|
2003
|
|
|
Horrelakodatuakaipatzeanetabalantzeaeginez, badirudi iparraldeko espezieakhobetoprestatutaegondirela.Itxurabatean migratzailehobeak izandira, askozgehiagobaitiraIparAmerikatikHegoAmerikarajoandakoakalderantzizegindutenakbaino.Gainera, HegoAmerikarairitsitako gehienakarrakastatsusuertatudirabertan, etahainbatetahainbatespezietanerradiatudira.Areago, lehiakidehobeakzirendirudienez, eta,
|
esate
baterako, dagoenekozinplizitukiaipatudugunez, egungokarniboroeta herbiborohandiakinbaditzaileiparramerikarreneratorriakdira.Hala ere, ezdagoargieaaipatuordezpen horilehiazuzenareneraginezsortuaden, edobestelakokausabatzuenondorioz. Arrazoiak arrazoi, autorebatzuen iritzianisolamenduarenesperimentuakfaunaneartikoaren nagusitasunorokorraerakutsidigu.Beste batzuenustez, ostera, irlenhauskortasunaondorioztatubeharkogenuke.
|
|
2008
|
|
|
herritarrentzako idazki asko aurreko dokumentu batzuetan oinarritzen dira (dekretuak, legeak, txosten teknikoak...), eta dokumentu horiek, salbuespenik gabe, erdaraz eta barruko teknolektoan idazten direnez, kaleratu beharreko testuak erabat kutsaturik ateratzen dira. Horregatik gertatzen zaigu hain zail,
|
esate
baterako, Errenta Aitorpena edo beste hainbat agiri gure kontu betetzea; hain zuzen ere, mila dekretu, lege eta arauetan dituztelako erroak.
|
|
|
Euskararen aldaera geografikoen hautapena komunikazio ekintza gertatzen den eremuaren luze zabalarekin lotu izan da inoiz.
|
Esate
baterako, herri, eskualde eta nazio esparruen hedabideek hurrenez hurren herriko hizkera, eskualdeko euskalkia eta Euskara Batua erabili luketela aldarrikatu du Zuazok (2000). Edonola, aldaera geografikoaren hautapena komunikazioaren xedeekin ere lot daiteke eta ikuspegi honetatik, kode bat baino gehiago menderatzen duen hiztunak aukera gehiago ditu komunikazio egoeretara moldatzeko3 Adibide bat ematearren, bi kode edo gehiago dituen hiztunak eremu nazionaleko hedabidea den telebistan edo irratian batean dagoelarik, aukeran izango du bere euskalkiaz hitz eginez, bere izaera eta jatorriaren berri emateko, edota bere hizkera bereko jendearekiko hurbiltasuna adierazteko, edota beste hizkera batzuk dituzten hiztunekiko distantzia agerian uzteko eta beraz, berbaldian nabariki inplikatzeko, edo euskara batua erabiliz, berbaldi autonomoagoa egiteko.
|
|
|
|
esate
baterako, kazetariek gai berezitu bati buruz ematen dituzten berriak
|
|
|
Jakina, horrek ez du esan nahi, bestelako erabilerarik ezin egon daitekeenik.
|
Esate
baterako, puntako ikerkuntza zientifikoa egiten duen laborategi batean herri bereko hiztun bik lan egiten badute, egiten ari diren puntako saioari buruz, alegia, oso gai berezituaz, era informalean eta beren herriko hizkera erabiliz ari daitezke: komunikazioa ziurtatuta dago, baina sortuko duten berbaldi hori ez da izango zientziaren esparruko ereduzko berbaldia.
|
|
|
Esan ohi da erabilera berezituetan komunikazioaren xedea informazioa transmititzea dela baina badira berbaldi berezituari nabariki eragiten dioten beste xede batzuk ere. Adibidez, Jaume Martí-k (2001) nabarmendu duenez, xede horien artean maiz egoten dira adituaren irudiaren indartzea, taldearen mugak zaintzea e.a.
|
Esate
baterako, eta adibide hau Larrinagari (2001) zor diogu, futbol talde bateko jokalari batek izan duen lesioa azaltzeko sendagileak prentsaurrekoa eman eta, afectación sinobial del ligamento cruzado posterior, edo nahi bada, atzeko lotailu gurutzatuaren erasan sinobiala?
|
|
|
Hortaz, (3a) bezalakoak dirateke ereduzkoak testu zientifikoetan. Mintzagaia beharrezkoa ez den kasuetan,
|
esate
baterako, gai aldaketarik ez dagoenean, esaldiari galdegaiarekin ekitea dateke eraginkorrena (4a).
|
|
|
erregina, > (hemen malgukari bezala, birj. > bera ez da ezer euskeraz, ezin da segmentatu, baina eredu bezala badu bere funtzioa; erreginan, ordez, eranskaria dugu, ahal delako, ina> morfema bezala kendu), baita beste batzuk ez hain ezagunak ere: koinatu>/ > koinata>
|
esate
baterako. Alternantzia honen azpian duguna da euskaran latinezko maileguak batzuetan neutrotik hartuak izan direla (mizpiru, > mizperu), > eta bestetan femeninotik (mizpira, > mizpera); > beste kasuetan mailegu bikoitza azaltzen zaigu:
|
|
|
mailegu bakoitzaren sartze garaia ezagutzea, baita non dik euskarara sartu den ere, hau da, zuzenean latinetik edo erromantze zehatz batetik (zeren eta batzuetan garbi dago hitz konkretu bat gaskoitik harturik dagoela7; beste tan, ordez, ez da hain garbi ikusten).
