|
2003
|
|
|
Horrelakodatuakaipatzeanetabalantzeaeginez, badirudi iparraldeko espezieakhobetoprestatutaegondirela.Itxurabatean migratzailehobeak izandira, askozgehiagobaitiraIparAmerikatikHegoAmerikarajoandakoakalderantzizegindutenakbaino.Gainera, HegoAmerikarairitsitako gehienakarrakastatsusuertatudirabertan, etahainbatetahainbatespezietanerradiatudira.Areago, lehiakidehobeakzirendirudienez, eta,
|
esate
baterako, dagoenekozinplizitukiaipatudugunez, egungokarniboroeta herbiborohandiakinbaditzaileiparramerikarreneratorriakdira.Hala ere, ezdagoargieaaipatuordezpen horilehiazuzenareneraginezsortuaden, edobestelakokausabatzuenondorioz. Arrazoiak arrazoi, autorebatzuen iritzianisolamenduarenesperimentuakfaunaneartikoaren nagusitasunorokorraerakutsidigu.Beste batzuenustez, ostera, irlenhauskortasunaondorioztatubeharkogenuke.
|
|
2008
|
|
|
herritarrentzako idazki asko aurreko dokumentu batzuetan oinarritzen dira (dekretuak, legeak, txosten teknikoak...), eta dokumentu horiek, salbuespenik gabe, erdaraz eta barruko teknolektoan idazten direnez, kaleratu beharreko testuak erabat kutsaturik ateratzen dira. Horregatik gertatzen zaigu hain zail,
|
esate
baterako, Errenta Aitorpena edo beste hainbat agiri gure kontu betetzea; hain zuzen ere, mila dekretu, lege eta arauetan dituztelako erroak.
|
|
|
|
esate
baterako, kazetariek gai berezitu bati buruz ematen dituzten berriak
|
|
|
Hortaz, (3a) bezalakoak dirateke ereduzkoak testu zientifikoetan. Mintzagaia beharrezkoa ez den kasuetan,
|
esate
baterako, gai aldaketarik ez dagoenean, esaldiari galdegaiarekin ekitea dateke eraginkorrena (4a).
|
|
|
erregina, > (hemen malgukari bezala, birj. > bera ez da ezer euskeraz, ezin da segmentatu, baina eredu bezala badu bere funtzioa; erreginan, ordez, eranskaria dugu, ahal delako, ina> morfema bezala kendu), baita beste batzuk ez hain ezagunak ere: koinatu>/ > koinata>
|
esate
baterako. Alternantzia honen azpian duguna da euskaran latinezko maileguak batzuetan neutrotik hartuak izan direla (mizpiru, > mizperu), > eta bestetan femeninotik (mizpira, > mizpera); > beste kasuetan mailegu bikoitza azaltzen zaigu:
|
|
|
Baita beste esaera desegokiak:
|
esate
baterako, zergatikan, > batuan bazterturik izanez. Hauek denak aztertzeko Lourdes Oñederrak (prestatzen) balio handiko plangintza egin du azaltzeko dagoen artikulu batean, Valentzian eginiko espainiar hizkuntzaren historiari buruzko V.garren Kongresuan aurkeztu zuena.
|
|
|
Bonapartek (in Urkijo 1910: 257), Bergarako egoeraz ziharduela, Bruno Etxenikeri idatzi ziona daukat,
|
esate
baterako, gogoan: –Quand je dis biscayen et non pas guipuscoan de Vergara, je sais fort bien que cette manière de parler déplait à Messieurs les Vergarais qui se piquent d? être de purs guipuscoans.
|
|
|
Uste dute batzuek, euskalkiak txarrak eta ezgauza zirelako asmatu zela Euskara Batua, eta hori ez da inondik inora egia. Euskara Batua ez zen egin,
|
esate
baterako, euskara zuberotarra txarra zelako. Euskara zuberotarrak ederki asko bete ditu, mende askotan zehar, zuberotar gehienen eguneroko beharrak.
|
|
|
Nork agindu digu,
|
esate
baterako, euskara berbera eta modu berberean irakatsi behar dela Lesakako eta Tafallako euskaltegietan. Nork agindu digu euskara berbera eta modu berberean irakatsi behar dela Portugaleteko eta Lekeitioko ikastoletan?
|
|
|
Arrasateko lantegi batean ere leku askotako langileak ari daitezke lanean: Durangaldeko bizkaitarrak, Goierriko giputzak eta Gasteiz aldeko euskaldun berriak,
|
esate
baterako. Pentsa dezagun, ba, ezin dugula erabili Arrasate bertako hizkera gor dina.
|
|
|
Alde batetik, errazago lortuko dugu beste alderdi batzuetatik herri jakin batera joandako euskaldunak bertakotzea. Laminaciones lantegian lan egiteko Lesakara joan den bizkaitarrak,
|
esate
baterako, jakin egin behar luke heldu> den, > eginen, > ortzeguna, > ra, > solastu> zer diren, eta hori jakinda, errazago ekanduko da Lesakako bizimodura.
|
|
|
behar. Bergarako hiztun batek,
|
esate
baterako, etxera> noia, > kantsauta> ago eta> esaten baldin badu bere eguneroko jardun arruntean, etxera> noa, > nekatuta> ago eta> esan dezake, lasai lasai, Euskara Batuan. Horrela hitz egiten badu, lasai eta eroso jardungo du, euskara zuzena egingo du, hizkuntzarekin jolas ere egin du, eta, gainera, Euskara Batua erabiliko du.
