|
2005
|
|
|
Esanohida, gainera, tradiziozkohiztunek,
|
euskara
estandarra berandu ezagutudutenek, halakoxegutxiespenaedojasandutelaetaprestigioahizkera eredu berriek hartu dutela. Errealitatekoatalgehienek bezala, badu horrek egiatikzerbait, bainabaitamitotik ere.Betiegonda, are1968urtearen inguruanikasizuten euskaldunberrienarteanere, folkhizkera ikasteko etamenderatzeko borondate izugarria, izanerehorrexetan baitzetzan «benetako» euskaldunen arteanintegratzeko baitezpadagainditubeharrekolanga.Eta alderantziz, betiizandiraetaizanenere, oraingoz, herri euskara ezdenoro betertzezdakusateneuskaldunzahar analfabetohandiustekogogaikarriak, euskarabatua«españula»edo«gipuzkoanoa»baizikez deladiotenak.
|
|
|
Hizkera anitzekezdutekemenikindarorotariko, bertikaletaprestigiozkohoniaurreegiteko; hainzuzen ere, euskaraegunerokobizitzan errotuen dagoenherrietakohiztunakdira betikoeuskararihamarkadabatzuetangaindi bedereneustenahaldiotenbakarrak, bene benetako«hizkera erkidegobizia» osatzendutenak. Konparaziobaterako: ondarrutar gazteak, azpeitiarrak, aranztarrak... Horiexek dira, bestebatzuen artean, egunero eguneroetaia ia gai guztiengaineaneuskarazmintzatzendirenak, soilikmailaosojantziko gaietarako
|
euskara
estandarreko erdarazko, kera eta elebatzuk darabil
|
|
|
Mitxelenak Arantzazuko txostenean funtsezkotzat jotzen zuen euskalkiak hurbiltzeko helburua apur bat gertuago izatea3, esate baterako, beste euskalkietako esapideak eta idazteko ohiturak bereganatuz zihoazen idazleak. Bestetik, euskara ordura arte landu gabeko esparruetan erabiltzen zuten euskaldunak bereziki konprometiturik zeuden
|
euskara
estandarra finkatzeko eta hedatzeko beharrarekin eta berehala erabiltzen zituzten Euskaltzaindia hobetsiz zihoan aldaerak, hala nola, aditzaren (1973, 1977, 1979), eta erakusleen eta deklinabide atzizkien (1978) morfologia, ortografiari buruzko erabakiak (1978) e.a. Hala ere, bide berriak urratu beharrak, Euskaltzaindiak aztertu edota erabaki gabeko puntu asko denok antzera konpontzeko kezka eta ... Hiztun asko lan horietan proposa tutako eredua estandarra zela ulertzeraino heldu ziren5?
|
|
|
|
Euskara
estandarraren beharra eta sorrera kezka eta eztabaida iturri izan dira mendeetan zehar eta horren berri nahi duenak informazio paregabea aurki dezake Zuazoren (1988) lanean. Era berean, batez ere XX. mendearen bigarren erdialde honetan egin diren euskara ordura arte landu gabeko espa
|
|
|
Euskaldun erdien artean hainbat motatakoak aurki ditzakegu26: batetik, ama hizkuntza euskara izanik ere, irakaskuntza osoa erdaraz jaso dutelarik,
|
euskara
estandarra edota beren lan esparruko euskara menderatzen ez dutenak; bestetik, euskara bigarren hizkuntza modura ikasi dutenak eta lagunarteko esparruetan edota esparru komunetan edota beren lan esparruetan erabiltzeko gai ez direnak, edo bestela, esparru hauetan guztietan erabiltzen badute ere, jabekuntza erabat burutu ez izanagatik hutsuneak dituztenak. Euskara erabat normalizaturik ez egoteak posible egiten du irakaskuntzaren esparru guztietan eta baita testugileen artean ere mota hauetako guztietako hiztunak egotea.