|
Esate
baterako, euskarazko ganbara k latinezko camara rekin badu8 zer ikusirik, baina zein bidetik etorri zaigun ikustea ez da hain erraza: baliteke erromantzezko ganbratik> etortzea (nafar erromantzean cambra, > ra> ezaguna dugu, baita aragoieran edo gaskoian) edo zuzenean latinetik.
|
|
|
Bestalde, euskal erromantze toponimoak agertzen dira, Masu Nittak (presta tzen) aztertu duen bezala, hizketako egoeran bi hizkuntzen arteko hitzak batera era bili izan direnez.
|
Esate
baterako Juncáriz (Vizcaya) (Barrancos de Juncáriz, > Campos de Juncáriz, > Fuente de Juncáriz, > Pozos de Juncáriz), probable combinación de sinó nimos interlingüísticos como rom. juncar>+ > de>+ > vasc.> i, > ihi>, junco, con sufijo abun dancial, tz (e), >? 11 dela dirudi.
|
|
|
Baita beste esaera desegokiak:
|
esate
baterako, zergatikan, > batuan bazterturik izanez. Hauek denak aztertzeko Lourdes Oñederrak (prestatzen) balio handiko plangintza egin du azaltzeko dagoen artikulu batean, Valentzian eginiko espainiar hizkuntzaren historiari buruzko V.garren Kongresuan aurkeztu zuena.
|
|
|
Orduko lekukotasunek gero eta gehiago adierazten dute Euskal Herria erromatar eraginatik aparte bizi ez zela.
|
Esate
baterako, Zarautz aldian (Aranzadi taldeak aurten eta hil hauetan Erromaren eraginaren seinaleak oro eman digunez, Elkano izeneko auzoan batez ere), Irunaldian, Veleia zer esanik ez, eta abar.
|
|
|
Bonapartek (in Urkijo 1910: 257), Bergarako egoeraz ziharduela, Bruno Etxenikeri idatzi ziona daukat,
|
esate
baterako, gogoan: –Quand je dis biscayen et non pas guipuscoan de Vergara, je sais fort bien que cette manière de parler déplait à Messieurs les Vergarais qui se piquent d? être de purs guipuscoans.
|
|
|
Gauza xelebrerik ere ikusten da han hemen.
|
Esate
baterako, eskoletako ahozko azterketetan, eta zenbait lan lortzeko egin ohi diren elkarrizketetan, Euskara Batuan ez daudela eroso dioten batzuek, euskalkian hasi, eta erdi euskalkia eta erdi batua egiten dute gero. Txirrita bertsolariak esango lukeenez, Batua ikasi ez, eta euskalkia ahaztu, gertatu zaigu, nonbait, oraingooi ere.
|
|
|
Uste dute batzuek, euskalkiak txarrak eta ezgauza zirelako asmatu zela Euskara Batua, eta hori ez da inondik inora egia. Euskara Batua ez zen egin,
|
esate
baterako, euskara zuberotarra txarra zelako. Euskara zuberotarrak ederki asko bete ditu, mende askotan zehar, zuberotar gehienen eguneroko beharrak.
|
|
|
Nork agindu digu,
|
esate
baterako, euskara berbera eta modu berberean irakatsi behar dela Lesakako eta Tafallako euskaltegietan. Nork agindu digu euskara berbera eta modu berberean irakatsi behar dela Portugaleteko eta Lekeitioko ikastoletan?
|
|
|
Arrasateko lantegi batean ere leku askotako langileak ari daitezke lanean: Durangaldeko bizkaitarrak, Goierriko giputzak eta Gasteiz aldeko euskaldun berriak,
|
esate
baterako. Pentsa dezagun, ba, ezin dugula erabili Arrasate bertako hizkera gor dina.
|
|
|
Alde batetik, errazago lortuko dugu beste alderdi batzuetatik herri jakin batera joandako euskaldunak bertakotzea. Laminaciones lantegian lan egiteko Lesakara joan den bizkaitarrak,
|
esate
baterako, jakin egin behar luke heldu> den, > eginen, > ortzeguna, > ra, > solastu> zer diren, eta hori jakinda, errazago ekanduko da Lesakako bizimodura.
|
|
|
behar. Bergarako hiztun batek,
|
esate
baterako, etxera> noia, > kantsauta> ago eta> esaten baldin badu bere eguneroko jardun arruntean, etxera> noa, > nekatuta> ago eta> esan dezake, lasai lasai, Euskara Batuan. Horrela hitz egiten badu, lasai eta eroso jardungo du, euskara zuzena egingo du, hizkuntzarekin jolas ere egin du, eta, gainera, Euskara Batua erabiliko du.
|
|
|
Gogora dezagun Pedro Irizarrek, 1973an. Euskara Batua sortu berritan, beraz?, argitaratutako emaitza: 533.500 euskaldun inguru baizik ez ziren guztira, eta 1.900 baizik ez,
|
esate
baterako, Araba osoan.
|
|
|
Bestela esanda, informazioa bereganatu ondoren, esatariari erantzuteko aukera du ikusleak hedabidean bertan. Batzuetan ikusle guztiei eskaintzen zaie erantzuteko aukera, telefonoz,
|
esate
baterako, eta beste batzuetan ikusle batzuei bakarrik, aditu, gonbidatu edo inkestatu gisa.