|
|
|
Gogora dezagun Pedro Irizarrek, 1973an. Euskara Batua sortu berritan, beraz?, argitaratutako emaitza: 533.500 euskaldun inguru baizik ez ziren guztira, eta 1.900 baizik ez,
|
esate
baterako, Araba osoan.
|
|
|
Bestela esanda, informazioa bereganatu ondoren, esatariari erantzuteko aukera du ikusleak hedabidean bertan. Batzuetan ikusle guztiei eskaintzen zaie erantzuteko aukera, telefonoz,
|
esate
baterako, eta beste batzuetan ikusle batzuei bakarrik, aditu, gonbidatu edo inkestatu gisa.
|
|
|
Inkesten bidez eta kaleko gazteek esaten dutenari erreparatuz, hainbat hitz eta esamolde bildu ditugu. Hauek,
|
esate
baterako.
|
|
|
estilo kolokialekoa da, eta erdiko mailatik goragokoa inoiz ez. Sintaxian,
|
esate
baterako, ezaugarri hauetan gauzatuta dago izaera hori.
|
|
|
Asmatutako gauzak ere proposatu dizkiegu, txatean>
|
esate
baterako, gaur egun hainbat eta hainbat gaztek Interneten izaten dituzten solasaldiak adierazteko.
|
|
|
Azentukera ereduez ari naizenean, azentua hitzaren zenbagarren silaban doan begiratuz egindako behin behineko sailkapenaz ari naiz; azentua txertatzeko norabidea eta silaba erabili ditut, beraz, irizpide modura10 Neure lan soziolinguistiko honetarako erabiliko dudan lehenengo ereduan,
|
esate
baterako, azentua hitzaren hirugarren([+ 3]) edo laugarren([+ 4]) silaban daramaten hitzak barneratu ditut. Bigarren ereduan, berriz, azentua hitzaren lehen silaban([+ 1]) daramaten hitzak agertu ditut.
|
|
|
2 Zaldibia Goierri eskualdean kokatuta dago eta Tolosaldeko herriekin (Abaltzisketa, Amezketa), Goierriko beste batzuekin (Ordizia, Arama, Altzaga, Gaintza, Lazkao eta Ataun) eta mendiz Nafarroarekin (San Migel eta Igaratzako gaina) egiten du muga. Kokapen honek mendebalderago dauden Goierriko beste hizkeretatik bereiztea dakar, Zegama, Idiazabal edo Zerain
|
esate
baterako, Araba eta Sakanatik hurbilago daudenak (1 eranskina).
|
|
|
euskalki guztiek (euskarak berak, horrenbestez) egin dituen aldakuntzak, nahiz modua ez beti arras berdina izan, dira, hain zuzen, onartzekoak. Arima,
|
esate
baterako, garai bateko testuetan ageri den forma bakarra, eta ez anima.
|
|
|
forma zaharrago eta berriagoen artean, zein zein den nabari denean, zaharragoei dagokie nagusitasuna. Batzuetan, haatik, zaharrak zaharregiak dira (azeari,
|
esate
baterako), eta beste batzuetan elkarren etsai agertzen zaizkigu zahartasuna eta jatortasuna, euskal forma berezia (probetsu>/ progotxu>/ protxu)
|
|
|
Mujika jaunak iardetsi diyo esanik: arau oyek eder izanarren, ez dirala gai ontan antza kotzat (sic) artu bear, badabiltzalako lendikan izen berriyak eta abo askotan oituak,
|
esate
baterako antzoki> (teatro), iruditegi> (escenario)?.
|
|
|
Goiko auziari gagozkiola, auzia are larriagoa gerta daiteke gaztaleniazko edo frantsesezko ez diren euskal hiztegi elebidunetan; adibidez, ingeles euskara hiztegietan, edo alemaniera euskarazkoetan. Demagun,
|
esate
baterako, euskaldun batek" vel vet" hitza ikusten duela testu batean. Hiztegiko adierara jo, eta" velvet" > hitzaren balio kidea aurkitzen du:
|
|
|
Hiztegi horien egileentzat, ez da Iparralderik. Hiztegi horietan, nazioarteko izenentzat, askotan, euskal kutsuz mozorrotutako izen espainiarrak jar tzen dituzte;
|
esate
baterako: Anberes, > Akisgran, > Brujas, > Makiavelo> eta Joan> Kalbino.> Jakina, Iparraldean, gaztelaniaz ez baldin badakite, ez dituzte ulertzen izen" bitxi" horiek.
|
|
|
kontalariari, entzuleei, leku denborari buruzkoak. Adibidez, konta laria bera aipagai oso garrantzitsua izaten da, bere biografia
|
esate
baterako, oso erre kurtso erabilia da bai sarreran bai beste faseetan ere. Gauza bera eskenatokia eta honen kudeaketa ere hizpide eta ezinbesteko zeregina dira konta saioko fase ezberdinetan, bereziki hasierakoan:
|
|
|
Eta zer esan Onomastika batzordeak ari duen lan itzelaz? Hartu,
|
esate
baterako, Toponimia alorreko zerrendak: azken urteotan, milaka eta milaka leku izen aztertu dira banan banan; baita erabaki sendo askoak hartu ere!