|
|
2019
|
|
|
Sintomatikoa da J. Gorostiaga bera langile izan zuen Akademiaren Diccionario español vasco bezalako literatura tresna erabilgarria," Euskera ta Euskal Elerti Saľa" ren lan plangintzan ez agertzea. Hain zuzen, Euskaltzaindia ez zen gauza izan
|
euskara
estandar bat arautzeko, gramatika eta lexiko mailetan bederen, eta ondorioz, EJ GEren 1936 irizpide linguistikoak tradizio jeltzaleko idaztankera eta terminologia garbizalearenak izan ziren. Alde batetik, J. M. Leizaola sailburuak ezarri zuena, nagusiki gipuzkeraz idatzita egonagatik, Diario Oficial del País Vasco= Euzkadi’ko Agintaritzaren Egunerokoan.
|
|
|
Are Bilbon umezurtz geratutako Nuevo Ateneo-ren inguruko kideak ere baliatu nahi zituen lapurteraren aldeko giroari eusteko.917 Bistan dago A. Irigarayk GPD eta RSVAPeko kideekin zuen tratua, eta erbesteko abertzaleek salatzen zuten Akademiaren hutsaltasuna gainditzeko nahia. Frantziskotarraren idazlana problematikoa izan zitekeen,
|
euskara
estandarraren auziak hizkuntzaren estatusarekin zuen lotura zuzenagatik, eta euskaraz idatzitako prosa lan jasoa zelako, diktadura frankistan ordura arte baimendutako literatura lanak ez bezala. Hala ere, kontuan hartu behar da BPDko presidenteak G. Riestrari F. Krutwigen hitzaldia salatu zionean, L. Villasanterenaren edukiak ez zuela inolako eragozpenik adierazi ziola.918
|
|
|
I. M. Echaideren 1944ko liburuan, eta Herria, Gernika edota Euzko Gogoa aldizkarietan. rekin. A. Irigarayk argi utzi zuen Euskaltzaindiak ez zuela
|
euskara
estandarraz erabaki ofizialik, baina Akademiaren itzala baliatuz, bere aspaldiko asmoak agertu zituen aurkezpenean, gipuzkeraren aldekoei eta erbesteko idazleei keinu adeitsuak eginda:
|
|
|
Menéndez Pidal antiabertzaleak euskara literarioaren auziaz esandakoak goraipatu zituen: " La opinión del antes citado, en esa conferencia, sobre la unificación literaria, es lo más racional que he leído en todo estos años que se discute". 147 Hitzaldi hura nabarmena izan zen, euskara literarioa lantzearen alde eginagatik, A. Campión eta P. Broussainen 1920ko dosierrak iradokitzen zuen Akademiaren jarrera proaktiboa,
|
euskara
estandarra eta neologismoak sortzearekiko, ukatzen zuelako:
|
|
|
Sarrera ekitaldia ahalik eta arrakastatsuena izan zedin, Donostian antolatzeko aukera eztabaidatu zuen F. Krutwigek Bilboko idazkariarekin otsailean.
|
Euskara
estandarrerako gipuzkeraren alde zegoen iritzi zabalduari aurre egiteko tokirik egokiena izan zitekeen beraren ustez:
|
|
|
|
Euskara
estandarraren auzian, hiru bide nagusiren artean hautatu behar zela uste zuen. Lehendabizi, gipuzkerak Akademian izandako itzalaren pisua onartu zuen.
|
|
|
Filologoa ez izan arren, euskal literaturaren historia oso ongi ezagutzen zuen.
|
Euskara
estandarrerako eredu gisa, gipuzkera literarioa bultzatu zuen. Horren adibide bat, 1955eko irailaren 9an," Semana Vasca" delakoan, euskaraz emandako hitzaldia dugu.
|
|
|
|
Euskara
estandarra arauturik gabe zegoen neurrian, garrantzi handiko urratsa zitekeen Euskaltzaindiak Diccionario español vasco normatibo bat argitaratzea, artean 1920ko ortografia baitzen Akademiak zehaztutako arau bakarra. Hura izan zen 1940ko hamarkadako proiektu akademiko nagusia, hala denbora nola gastu aldetik, baina euskaltzainburuaren heriotzak ezinezko bilakatu zuen hiztegia amaitzea.