|
|
|
Inkesten bidez eta kaleko gazteek esaten dutenari erreparatuz, hainbat hitz eta esamolde bildu ditugu. Hauek,
|
esate
baterako.
|
|
|
estilo kolokialekoa da, eta erdiko mailatik goragokoa inoiz ez. Sintaxian,
|
esate
baterako, ezaugarri hauetan gauzatuta dago izaera hori.
|
|
|
Asmatutako gauzak ere proposatu dizkiegu, txatean>
|
esate
baterako, gaur egun hainbat eta hainbat gaztek Interneten izaten dituzten solasaldiak adierazteko.
|
|
|
Azentukera ereduez ari naizenean, azentua hitzaren zenbagarren silaban doan begiratuz egindako behin behineko sailkapenaz ari naiz; azentua txertatzeko norabidea eta silaba erabili ditut, beraz, irizpide modura10 Neure lan soziolinguistiko honetarako erabiliko dudan lehenengo ereduan,
|
esate
baterako, azentua hitzaren hirugarren([+ 3]) edo laugarren([+ 4]) silaban daramaten hitzak barneratu ditut. Bigarren ereduan, berriz, azentua hitzaren lehen silaban([+ 1]) daramaten hitzak agertu ditut.
|
|
|
Adinekoek erabiliriko zenbait forma trinko gazteek perifrastiko modura erabiltzen dituzte.
|
Esate
baterako:
|
|
|
Emakumeak egonkorragoak izan dira beti ezaugarri berdina erabiltzen.
|
Esate
baterako, gabe/ bae> partikulari dagokionez, herrian goialdeko auzoetakoak diren adineko emakumeak egonkor agertu dira bae> aldaera erabiltzerakoan; gizonek, berriz, nagusiki bae aldaera erabili badute ere, horren ondoan gabe, > baiñ, > edo be> aldaerak ere agertu dituzte. Azentu ereduetan ere, herrian goialdeko auzoetako adineko emakumeak izan dira lehenengo ereduari egonkor eutsi diotenak, eta hemen ere gizonetan nahasketa edo aukera gehiago ageri da.
|
|
|
2 Zaldibia Goierri eskualdean kokatuta dago eta Tolosaldeko herriekin (Abaltzisketa, Amezketa), Goierriko beste batzuekin (Ordizia, Arama, Altzaga, Gaintza, Lazkao eta Ataun) eta mendiz Nafarroarekin (San Migel eta Igaratzako gaina) egiten du muga. Kokapen honek mendebalderago dauden Goierriko beste hizkeretatik bereiztea dakar, Zegama, Idiazabal edo Zerain
|
esate
baterako, Araba eta Sakanatik hurbilago daudenak (1 eranskina).
|
|
|
Zergatik ote?
|
Esate
baterako, Hegoaldeko juez aren ordez, epaile> hobetsi da; baina Iparraldeko juje aren aldamenean, ez da epaile> hobetsi. Arrazoia ez dugu argi ikusten, berori ez bada batak (iparraldekoak) izan dezakeen literatur tradizioa izatea besteak (hegoaldekoak) falta duena.
|
|
|
Aurrizkiei dagokienez, ezin da esan aurrizki jakin bat edo batzuk berezko zaizkienik zuzenbideko hitzei.
|
Esate
baterako, ber/ bir > bikoteari dagokionez, berjabetasun> eta birsaldu> hitzak besterik ez dira ageri; aurre aurrizkiaz denaz bezainbatean, zerbait gehiago, baina ezer gutxi (aurreikusi, > aurreikuspen, > aurrekari, > aurrekontu).
|
|
|
euskalki guztiek (euskarak berak, horrenbestez) egin dituen aldakuntzak, nahiz modua ez beti arras berdina izan, dira, hain zuzen, onartzekoak. Arima,
|
esate
baterako, garai bateko testuetan ageri den forma bakarra, eta ez anima.
|
|
|
forma zaharrago eta berriagoen artean, zein zein den nabari denean, zaharragoei dagokie nagusitasuna. Batzuetan, haatik, zaharrak zaharregiak dira (azeari,
|
esate
baterako), eta beste batzuetan elkarren etsai agertzen zaizkigu zahartasuna eta jatortasuna, euskal forma berezia (probetsu>/ progotxu>/ protxu)
|
|
|
Mujika jaunak iardetsi diyo esanik: arau oyek eder izanarren, ez dirala gai ontan antza kotzat (sic) artu bear, badabiltzalako lendikan izen berriyak eta abo askotan oituak,
|
esate
baterako antzoki> (teatro), iruditegi> (escenario)?.
|
|
|
Goiko auziari gagozkiola, auzia are larriagoa gerta daiteke gaztaleniazko edo frantsesezko ez diren euskal hiztegi elebidunetan; adibidez, ingeles euskara hiztegietan, edo alemaniera euskarazkoetan. Demagun,
|
esate
baterako, euskaldun batek" vel vet" hitza ikusten duela testu batean. Hiztegiko adierara jo, eta" velvet" > hitzaren balio kidea aurkitzen du:
|
|
|
Hiztegi horien egileentzat, ez da Iparralderik. Hiztegi horietan, nazioarteko izenentzat, askotan, euskal kutsuz mozorrotutako izen espainiarrak jar tzen dituzte;
|
esate
baterako: Anberes, > Akisgran, > Brujas, > Makiavelo> eta Joan> Kalbino.> Jakina, Iparraldean, gaztelaniaz ez baldin badakite, ez dituzte ulertzen izen" bitxi" horiek.