|
|
|
Jar dezagun adibide bat. Oñatiko Kontzejupetik> aldizkarian esaldi hau ager dai teke,
|
esate
baterako: Amandriak> loiba> txikixari> kantaitten> xao.> Bizkaiera batuan:
|
|
|
18 Postposizioen osagarriak bai, mugatzailerik gabeko ISak izan daitezke. Bestalde, horixe bera gertatzen da usain edo pilo mugakizun bereziak dituzten menpekotasunezko izen elkartuetan (H E/ 4,78),
|
esate
baterako: jantzi busti usain, ezkongai gazte pilo?
|
|
|
Ez dugu, hortaz, eragozpen larririk ikusten hau ere zale izenondoarekin batean sailkatzeko. Horren erakusgarria da,
|
esate
baterako, (6a) eta (6b) adibideen arrotza eta onargarritasuna, hurrenez hurren:
|
|
|
Eta, kontrara, orduan zergatik ez mugakotzat jo beste kategoria lexiko bati loturik oso maiz darabiltzagun multzo, talde, zati, modu, usain? mugakizunak5,
|
esate
baterako?
|
|
|
Egia da bereizi beharra dugula espezialitateko testua (espezialistak, hots arauzko ikaskuntza burutu duen mediku edo erizainak sortua) eta osasun gaia darabilen espezializatu gabeko testua (kazetaritzakoak: Etxeparerenak
|
esate
baterako), nahiz eta bietan erreferentea osasun gaia den. Baina badira terminologia arazoak bietan erantzun beharrekoak.
|
|
|
Izan ere, testu espezializatua espezialistak sortua den arren, egia da antzeko testu asko sortzen direla gaur egun (ez da erraza ohiko sailkapenetan kokatzea,
|
esate
baterako, ospitaleetan gaixoak sinatu ohi duen operatu aurreko baimen orria, edo analisien emaitzak jasoko dituen inprimakia); badira, gainera, teknikoen antzekoak diren testu estereotipatuak edo errutina testuak, eta oro har ez dituzte ezaugarri berak espezialitateko testuek, didaktikoek, eta zabalkundekoek (Cabré 1999). Baina testu hauen bateratasunik eza ulertzeko, gogoan hartzea komeni da (Hoffman 1984) espezializa zio mailaren eta forma linguistikoaren arteko erlazioa.
|
|
|
Zer gertatzen da Euskal Herri zaharra (ez Bilbo eta ez Donostia), baserri eta herrixketakoa, euskal giroko jende isil hura hain gertutik ezagutu eta hain gertu izan zituen Baroja hark hainbeste etsai sortzeko euskal politikarien eta kultura jendearen artean? Egia da izan zuela defendatzailerik,
|
esate
baterako Koldo Mitxelena, eta itzultzailea ere aurkitu zuela Jon Etxaiderengan. Ez bakarrik gerraondorengo belaunaldietan:
|
|
|
Izan ere, Serafin Baroja Manterolaren eta Bilintxen laguna izan zen eta pozik zegoen Euskal Erria aldizkarian euskarazko erdi bertso erdi poesia haiek argitaratuz, edo argitaratugabe2 geratu ziren. Amairu damacho? bezalako zarzuelak idatziz, edo garai hartan hain ospetsu bihurturiko apokrifoen generoan eleberriak idatziz, honako izenburu honekin
|
esate
baterako: –Los pillos de la playa.
|
|
|
–Quiénes están con Baroja y sus cosas, y quiénes en contra?. Nazionalista batzuk ere tartean ziren afarian (De la Sotatarrak,
|
esate
baterako). Afari haren ondoren eta Euzkadi egunkariko artikuluen atzean Azkue zegoelakoan, hauxe idatzi zuen Barojak Las horas solitarias liburuan:
|
|
|
Aipatutako horiek dira euskararen inguruan izandako heldukada ezagunenak; izan ziren euskal idazle gehiago, Unamuno edo Baroja gogoan, euskararen alde mintzatu zirenak (Jaurtakol edo Lizardi,
|
esate
baterako). Urte beretsuetan, Barrensorok pena agertzen zuen Barojak ez zuelako euskaraz idazten:
|
|
|
Ikus, azkenik, alemanezko Fugenelement:
|
esate
baterako in W. Fleischer, 1975:
|
|
|
14 Ikus,
|
esate
baterako PVCDko pasarteok: –para renovar su léxico, la lengua cuenta con estos tres caminos:
|
|
|
OEH I, 78. Era ta Korte handi bat,(?) era ta alde guzietara txit zoragarria. OEH I, 679 Baina kontuak ez dira erabat argiak: alde> hau,
|
esate
baterako, alde1 ere izan liteke.
|
|
|
(g) oa, > tza> eta (t) zu> > so). > Morfo bik baino gehiagok eratorpen morfema bakarra adieraz dezakete93 Horrela,
|
esate
baterako: oa, > goa> eta
|
|
|
Era berean, morfo bakar batek morfema (are eratorpen morfema) bat baino gehiago izan dezake berekin:
|
esate
baterako, > guztiak ez dira aniztasun edo multzo adie rakoak94 Aurrerago hitz egingo da horretaz. Orain, bidea urratzen hasteko, zortzi eratorpen atzizkion amankomuneko ezaugarri batzuk aztertzen saiatuko gara.