|
|
|
L. Villasante, bestalde, Arantzazuko auzo euskaldun hutsean bizi arren, erdaraz funtzionatzen zuen instituzio erlijioso bateko kide zen. Nola erdietsi zitezkeen zientziaren, artearen, literaturaren edota unibertsitatearen gorengo mailak, eguneroko erabilera oinarrizkoan huts eginda? 699 Erabilera formalerako, prosa zen lehentasunez landu beharrekoa,
|
euskara
estandar bat finkatu nahi baldin bazen, 699 F. Krutwigek begiz jota zuen beste idazle bat, Belokeko monasterioko J. Diharce" Iratzeder" beneditarra zen, bion belaunaldikoa, eta salatzen zuen euskal literaturaren maila apaletik gorako poesia idazten zuena (ABA EUS: F. Krutwigen gutuna L. Villasanteri,). eta hori behin eta berriz adierazi zion L. Villasanteri gutunetan, erretorikoki arrakasta izango zuen Grezia klasikoarekiko paralelismoa eginez.700
|
|
|
Gernikaren 1951ko uztaileko zenbakian argitaratu zen L. Villasanteren" Ángeles Sorazu edo emakume goitarr baten berri laburra" artikulua. Atzera begiratuta, F. Krutwigen lapurtera klasikoaren bertsio bigunago hau,
|
euskara
estandarraren urrats garrantzitsu gisa agertzen da, ortografia etimologista gorabehera, gipuzkera eta lapurteraren arteko erdibidea bilatu eta nazioarteko terminologia bereganatzeko saioa zen neurrian. Lapurtera klasikoa hedatzeko tresna gaituena izan zen L. Villasante.
|
|
|
1950eko urtarrileko batzarrean, beste hiru dosier aurkeztu ziren: I. M. Echaidek irakurritako P. Zabala urgazle berriaren lana euskal toponimiaz, P. Zamarriparen" El acento prosódico en las palabras vascas" eta F. Krutwigen" Euskararen idatzi hizkuntza". 480 F. Krutwigen dosierrari dagokionez, garaiko testuetan bezala,
|
euskara
estandarrarekiko hiru ildo nagusi landu zituen, nolabaiteko aitzindaritza aitortzen diotenak:
|
|
|
482 Pierre Broussain() euskaltzainaren arabera, euskarak etorkizunean bi aukera zituen: arrantzale eta nekazarien" patois" eta atzerriko hizkuntzalarien ikergai izaten jarraitu, hainbat menderen buruan erdarek ordezkatu arte, ala Akademiak sortutako eta eskolak irakatsitako
|
euskara
estandarra nazio hizkuntza bilakatu, azkenean dialektoak desagertu arte. F. Krutwig zeharo bat zetorren (Charritton 1997a; 2007).
|
|
|
860). Akademiak
|
euskara
estandarra ezartzearen aurka agertu zen J. Urquijo, zeregin hori idazleen eta diputazioen esku utzita, eta ikerketa filologikoan jarraitu zuen (Villasante 1971). Ohartzeko da, era berean, garaiko testuetan F. Krutwigek ez zuela inoiz J. Urquijo aipatu bere irizpidea indartzeko.
|
|
|
Azkenik, 1950eko dosierrean
|
euskara
estandarrerako ortografia berria proposatu zuen. Irakurgai zuen Frantziako linguistika soziologikoan aski nabarmenduta zegoen ortografia finkatzearen ezinbestea.
|
|
|
Ikusi dugunez, Espainia eta Frantzia gaindiko hezkuntzarako lexikografia normatibo bateratua abiatu nahi zuen P. Lafitterekin, eta ortografia terminologietan bidea erraztu zuen horrela. Dena dela, Akademiak Aro Modernoko lapurtera literarioa ofizialki
|
euskara
estandartzat hautatzea, F. Krutwigek nahi zuen bezala, eztabaida akademikotik kanpoko gehiegikeria zen. Arazo praktiko berehalakoa zen erabaki hauen berri agerkari ofizialaren bidez eman ezina.
|
|
|
JCVren 1941eko aginduaren arabera, Euskaltzaindiaren argitalpen nagusia Diccionario español vasco delakoak izan behar zuen, aspalditik zetorren egitasmoak.