|
|
|
Batetik, hizkuntza naturalean irakurtzeko esaldiak zatikatu egiten dira.
|
Esate
baterako:
|
|
|
kontalariari, entzuleei, leku denborari buruzkoak. Adibidez, konta laria bera aipagai oso garrantzitsua izaten da, bere biografia
|
esate
baterako, oso erre kurtso erabilia da bai sarreran bai beste faseetan ere. Gauza bera eskenatokia eta honen kudeaketa ere hizpide eta ezinbesteko zeregina dira konta saioko fase ezberdinetan, bereziki hasierakoan:
|
|
|
Eta zer esan Onomastika batzordeak ari duen lan itzelaz? Hartu,
|
esate
baterako, Toponimia alorreko zerrendak: azken urteotan, milaka eta milaka leku izen aztertu dira banan banan; baita erabaki sendo askoak hartu ere!
|
|
|
Bestalde, euskaldun alfabetatu bakoak ere badaki kate mintzatuko berben arteko talkagatik ahoskatzen duenaren sakonean badela forma osoago bat, berak gogoan daukana.
|
Esate
baterako:
|
|
|
Jar dezagun adibide bat. Oñatiko Kontzejupetik> aldizkarian esaldi hau ager dai teke,
|
esate
baterako: Amandriak> loiba> txikixari> kantaitten> xao.> Bizkaiera batuan:
|
|
|
Zale bada hiztegi sarrera.
|
Esate
baterako, izenondo kalifikatzaileek (Zabala
|
|
|
18 Postposizioen osagarriak bai, mugatzailerik gabeko ISak izan daitezke. Bestalde, horixe bera gertatzen da usain edo pilo mugakizun bereziak dituzten menpekotasunezko izen elkartuetan (H E/ 4,78),
|
esate
baterako: jantzi busti usain, ezkongai gazte pilo?
|
|
|
Ez dugu, hortaz, eragozpen larririk ikusten hau ere zale izenondoarekin batean sailkatzeko. Horren erakusgarria da,
|
esate
baterako, (6a) eta (6b) adibideen arrotza eta onargarritasuna, hurrenez hurren:
|
|
|
Eta, kontrara, orduan zergatik ez mugakotzat jo beste kategoria lexiko bati loturik oso maiz darabiltzagun multzo, talde, zati, modu, usain? mugakizunak5,
|
esate
baterako?
|
|
|
Egia da bereizi beharra dugula espezialitateko testua (espezialistak, hots arauzko ikaskuntza burutu duen mediku edo erizainak sortua) eta osasun gaia darabilen espezializatu gabeko testua (kazetaritzakoak: Etxeparerenak
|
esate
baterako), nahiz eta bietan erreferentea osasun gaia den. Baina badira terminologia arazoak bietan erantzun beharrekoak.
|
|
|
Izan ere, testu espezializatua espezialistak sortua den arren, egia da antzeko testu asko sortzen direla gaur egun (ez da erraza ohiko sailkapenetan kokatzea,
|
esate
baterako, ospitaleetan gaixoak sinatu ohi duen operatu aurreko baimen orria, edo analisien emaitzak jasoko dituen inprimakia); badira, gainera, teknikoen antzekoak diren testu estereotipatuak edo errutina testuak, eta oro har ez dituzte ezaugarri berak espezialitateko testuek, didaktikoek, eta zabalkundekoek (Cabré 1999). Baina testu hauen bateratasunik eza ulertzeko, gogoan hartzea komeni da (Hoffman 1984) espezializa zio mailaren eta forma linguistikoaren arteko erlazioa.
|
|
|
Zer gertatzen da Euskal Herri zaharra (ez Bilbo eta ez Donostia), baserri eta herrixketakoa, euskal giroko jende isil hura hain gertutik ezagutu eta hain gertu izan zituen Baroja hark hainbeste etsai sortzeko euskal politikarien eta kultura jendearen artean? Egia da izan zuela defendatzailerik,
|
esate
baterako Koldo Mitxelena, eta itzultzailea ere aurkitu zuela Jon Etxaiderengan. Ez bakarrik gerraondorengo belaunaldietan:
|
|
|
Izan ere, Serafin Baroja Manterolaren eta Bilintxen laguna izan zen eta pozik zegoen Euskal Erria aldizkarian euskarazko erdi bertso erdi poesia haiek argitaratuz, edo argitaratugabe2 geratu ziren. Amairu damacho? bezalako zarzuelak idatziz, edo garai hartan hain ospetsu bihurturiko apokrifoen generoan eleberriak idatziz, honako izenburu honekin
|
esate
baterako: –Los pillos de la playa.
|
|
|
–Quiénes están con Baroja y sus cosas, y quiénes en contra?. Nazionalista batzuk ere tartean ziren afarian (De la Sotatarrak,
|
esate
baterako). Afari haren ondoren eta Euzkadi egunkariko artikuluen atzean Azkue zegoelakoan, hauxe idatzi zuen Barojak Las horas solitarias liburuan:
|
|
|
Aipatutako horiek dira euskararen inguruan izandako heldukada ezagunenak; izan ziren euskal idazle gehiago, Unamuno edo Baroja gogoan, euskararen alde mintzatu zirenak (Jaurtakol edo Lizardi,
|
esate
baterako). Urte beretsuetan, Barrensorok pena agertzen zuen Barojak ez zuelako euskaraz idazten:
|
|
|
Baieztapen hori egin zuenerako (1935), burutuak ziren greko latindarrak itzultzeko hainbat saio.