|
|
|
Berdin hariztia, gorostidia, eta beste hainbat.> Zertxobait konplikatu egin genuke gure azalpena, adibide zahar gordeagoetara joanez, sagardia> (sagardoia, > sagarduia) > beste zenbaitetan: gaztainadia,
|
esate
baterako,, gaztaina multzoa, ez baina, gaztainondo> edo gaztainatze> multzoa?
|
|
|
Bai, aldiz, aurrerago. Bien arteko mugez ikus,
|
esate
baterako, Louis Guilbert 1975.
|
|
|
98 Aldiz, erdal (espainol, frantses?) hizkuntzetan bada adiera bietako adibiderik aski. Horrela gertatzen da,
|
esate
baterako, gaztelaniazko ería> atzizkiarekin: caballería>, conjun to de caballos?
|
|
|
Zenbaitetan, horrezaz gainera, atzizkiok konbinatu egiten dira elkarren artean. Toponimian,
|
esate
baterako, iturtza> hitzetik iturtzaeta> ezaguna sortu da berreratorpenez. Baina alderantzizkorik ez:
|
|
|
Esplikazio historiko kronologikoa izan liteke, funtsean, horren oinarrian dagoena100 Beti ez da, ordea, horrela izaten: tza> eta tzu> atzizkien kasuan,
|
esate
baterako, ez dago hain konbinatoria arau argirik: sagartzazu> modukoetan (t) zu> da periferikoa, axalekoa101; aldiz, abartzuza> modukoetan (t) za.
|
|
|
Erabilera eremu gehienetara103 zabaldurik daude aniztasun edo mul tzo atzizki batzuk, eta eremu gutxitara edo bakarrera mugaturik daude beste zenbait. Eremu askotara zabaldurik daude,
|
esate
baterako, alde> eta tza> atzizkiak. Ia eremu bakarrean ageri da aldiz104, itxuraz, di> (doi,
|
|
|
Hau da, era berean, betiko alde> atzizkiak leku adierakotzat hartzera bultzatzen gaituena maiz, Azkueren garaitik esan izan dena alde batera utziz. Horrelakoak dira,
|
esate
baterako, puntu kardinalak (iparralde, > ekialde, > hegoalde, > mendebalde) > eta hainbat posizio adierazle: > kostalde, > industrialde, > zonalde, > rdialde115, > 116, > eta abar. Multzo honetan sartzekoa gerta liteke, orobat, orrialde117.
|
|
|
129 Nahi adina adibide eman liteke, irizpide horren alde. Ikus
|
esate
baterako, OEHtik jasotako banaka hauek: Urdalde, > rde alde, urde multzo, > urde saldo> rde tropa, > txerri > talde> < < piara de cerdos> > OEH, 795. Bil zedin jendalde bat?
|
|
|
Baionan fundaturiko Cercle d. Etudes Euskariennes elkartea beste mugarri bat izan zen Euskal Akademiara bidean. ...911 urte amaieran sortu zuten Julio Urkixok (bizkaitarra izan arren Donibane Lohizunen bizi zenak), Lacombek eta Broussainek172 Ipar Euskal Herriko beste euskaltzale batzuk ere bildu zituen, tartean Gavel, Daranatz, Landerretxe, Etxepare, etab. Elkarteak nagusiki euskararen ikerketa zientifikoa zuen helburu, baina helburu akademiko batzuk ere ukitu zituen (euskal ortografia proposamenak aurkeztuz,
|
esate
baterako). Urkixoren RIEV aldizkaria elkartearen buletin gisakoa bihurtu zen.
|
|
|
Izan ere, Gipuzkoan edo Nafarroan ez zen Bizkaian adinako polarizazio eta tentsio politikoa bizi euskaltzaleen artean. Aitzitik Bizkaitik kanpo alderdi jeltzaleko euskaltzaleak, beste ideologia batzuetako euskaltzaleekin elkarlanean aritzen ziren,
|
esate
baterako EuskalEsnalea moduko elkarteetan.
|
|
|
Era horretara, 1880 hamarkaden artean, euskal ikerketa guztiak bete betean positibismoan eta garaiko europar korronteen zikloan txertatu ziren. Historialarien artean,
|
esate
baterako, Fidel Sagarminaga, Camilo Villabaso, Estanislao Labairu, Karmelo Etxegarai, Pablo Gorosabel, Arturo Campion, iturrien bilketa eta kritika positibistan topa daitezke288 Etxegarairen 1892 urteko testu hau esandakoaren adibide da:
|
|
|
Azkuek maiz agertu zuen bere burua korporazio erlijiosoetan kokatzeko joera. 1894an,
|
esate
baterako, jesuita izateko asmotan ibili zen. Eta geroago ere 1914an, Urlo operaren porrotaren haritik ostera ere jesuita bihurtzeko asmoa agertu zuen.