|
Euskara
estandarra arauturik gabe zegoen neurrian, garrantzi handiko urratsa zitekeen Euskaltzaindiak gaztelania euskara hiztegi normatibo bat argitaratzea, artean 1920ko ortografia baitzen Akademiak zehaztutako arau bakarra. Euskaltzainburua bera hasi zen Diccionario vasco español francés() alderantzikatzen Akademia sortu aurretik.
|
|
|
I. Uncetak, C. Jemein lasaitzeko asmoarekin, lehenago T. Monzoni emandako iritzia berretsi zion. Diktadurapeko Akademia ez zela nor
|
euskara
estandarraz erabakiak bere aldetik hartzeko, alegia. S. Altuberena, bestalde, linguista jeltzale baten iritzi pertsonala zen, ez besterik.431 Izan ere, C. Jemein eskola zaharreko" sabinolatra" zen, alderdiak ikur historikotzat zuena, baina eragin praktikorik gabea zuzendaritzaren erabakietan.
|
|
|
F. Krutwigek memorietan itxuragabetu edota ukatu egin zuen gainerako euskaltzainek emandako laguntza, kide berriak proposatzeko, informazioa osatzeko edota helbideak lortzeko garaian.414 Nolanahi den, argi dago F. Krutwig zela erreformaren arduradun nagusia eta lanaren sinatzaile bakarra.415 F. Krutwigek zeharo itzulipurdikatu nahi zuen Akademiaren oreka geolinguistikoa berak hobesten zuen
|
euskara
estandarretik hurbilago zeuden kideekin. Gero adierazi zuen euskaltzain izateko hautagaiak onartu zituztela lapurteraren aldeko joera artean Akademian nagusi zelako.
|
|
|
Muga politiko horri esker, F. Krutwigek libreago ikusi zuen bere
|
euskara
estandarra inposatzeko bidea. Ideologia gorabehera, izendapenekin normaltasun puntu bat berreskuratzen zen, hautatutako akademikoak urgazle zirelako aspalditik:
|
|
|
C. Jemeinen gutuna Oficina Prensa Euzkadiren zuzendariari,, PNV_ NAC_ EBB, K.00010, C.27 onartu arren, alderdiak ez zuen lerro hori ofizial egin eta ez zioten C. Jemeinen idazkiari zabalpenik eman, ez Oficina Prensa Euzkadin ez beste inon, elkarlan antifrankistarako jarrera pragmatikoagoak gailendu zirelako. Buruzagien jarrera itxarotea zen, Akademiari eta
|
euskara
estandarraren asmoari ez oposiziorik egitea, baina ezta garrantzirik ematea ere. Zer bide hartzen zuen ikusi nahi zuten, diktaduraren kontraesanak agerian jartzeko tresna bilakatu ote zitekeen ala haren politika linguistikoa estaltzeko apaingarri hutsa ote zen.
|
|
|
Akademia berpizteko egon zitezkeen baldintza politiko nahasiak alde batera utzita, horrenbeste euskaltzain berri izendatzeko bi arrazoi nagusi eta bateragarri zeuden Bordeleko egunkariaren arabera: alde batetik, Akademiaren eragina Pirinio Behereetan hedatzea eta, bestetik,
|
euskara
estandarrerako neolapurterarantz jotzea (Oficina Prensa Euzkadi;).
|
|
|
Aro Modernoko euskal literaturaren aldeko giro bat sortu nahi zen,
|
euskara
estandar baten oinarri izan zitekeelako. Bilbon zapuztuta eta noraezean geratutako lapurterazaleak ere erakartzen saiatu ziren.
|
|
|
Ikerketa zientifikoan ezinbestean gaztelania erabili zuen arren, literaturan nafar kutsuko gipuzkerazko prosa jasoa erabili zuen. Hain zuzen, egokitze formalak gorabehera, etorkizuneko
|
euskara
estandarrean nagusituko zen oinarri dialektala. Horrela, eredu etikoa nahiz estetikoa eskaini zizkion euskal kultura gutxituari.
|