|
Esate
baterako, Jokin Zaitegik itzulia zuen ordurako Sofoklesen Antigona (1933), eta tragiko beraren beste lan batzuk hurrengo urteetan etorri ziren(). Platonen Solasak geroago (1962
|
|
|
Izan ere, gure dialektoetako aldaerak inoiz oso baliagarriak gerta dakiz kiguke, sinonimia aberastu edota zalantzak argitzeko.
|
Esate
baterako, toki askotan zuhaitzen kimei eta animalia batzuen buru gaineko irtengune gogo rrei berdin deitzen zaie euskaraz: adarrak.> Ez da hor zer esanik.
|
|
|
Ikus, azkenik, alemanezko Fugenelement:
|
esate
baterako in W. Fleischer, 1975:
|
|
|
14 Ikus,
|
esate
baterako PVCDko pasarteok: –para renovar su léxico, la lengua cuenta con estos tres caminos:
|
|
|
OEH I, 78. Era ta Korte handi bat,(?) era ta alde guzietara txit zoragarria. OEH I, 679 Baina kontuak ez dira erabat argiak: alde> hau,
|
esate
baterako, alde1 ere izan liteke.
|
|
|
27 Ugariak dira honelako adibideak.
|
Esate
baterako: –Gauza zar etik txar era ez dago alde andirik?
|
|
|
(g) oa, > tza> eta (t) zu> > so). > Morfo bik baino gehiagok eratorpen morfema bakarra adieraz dezakete93 Horrela,
|
esate
baterako: oa, > goa> eta
|
|
|
Era berean, morfo bakar batek morfema (are eratorpen morfema) bat baino gehiago izan dezake berekin:
|
esate
baterako, > guztiak ez dira aniztasun edo multzo adie rakoak94 Aurrerago hitz egingo da horretaz. Orain, bidea urratzen hasteko, zortzi eratorpen atzizkion amankomuneko ezaugarri batzuk aztertzen saiatuko gara.
|
|
|
94
|
Esate
baterako, dirutza> hitzak aniztasun adiera argia du berekin. Alkatetza> hitzak, aldiz, ez.
|
|
|
Berdin hariztia, gorostidia, eta beste hainbat.> Zertxobait konplikatu egin genuke gure azalpena, adibide zahar gordeagoetara joanez, sagardia> (sagardoia, > sagarduia) > beste zenbaitetan: gaztainadia,
|
esate
baterako,, gaztaina multzoa, ez baina, gaztainondo> edo gaztainatze> multzoa?
|
|
|
Bai, aldiz, aurrerago. Bien arteko mugez ikus,
|
esate
baterako, Louis Guilbert 1975.
|
|
|
98 Aldiz, erdal (espainol, frantses?) hizkuntzetan bada adiera bietako adibiderik aski. Horrela gertatzen da,
|
esate
baterako, gaztelaniazko ería> atzizkiarekin: caballería>, conjun to de caballos?
|
|
|
Zenbaitetan, horrezaz gainera, atzizkiok konbinatu egiten dira elkarren artean. Toponimian,
|
esate
baterako, iturtza> hitzetik iturtzaeta> ezaguna sortu da berreratorpenez. Baina alderantzizkorik ez:
|
|
|
Esplikazio historiko kronologikoa izan liteke, funtsean, horren oinarrian dagoena100 Beti ez da, ordea, horrela izaten: tza> eta tzu> atzizkien kasuan,
|
esate
baterako, ez dago hain konbinatoria arau argirik: sagartzazu> modukoetan (t) zu> da periferikoa, axalekoa101; aldiz, abartzuza> modukoetan (t) za.
|
|
|
Erabilera eremu gehienetara103 zabaldurik daude aniztasun edo mul tzo atzizki batzuk, eta eremu gutxitara edo bakarrera mugaturik daude beste zenbait. Eremu askotara zabaldurik daude,
|
esate
baterako, alde> eta tza> atzizkiak. Ia eremu bakarrean ageri da aldiz104, itxuraz, di> (doi,
|
|
|
109 Bada horren alde letorkeen definizio konkreturik, OEHn bertan.
|
Esate
baterako, osi > > hitza> honela definitzen du Larramendik (ikus OEH, 676): < < los parajes profundos y frecuentes del río> >.
|
|
|
Hau da, era berean, betiko alde> atzizkiak leku adierakotzat hartzera bultzatzen gaituena maiz, Azkueren garaitik esan izan dena alde batera utziz. Horrelakoak dira,
|
esate
baterako, puntu kardinalak (iparralde, > ekialde, > hegoalde, > mendebalde) > eta hainbat posizio adierazle: > kostalde, > industrialde, > zonalde, > rdialde115, > 116, > eta abar. Multzo honetan sartzekoa gerta liteke, orobat, orrialde117.
|
|
|
129 Nahi adina adibide eman liteke, irizpide horren alde. Ikus
|
esate
baterako, OEHtik jasotako banaka hauek: Urdalde, > rde alde, urde multzo, > urde saldo> rde tropa, > txerri > talde> < < piara de cerdos> > OEH, 795. Bil zedin jendalde bat?