|
|
|
Revista del País Vasco, 5, 302 Bestalde Gortazarren zuzendaritzapean Bilbon argitaratzen zen Revista Musical en (mota honetako espainiar aldizkari prestigiotsuena garaian), tarte zabala eman zion espainiar musika nazionalaren debateari (ba ote zegoen, nolakoa izan zen, etab.). Zentzu horretan aldizkari hartan argitaratutako espainiar autore garaikideen obren katalogoan ugariak dira oso nazionalismo musikalaren eraginpean egindako piezak (adibidez Granados-en «Danzas españolas», «Capricho español», «Goyescas»; Turinaren «Escena andaluza», «Sonata romántica sobre un tema español», «Sevilla»...). Batzutan autoreek espainolismo musikala erregionalismoarekin tartekatzen zuten(
|
esate
baterako Isaac Albeniz-i «Serenata española» eta «Iberia» modukoez gain «Catalonia», «Zortzico» edo «Navarra» aurkitzen zaizkio). Sarri ez da erraza esatea, bereziki euskal eta katalan autoreen kasuan, nazionalismo musikal berezitua egin nahian ari ote ziren ala espainiar musika baitako bariante erregionalistak sortzen.
|
|
|
Aldiz ondoren ikusiko diren gaiek espainiar eta frantses estatuen nazio ereduaren oinarriak ukitzen zituzten. Hori zen,
|
esate
baterako, hezkuntzaren kasua.
|
|
|
Katedrako ikasle euskaldun zaharren artean, adibidez, Isaac Lopez Mendizabal aurki daiteke353 Ikasle erdaldunen artean, gutxi batzuk hiru lau kurtsotan egon ziren Azkuerekin, eta ez da dudarik horiek euskara maila aipagarria lortu zutela. Hori da,
|
esate
baterako Oscar Rochelten kasua, zeinak bere erdarazko lanen batean euskarazko pasarteak ere idatzi zituen354 Gisa beretsuan, Azkueren beste ikasle bat, Enkarterrietako Manuel Otadui gaztea, Euskalzale eta Euskalduna aldizkarietan artikulutxo batzuk idaztera heldu zen355 Halaber, Juan Carlos Gortazarrek, Azkueren klaseen laguntzaz, Peru Abarka gaztelaniara itzultzeko (eta Euskalzaleren moldiztegia... Eta urteetan Ibaizabalen argitalpen lanekin lagundu ahal izan zion356 Beste hainbat erdaldun ikasle Azkueren euskarazko antzerki lanetan aktore gisa aritu ziren.
|
|
|
Baina Akademia bat sortuz gero, berdin antzera onartuko zituzten haren erabakiak. Ortografia moduko gauzetan,
|
esate
baterako, erakunde berriari segitzeko nahiko prestutasun handia ageri zen, nahiz agian arau akademiko konplexuagoetara ohitzeko (hizkuntzaren batasuna adibidez) denbora zen. Edozein kasutan, Eleizalde eta beste zenbait idazle jeltzale Akademiaren alde aktiboki aritzeak joera hori indartzen zuen.
|
|
|
Eta berdin seminario bereko Joxe Migel Barandiaranen Eusko Folklore mintegia. Antza ez zen izan militarren agindu zuzena, baizik diktaduraren giro antieuskalduna baliatuz Eliza barruko sektore espainolistek bultzatu zuten galarazpena382 Giro negatibo horren eragina susma liteke, halaber, zenbait ikastetxe erlijiosotan, non hautazko euskara ikasgaiak eskaini arren, 1923/ 24 kurtsoan inork ez zuen izenik eman (hala jazo zen
|
esate
baterako Bergarako mojetan) 383, ziurrenik beldurrez. Bilboko institutu probintzialeko euskara katedran ere ikasle kopuruak behera egin zuen diktadura garaian:
|
|
|
Bestetik Oñatiko kongresua inguratu zuten protokolo eta saio osagarrietan euskara presente egon zen. Oñatiko alkateak,
|
esate
baterako, Kongresuaren sarrera hitzaldia euskaraz egin zuen, Espainiako erregea aurrean zela. Eta amaiera hitzaldia ere hizkuntza berean egin zuen Gregorio Muxikak.
|
|
|
Horra Euskararen Aholku Batzordeak kaleratu duen Euskararen Kalitateaz liburuxkan jasotako hainbat aipu gazteen euskararen kalitatea deskribatze aldera. Txosten horrez gain, badira beste iritzi batzuk, azken baten antzeko ondorioetara iristen direnak,
|
esate
baterako Koldo Zuazo hizkuntzalariak aipatzen dituenak4:
|
|
|
Gela barruan gaiak lantzeko euskara batua darabilte, baina ikasle batek besteari zerbait eskatu behar dionean, ondarrutarrez eskatuko dio. Mintzamenean, Barriola Deklamazio Lehiaketa prestatzen dugunean
|
esate
baterako, saiatzen gara bizkaitar literarioko testuak aukeratzen, baina ondarrutarra ez dugu lantzen eta bizkaiera ere gutxi, baina ez dut inolako dudarik hitz egiteko orduan ondarrutarrez moldatzen direla ondoen, horretan dituztela baliabide aberatsenak. (Ibidem)
|
|
|
Horrela laburtuko zaie eta errazago egingo etxetik euskaraz ez dakien ikasle horiei inguruko euskaldunekin jardun ahal izateko bidea15 Hau da, inguru erdalduneko eskola baterako hemen proposatzen dugun ereduaren arabera, euskara batuak hartuko luke lehentasuna, nahiz eta eredu bateratzaile hori modu zabalean ulertzen dugun (tokian tokiko edo inguru hurbileko ezaugarriak biltzeko joera duena) eta ez eredu murritz, estu eta gogortu baten gisa. Tafallan,
|
esate
baterako, ezin ditugu Bortzirietako edo Sakanako bereizgarriak erabili, baina bai Nafarroa osoan hedatuta daudenak (esan/ erran, bultzatu/ bulkatu, ezer/ deus, ibai/ ugalde, eta abar... aurreragoko baten zehaztu dira zein ezaugarri diren horiek eta zein jarraibide proposatzen den ahozko eredurako eta idatzizkorako).