|
|
|
Baionan fundaturiko Cercle d. Etudes Euskariennes elkartea beste mugarri bat izan zen Euskal Akademiara bidean. ...911 urte amaieran sortu zuten Julio Urkixok (bizkaitarra izan arren Donibane Lohizunen bizi zenak), Lacombek eta Broussainek172 Ipar Euskal Herriko beste euskaltzale batzuk ere bildu zituen, tartean Gavel, Daranatz, Landerretxe, Etxepare, etab. Elkarteak nagusiki euskararen ikerketa zientifikoa zuen helburu, baina helburu akademiko batzuk ere ukitu zituen (euskal ortografia proposamenak aurkeztuz,
|
esate
baterako). Urkixoren RIEV aldizkaria elkartearen buletin gisakoa bihurtu zen.
|
|
|
Izan ere, Gipuzkoan edo Nafarroan ez zen Bizkaian adinako polarizazio eta tentsio politikoa bizi euskaltzaleen artean. Aitzitik Bizkaitik kanpo alderdi jeltzaleko euskaltzaleak, beste ideologia batzuetako euskaltzaleekin elkarlanean aritzen ziren,
|
esate
baterako EuskalEsnalea moduko elkarteetan.
|
|
|
Era horretara, 1880 hamarkaden artean, euskal ikerketa guztiak bete betean positibismoan eta garaiko europar korronteen zikloan txertatu ziren. Historialarien artean,
|
esate
baterako, Fidel Sagarminaga, Camilo Villabaso, Estanislao Labairu, Karmelo Etxegarai, Pablo Gorosabel, Arturo Campion, iturrien bilketa eta kritika positibistan topa daitezke288 Etxegarairen 1892 urteko testu hau esandakoaren adibide da:
|
|
|
Azkuek maiz agertu zuen bere burua korporazio erlijiosoetan kokatzeko joera. 1894an,
|
esate
baterako, jesuita izateko asmotan ibili zen. Eta geroago ere 1914an, Urlo operaren porrotaren haritik ostera ere jesuita bihurtzeko asmoa agertu zuen.
|
|
|
Halaber, propioki folklorikoak barik linguistikoak ziren bilketetan ere herri kultura osoa jasotzeko asmoaren eragina somatzen da (1905 hiztegia, 1919ko fonetika ikerketak, 1925eko morfologia...).
|
Esate
baterako lexikoa, edo elementu gramatikalak, beren baitan aztertu edo deskribatu ordez sarri herri kulturako usadio eta erabileren testuinguruan kokatuz aurkezten zituen, hizkuntza eta kultura uztartuz. Ondorioz, euskalki bati buruzko ikerketa monografikoa egitean, adibidez, aezkerari buruzkoa (1928), bertako lexikoa, aditza, fonetika eta morfologia ez ezik, dialekto hartako hiztunen ipuinak, sineskeriak, esaera zaharrak, jolasak eta kantuak ere bildu zituen.
|
|
|
Baina Amann en gutunean ikus daitekeenez paradoxa batzuk ere baziren.
|
Esate
baterako, azken aldian atzerritar izenen «inbasioa» gertatu zela eta haien lekuan euskal izenak ezarri nahi zirela esaten zen bitartean, aldi berean, atzerritar jatorriko kirolei baino ez zitzaiela leku egingo aitortzen zen (futbola, tenisa, croquet a...), frontoi bat sortzeko aukera printzipioz baztertuz. Era berean euskal baserri itxurako eraikin bat egin nahi zen, baina ez nekazari munduan zituen funtzioekin, baizik burgesentzako askaltegi gisa.
|
|
|
Revista del País Vasco, 5, 302 Bestalde Gortazarren zuzendaritzapean Bilbon argitaratzen zen Revista Musical en (mota honetako espainiar aldizkari prestigiotsuena garaian), tarte zabala eman zion espainiar musika nazionalaren debateari (ba ote zegoen, nolakoa izan zen, etab.). Zentzu horretan aldizkari hartan argitaratutako espainiar autore garaikideen obren katalogoan ugariak dira oso nazionalismo musikalaren eraginpean egindako piezak (adibidez Granados-en «Danzas españolas», «Capricho español», «Goyescas»; Turinaren «Escena andaluza», «Sonata romántica sobre un tema español», «Sevilla»...). Batzutan autoreek espainolismo musikala erregionalismoarekin tartekatzen zuten(
|
esate
baterako Isaac Albeniz-i «Serenata española» eta «Iberia» modukoez gain «Catalonia», «Zortzico» edo «Navarra» aurkitzen zaizkio). Sarri ez da erraza esatea, bereziki euskal eta katalan autoreen kasuan, nazionalismo musikal berezitua egin nahian ari ote ziren ala espainiar musika baitako bariante erregionalistak sortzen.
|
|
|
Aldiz ondoren ikusiko diren gaiek espainiar eta frantses estatuen nazio ereduaren oinarriak ukitzen zituzten. Hori zen,
|
esate
baterako, hezkuntzaren kasua.
|
|
|
Katedrako ikasle euskaldun zaharren artean, adibidez, Isaac Lopez Mendizabal aurki daiteke353 Ikasle erdaldunen artean, gutxi batzuk hiru lau kurtsotan egon ziren Azkuerekin, eta ez da dudarik horiek euskara maila aipagarria lortu zutela. Hori da,
|
esate
baterako Oscar Rochelten kasua, zeinak bere erdarazko lanen batean euskarazko pasarteak ere idatzi zituen354 Gisa beretsuan, Azkueren beste ikasle bat, Enkarterrietako Manuel Otadui gaztea, Euskalzale eta Euskalduna aldizkarietan artikulutxo batzuk idaztera heldu zen355 Halaber, Juan Carlos Gortazarrek, Azkueren klaseen laguntzaz, Peru Abarka gaztelaniara itzultzeko (eta Euskalzaleren moldiztegia... Eta urteetan Ibaizabalen argitalpen lanekin lagundu ahal izan zion356 Beste hainbat erdaldun ikasle Azkueren euskarazko antzerki lanetan aktore gisa aritu ziren.