|
|
2009
|
|
|
Euskarazko irakaskuntza bultzatzeko agintariei eskatu ez eze, Euskaltzaindiak berak diruz lagundu ere egiten zituen ekimenak: ikastetxeetan euskarazko testuak sortzeko,
|
esate
baterako. Iruñeko irakaskuntza eskolan euskara katedra bat martxan jartzea lortu zuen.
|
|
|
Abagune jakin bat da hori. Herri ekimenak indarra du baina baliabiderik ez (ez legal, ez ekonomikorik) eta herri erakundeak ez dira euskaltzaleak, frankismoaren azken hamarkadan,
|
esate
baterako. Erakunde autonomikoak agintean sartu berritan ere gertatu da horrelakorik.
|
|
|
Denbora horretan egitasmo handiak ere izan ditu: OEH edo Atlasa,
|
esate
baterako. Orain berrikuntza eta hobekuntza aldia bizitzen ari da:
|
|
|
1921eko apirilaren 26ko batzarrean,
|
esate
baterako,. Euskeraren batasunaz, txostena irakurri zuen Azkuek.
|
|
2010
|
|
|
Lana, semiotikoki kontsideratuz, gorputz osoa da, baina triptiko baten presentazioa dauka, hots, Eracusaldiac> obra trilogia da. Trilogia eta hirutasunak badu garrantzia eta lekua obran barrena, hiru zenbakiak erro sakonak ditu;
|
esate
baterako: Eracusaldiac 2> eta Eracusaldiac 3> liburukiak hiruna ataletan banatuta daude.
|
|
|
Makro-egituraren bidez, hortaz, joan daiteke esaldi sekuentzia batetik gorago dauden makro-egituretara. Aipatu sekuentziak izan daitezke lokalak,
|
esate
baterako, paragrafoa, atala, kapitulua; edota izan daitezke sekuentzia globalak, esate baterako, testu osoa. Edota, hortik gorago ere joan daiteke, gure kasuan bezala, liburuki osora.
|
|
|
Makro-egituraren bidez, hortaz, joan daiteke esaldi sekuentzia batetik gorago dauden makro-egituretara. Aipatu sekuentziak izan daitezke lokalak, esate baterako, paragrafoa, atala, kapitulua; edota izan daitezke sekuentzia globalak,
|
esate
baterako, testu osoa. Edota, hortik gorago ere joan daiteke, gure kasuan bezala, liburuki osora.
|
|
|
Ezin aipatu gabe utzi sermoi ostean agertzen diren ohar eta aipu ugari horiek ere (bibliografia erreferentziak direnak, nagusiki). Erruz darabiltza egileak erreferentziak eta iturriak (Ikus eranskinetan, 308 eta 317 or.,
|
esate
baterako). Eta alde horretatik ere, nabari uzten du obra autorizatua dela Eracusaldiac, > eta egileak komunitate erlijiosoaren barruan estatus bat duela, jakintza batzuk, zeren eta sermoiak letraz ezartzeko ez ezik, teologikoki ere funtsatzeko gai baita.
|
|
|
Lehenengoek lehenagotik dauden portaerak gobernatzen dituzte:
|
esate
baterako, kortesiazko formulak; bigarrenek, portaera modu berriak sortu edo definitzen dituzte. Futboleko erregelek edo xakekoek, esaterako, ez dute adierazten futbolean edo xakean nola jokatzen den bakarrik, nolabait esateko, joko hori egiteko posibilitatea bera ere sortzen dute (1969/ 72).
|
|
|
Beste nozioari erreparatuz gero, berbaldia hitzak azpimarratzen du mintzairaren erabilera, beti ere sozialki estrukturaturik dauden aktibitateen arteko aktibitate bezala. Baina adiera horrek ez du kontuan hartzen erlazioaren estabilizazioa(
|
esate
baterako, erregularitate> > nozioa). Ezen diskurtsoaz berba egiten dugunean, nozio horrek harremanetan jartzen gaitu hizkuntza jokoen egonkortasun sozial jakin batzuekin.
|
|
|
Inoiz ere ez, ostera, hortik kanpo. Eta izan du okasiorik;
|
esate
baterako, jarraian datorren adibidean, baldintza erretoriko guztiak alde izan arren, ez du segmeturik errepikatzen(* Nor oroitu, dioe, nor oroitu...). Noski, badakigu zein barrutitakoa den ahots horren jabea:
|
|
|
Izan ere, ikuspegi enuntziatibo batetik, erraza da asmatzea non kokatzen diren sermoietan balioak eta kontrabalioak, eta erraza da erakustea nola deitzen dioten mekanismoek eta estrategiek batak besteari. Prediktibilitate handia dago hizkuntza mekanismo eta estrategia diskurtsibo batzuen distribuzioan;
|
esate
baterako, non egongo den esatezko aditz bat bukaerako posizioan, aditz bat nori> morfemarekin, segmentu bat sarrera aditzaren ondoan errepikaturik ezker eskumatara, formula bat (ala bezala dionez). Areago, sermoiak arreta pixka batez irakurtzen dituenak, aurreikus dezake kurtsiba bat edo ZuBe zati bat.