|
|
|
Baina XIX. mendea baino lehen, horien erabilera elite alfabetatura mugatu ohi zen, eta gainera gerta zitekeen eredu bat baino gehiago egotea.
|
Esate
baterako, XVIII. mendeko germaniar erreinu protestanteetan, ahoz tokian tokiko aleman dialektoak erabiltzen ziren, lehen hezkuntzan eta heziketa erlijiosoan aleman literarioa, bigarren hezkuntzan latina, eta aldiz gortean eta goi kulturan frantsesa404 Beste erreinu batzuetan hizkuntza idatzi bakar bat finkatzeko bidea aurreratuago zegoen (adibidez Frantzian edo Espainian), baina latinaren erabile... Frantziako Iraultzatik aurrera, ordea, nazio estatuek definitiboki ezarri zuten erabilera formalerako hizkuntza bakarraren aukera:
|
|
|
Erdal ortografiekiko morrontza (Iparraldean frantsearekiko, Hegoaldean gaztelaniarekiko) behinola erabatekoa izana, gainditze bidean zegoen.
|
Esate
baterako, v, q, c ordez b, k, z eta gui, gue barik gi, ge gisakoen erabilera zabaltzen ari zen Euskal Herri osoan, bereziki aldizkarien bidez: Nafarroako Revista Euskara k Ipar Euskal Herritik jaso zuen grafia berria, eta Donostiako EuskalErria aldizkariak ere bere egin zuen407 Baina joera haiek ez ziren X X. mende hasiera arte guztiz nagusitu, eta gutxiago zegoen adostasunik beste hainbat auzitan.
|
|
|
Egungo usadioan erabilerarik ez duten siglak ez dira baliatu.
|
Esate
baterako alderdi integristari ez diot PCNPartido Católico Nacional deitu(, hori baitzen bere izen ofiziala), baizik soilik alderdi integrista. Eta gauza bera karlistekin, Liga de Acción Monárquica rekin, etab.
|
|
|
Baina Akademia bat sortuz gero, berdin antzera onartuko zituzten haren erabakiak. Ortografia moduko gauzetan,
|
esate
baterako, erakunde berriari segitzeko nahiko prestutasun handia ageri zen, nahiz agian arau akademiko konplexuagoetara ohitzeko (hizkuntzaren batasuna adibidez) denbora zen. Edozein kasutan, Eleizalde eta beste zenbait idazle jeltzale Akademiaren alde aktiboki aritzeak joera hori indartzen zuen.
|
|
|
Gipuzkoan ere bazituen jarraitzaile batzuk joera honek.
|
Esate
baterako Robustene Muxika. Tene, debatar idazlea.
|
|
|
Eta berdin seminario bereko Joxe Migel Barandiaranen Eusko Folklore mintegia. Antza ez zen izan militarren agindu zuzena, baizik diktaduraren giro antieuskalduna baliatuz Eliza barruko sektore espainolistek bultzatu zuten galarazpena382 Giro negatibo horren eragina susma liteke, halaber, zenbait ikastetxe erlijiosotan, non hautazko euskara ikasgaiak eskaini arren, 1923/ 24 kurtsoan inork ez zuen izenik eman (hala jazo zen
|
esate
baterako Bergarako mojetan) 383, ziurrenik beldurrez. Bilboko institutu probintzialeko euskara katedran ere ikasle kopuruak behera egin zuen diktadura garaian:
|
|
|
Bestetik Oñatiko kongresua inguratu zuten protokolo eta saio osagarrietan euskara presente egon zen. Oñatiko alkateak,
|
esate
baterako, Kongresuaren sarrera hitzaldia euskaraz egin zuen, Espainiako erregea aurrean zela. Eta amaiera hitzaldia ere hizkuntza berean egin zuen Gregorio Muxikak.
|
|
|
Horra Euskararen Aholku Batzordeak kaleratu duen Euskararen Kalitateaz liburuxkan jasotako hainbat aipu gazteen euskararen kalitatea deskribatze aldera. Txosten horrez gain, badira beste iritzi batzuk, azken baten antzeko ondorioetara iristen direnak,
|
esate
baterako Koldo Zuazo hizkuntzalariak aipatzen dituenak4:
|
|
|
Gela barruan gaiak lantzeko euskara batua darabilte, baina ikasle batek besteari zerbait eskatu behar dionean, ondarrutarrez eskatuko dio. Mintzamenean, Barriola Deklamazio Lehiaketa prestatzen dugunean
|
esate
baterako, saiatzen gara bizkaitar literarioko testuak aukeratzen, baina ondarrutarra ez dugu lantzen eta bizkaiera ere gutxi, baina ez dut inolako dudarik hitz egiteko orduan ondarrutarrez moldatzen direla ondoen, horretan dituztela baliabide aberatsenak. (Ibidem)
|
|
|
Horrela laburtuko zaie eta errazago egingo etxetik euskaraz ez dakien ikasle horiei inguruko euskaldunekin jardun ahal izateko bidea15 Hau da, inguru erdalduneko eskola baterako hemen proposatzen dugun ereduaren arabera, euskara batuak hartuko luke lehentasuna, nahiz eta eredu bateratzaile hori modu zabalean ulertzen dugun (tokian tokiko edo inguru hurbileko ezaugarriak biltzeko joera duena) eta ez eredu murritz, estu eta gogortu baten gisa. Tafallan,
|
esate
baterako, ezin ditugu Bortzirietako edo Sakanako bereizgarriak erabili, baina bai Nafarroa osoan hedatuta daudenak (esan/ erran, bultzatu/ bulkatu, ezer/ deus, ibai/ ugalde, eta abar... aurreragoko baten zehaztu dira zein ezaugarri diren horiek eta zein jarraibide proposatzen den ahozko eredurako eta idatzizkorako).
|
|
2009
|
|
|
4
|
Esate
baterako,. Ixiltasun tonelada pare bat etorri zen kostako trenean bagoietan izerditan blai, bezalako irudi batek atzean duen errealitatea inkomunikazioarenada, eta. Enmaitaleaektelefonoajozidankobrezaporeko maitasunez gaerdianu, irudi metaforikoarena, desamodioa.
|
|
|
Jakina, halakojarrerak, desgaraikojarrerahoriek, ironiaerrukigabearen galbahearenzentzagarrizorrotzajasangodute.
|
Esate
baterako,. Bide berriak bilatzen?, aipatu berria, ironiaren labanaren ahotik pasaraziko du poetak:. Ezdagai txarrafilmebaterako.
|
|
|
Euskarazko irakaskuntza bultzatzeko agintariei eskatu ez eze, Euskaltzaindiak berak diruz lagundu ere egiten zituen ekimenak: ikastetxeetan euskarazko testuak sortzeko,
|
esate
baterako. Iruñeko irakaskuntza eskolan euskara katedra bat martxan jartzea lortu zuen.
|
|
|
Abagune jakin bat da hori. Herri ekimenak indarra du baina baliabiderik ez (ez legal, ez ekonomikorik) eta herri erakundeak ez dira euskaltzaleak, frankismoaren azken hamarkadan,
|
esate
baterako. Erakunde autonomikoak agintean sartu berritan ere gertatu da horrelakorik.
|
|
|
Denbora horretan egitasmo handiak ere izan ditu: OEH edo Atlasa,
|
esate
baterako. Orain berrikuntza eta hobekuntza aldia bizitzen ari da:
|
|
|
1921eko apirilaren 26ko batzarrean,
|
esate
baterako,. Euskeraren batasunaz, txostena irakurri zuen Azkuek.
|
|
|
Beraz, betidanik izan ditu Euskaltzaindiak onomastika gaiak lan arloen artean, batzorde honen eskutik nahiz euskaltzainen batzarraren edo bestelako batzordeen eskutik.
|
Esate
baterako, 1920an. Euskalerriko basauri eta basetxeetan idazkunak, ipintzeko batzordea osatu zuten Ramon Intzagaraik, Pierre Lhandek eta Sebero Altubek.
|
|
2010
|
|
|
Eta horrela, autoritate bat izango dira, hala Agirre nola haren obra.
|
Esate
baterako, CC> hainbat bider berrargitaratuko da (ikus beherago), obra autorizatu eta gomendatu bezala.
|
|
|
|
Esate
baterako, eta diogunaren haritik, corpuseko sermoiak hiru liburukitan banatuta daude; halaz ere, nozio honek hiru liburuki horietako sermoitestu guztiak erlazio hierarkia beraren azpian sartzeko aukera ematen digu, hau da, M (akroegitura) berberaren azpian (ikus beherago taula 51 or.).
|
|
|
Lana, semiotikoki kontsideratuz, gorputz osoa da, baina triptiko baten presentazioa dauka, hots, Eracusaldiac> obra trilogia da. Trilogia eta hirutasunak badu garrantzia eta lekua obran barrena, hiru zenbakiak erro sakonak ditu;
|
esate
baterako: Eracusaldiac 2> eta Eracusaldiac 3> liburukiak hiruna ataletan banatuta daude.
|
|
|
Makro-egituraren bidez, hortaz, joan daiteke esaldi sekuentzia batetik gorago dauden makro-egituretara. Aipatu sekuentziak izan daitezke lokalak,
|
esate
baterako, paragrafoa, atala, kapitulua; edota izan daitezke sekuentzia globalak, esate baterako, testu osoa. Edota, hortik gorago ere joan daiteke, gure kasuan bezala, liburuki osora.
|
|
|
Makro-egituraren bidez, hortaz, joan daiteke esaldi sekuentzia batetik gorago dauden makro-egituretara. Aipatu sekuentziak izan daitezke lokalak, esate baterako, paragrafoa, atala, kapitulua; edota izan daitezke sekuentzia globalak,
|
esate
baterako, testu osoa. Edota, hortik gorago ere joan daiteke, gure kasuan bezala, liburuki osora.
|
|
|
Ezin aipatu gabe utzi sermoi ostean agertzen diren ohar eta aipu ugari horiek ere (bibliografia erreferentziak direnak, nagusiki). Erruz darabiltza egileak erreferentziak eta iturriak (Ikus eranskinetan, 308 eta 317 or.,
|
esate
baterako). Eta alde horretatik ere, nabari uzten du obra autorizatua dela Eracusaldiac, > eta egileak komunitate erlijiosoaren barruan estatus bat duela, jakintza batzuk, zeren eta sermoiak letraz ezartzeko ez ezik, teologikoki ere funtsatzeko gai baita.
|