|
|
|
Anplifikazioak mendean hartzen dituen figura lokal edo mikro figura multzoa honakoa litzateke: analogia, anafora eta hiperbolea,
|
esate
baterako.
|
|
|
Departament d. Ensenyament, 1998). Bertako balorazioei dagokienez, azkenik, ikus
|
esate
baterako, beste askoren ondoan, 1990eko gure Euskal Irakaskuntza: 10 urte eta, berrikitanago, Hik Hasiren 1998ko Euskal Eskolaren azken 20 urteak izeneko ale monografikoa.
|
|
|
kale giroko, euskaltasun harrobia? osatzen zuten horiek guztiek, hainbatean39 Donostiako Bretxa,
|
esate
baterako, euskara erdaren parez pareko jardungune aparta zen, astean sei egun. Euskaraz egiten zuten tratuan baserritar saltzaileek eta kaletar euskaldunek, eta erdaraz egiten zen euskararik ez zekiten, señorekin?. Antzera, baina ahulxeago, gertatzen zen arrandegian.
|
|
|
41 Askok aitortu izan du euskaltzale giro horren izaera, transbertsala?. Ikus,
|
esate
baterako, Aguirre Elustondo (1969), GAUR taldea (1971) eta Siadeco Euskaltzaindia (1979). Garai hartako ikuspegi zabalaren sintesi modukoa delakoan honako hau eman liteke adibide gisa:
|
|
|
Beste zenbaitek ere indarrez heldu zion eginbeharrari: Ikastola Elkarteak,
|
esate
baterako, buru belarri jardun zuen une batez Espainiako erdal testu-liburuen euskal bertsiogintzan eta zabalkundean. Elhuyar ere testugintzan hasi zen aski goiz; beste zenbait ere (UZEI, esate baterako) horretan saiatu zen.
|
|
|
Ikastola Elkarteak, esate baterako, buru belarri jardun zuen une batez Espainiako erdal testu-liburuen euskal bertsiogintzan eta zabalkundean. Elhuyar ere testugintzan hasi zen aski goiz; beste zenbait ere (UZEI,
|
esate
baterako) horretan saiatu zen.
|
|
|
Ama hizkuntzaren printzipioak beharra du bigarren adiera horretan, ez eskubidea, formulazioaren muin. Horren arabera,
|
esate
baterako, EAEko haur erdaldun (etxetik ama hizkuntza erdara duten haur) guztiek erdara izan behar lukete, nahi eta ez, beren eskola hizkuntza bakar edo nagusi. Bistan da zein urrun dauden, alde horretatik, murgiltze biderik onartzen ez duen ama hizkuntzaren printzipioa eta murgiltze bidearen aukera osorik segurtatzen duen norbanako irizpidea.
|
|
|
98 Ikus,
|
esate
baterako, ikasmaterialen onespen kontuarekin gertatu dena. Ondo ulertzen badutEAEko erabakimen esklusibo zena aginpidez hustu da, nabarmen, azken urteetako hezkunta legeriaestatalarekin.
|
|
|
105 Baliokiderik ere izan zuen hasiera batean: Labayruko gaitasun agiria,
|
esate
baterako.
|
|
|
109 Urteroko arautze lan horren adibide moduan ikus,
|
esate
baterako, 2007ko bi aginduok: martxoaren 30ekoa (EHAA, IV) eta apirilaren 23koa (EHAA,).
|
|
|
Hori ez da egia, ez eguneroko praktikan eta ez, zenbaitetan, lege markoan bertan ere. Nafarroako euskal eremuko hezkuntza moldea,
|
esate
baterako, ez dabil EAEkotik batere urruti. Valentziakoak ere aldaera bat baino gehiago du, eta abar.
|
|
|
horren gogoa duenak bertara jo beza. Ikus,
|
esate
baterako, Zalbide 1990 Nolanahi ere, ñabardurak ñabardura ezin ukatuzko datua da berritasun historiko hori.
|
|
|
Euskara asignatura moduan ematearekin belaunaldi gazteak euskaldun (praktikan, elebidun funtzional) izango zirela pentsatzen zen sarri, orain dela 30 bat urte. Ikus,
|
esate
baterako SIADECOren txosten famatua (Siadeco, 1978). Eztabaida nagusia honako hau izan ohi zen hasiera hartan:
|
|
|
Eredu sistema ezarri eta berehala, horregatik, hizkuntzako emaitzen neurketa lanari ekin zitzaion Sailetik beretik, Hizkuntza Politikarako Idazkaritzarekin batera. Horrela sortu ziren EIFE azterlanak,
|
esate
baterako. Geroztik beste neurketa lan asko egin da.
|
|
|
Askotan besterik uste izaten bada ere, eskolatik kanpora pasatzen ditu ikasleak bere ordu gehienak. ereduan dabilen ikasle batek,
|
esate
baterako, esna edo iratzarririk dagoen orduen %14 inguru pasatzen ditu ikasgelan, ez gehiago, euskararekin kontaktuan. ereduaren kasuan %8 ingurura jaisten da kopuru hori, eta A ereduarenean %3 ingurura129.
|
|
|
133 Bestelako eginbeharrik ere izan du Euskara Zerbitzuak, bere ibilera luzean: lehen hamabost urtean,
|
esate
baterako, bera izan zen eskola munduko ebaluazio lan askoren sortzaile edo bultzatzaile. Ezagunenak EIFE eta HINE dira agian; ez dira, ordea, bakarrak.
|
|
|
Ahozko adierazmena lantzeko ekimen konkretuak identifikatu ziren horretarako, arauzko erabakiz zehaztu eta hartan jardun nahi zuten ikastetxeentzat diru-laguntzak ezarri. Horrela sortu ziren 1985,
|
esate
baterako, eskola antzerkigintza, eskola bertsogintza eta euskal girotze barnetegiak155 Eskola kantagintza etorri zen handik gutxira, aurrekoen osagarri, gaztetxoen jarduna ahozko euskal literatura aberatsaren lantoki bihurtuz. Baita TINKO (euskara zine aretoetara) eta IKABIL ere156 Beste hainbat ekimen etorri dira gero:
|
|
|
Euskaraz ikasteko aukera murriztapenei dagokienez, goi mailetaneta arauz kanpoko ikasbideetan daude gaur egun arazo nagusiak. Lanbide Heziketan,
|
esate
baterako, ezinezkoa da orain ere edozein espezialitate euskaraz ikasi ahalizatea (ezintasun kronikoa da hori, zenbait gaitan aurrera egin den arren mende laurden osoan erabat konpondu ez dena). Beste horrenbeste gertatzen da musika kontserbatorio eta musika eskoletan.
|
|
|
199 Aski nabarmena da batetik besterako aldeen murriztapen hori: konparatu,
|
esate
baterako, 1981eko eta 2001eko datu ofizialak, soziolinguistika mapakoak. Zonalde (batez ere udalerri) euskaldunenak zertxobait apaltzen ari dira euskaltasun mailari dagokionez, eta erdaldunenak igoten.
|
|
|
1981ean baino ondotxoz gehiago dira, proportzioan zein zenbaki absolutuz, euskaraz badakitela dioten gazteak. Ikus,
|
esate
baterako, III. mapa soziolinguistikoaren aldiko emaitza konparatiboak (Kultura Saila, 2005: 38 or.) Argi ikusten da 5 eta 24 urte arteko (eta, beste maila batean, 25 urtetik 44ra arteko) biztanleen euskarazko hizkuntza gaitasunak gora egin duela nabarmen.
|
|
|
EAEko ikasleen hizkuntza maila aztergai duten ebaluazio lanez balia gaitezke, besteak beste, galdera horri erantzuten saiatzeko. HUISen ebaluazio lanei dagokienez,
|
esate
baterako, bibliografia luze samarra dago eskueran (gogoratu, adibidez, txosten honen IV.2 ataleko 5 taulan azaldutakoa). Har dezagun ebaluazio horietako bat:
|
|
|
Diogun, horrela, idatzizko alorrean galderen %60 edo gehiago gainditu zutenei aitortu zitzaiela B2 maila. Beste konbentzio bat aukeratu izan balitz(
|
esate
baterako, gainditze langa %70ean edo %50ean ezarri izan balitz) diferentea izango zen emaitza. Mintzamen proba azpimultzo bati bakarrik pasa zitzaion, gainera.
|
|
|
Hori dela-eta, hasiera hasieratik eta aurrez aurre heldu izan zaio euskalkiak eskolan behar duen gaiari, zenbait esparrutan. Horren fruitu da,
|
esate
baterako, Euskararen Aholku Batzordearen oniritziz Hezkuntza Sailak 1982an argitara emandako gomendio dokumentua, eskola munduan hainbat aplikaziotarako ate praktikoa zabaldu zuena. Geroztik ere, administrazio alorraz kanpotik besteak beste, hainbat ekarpen baliotsu egin da kontu hori oreka handiagoz lantzeko225.
|
|
|
Batez ere hizkera molde informalean, eguneroko mintzajardunaren bizkarrezur barrenkoi intimoena osatzen duen horretan, ari da beste euskara modu hau zabaltzen. Irakasleen eta adin batetik gorako ikasleen artean,
|
esate
baterako, erregistro formalaz kanpokoetan oso maiz entzuten dira honelakoak: –hire erantzuna pasada bat iruditu zaidan?,, atope ari gaituk azterketak zuzentzen baina gaizki ibili behar diagu garaiz iristeko?,, zure proposamena enprincipio ontzat emango nuke?
|
|
|
Izan badira, ordea, kasu honetan ere. EAEko EGA agiria eta iparraldekoa baliokide dira,
|
esate
baterako. Horrela izan dira azken hogeita bost urtean eta horrelaxe dira orain ere.
|
|
|
haur sorkuntza eragozteko metodoberriak 1975etik aurrera; beste hainbat ohitura, balio eta jokamolde hori baino hamar hamabost baturte lehenago. Ikus horretaz,
|
esate
baterako, Mitxelena 1982, 73.
|