|
2022
|
|
|
—Urte zaharrari sartalde zabalean deritzo.
|
Eguna
soilik izendatzen denean, mugagabez: –Ze egun da bihar?
|
|
|
Baina maizta sunez egun (edo gau) izenaz lagundurik darabilgu:
|
eguna
. Gabonza hargauean.
|
|
|
Urtezahar dugu erdi eta ekialdean
|
egun
horri zaion izena. Usadio zaharrean Urtezahar ere mugagabez erabiltzen zen, hurrengo eguna, Urteberri bezala.
|
|
|
Urtezahar dugu erdi eta ekialdean egun horri zaion izena. Usadio zaharrean Urtezahar ere mugagabez erabiltzen zen, hurrengo
|
eguna
, Urteberri bezala. Errefrau batek gogorazten digunez:
|
|
|
Jaiegun hauek, biok ere, tradizioz egun hitzaz lagundurik erabili izan ditugu gehiago: Urtezahar
|
eguna
, Urteberri eguna.
|
|
|
Jaiegun hauek, biok ere, tradizioz egun hitzaz lagundurik erabili izan ditugu gehiago: Urtezahar eguna, Urteberri
|
eguna
.
|
|
|
Mugagabez erabili izan da Urtats ere. Eta urtatsa, mugatzaile eta guzti, Urteberri
|
egunez
gaztetxoek etxerik etxe egi ten zi tuzten eske kantu eta ibileretan, sari, opari edo erregaliari esan izan zaio. " Urtats!, Urtats!" errezitatuz egiten izan da sari eske hori ekialdean.
|
|
|
Amaitzeko hauxe esan dezadan. Urteberri
|
egunaz
hasiera ematen dion egun horrek ezarri dio lehenengo hil honi ere izena: urtarril izenaren azpian [urte+ berri+ hil] dugu.
|
|
|
Amaitzeko hauxe esan dezadan. Urteberri egunaz hasiera ematen dion
|
egun
horrek ezarri dio lehenengo hil honi ere izena: urtarril izenaren azpian [urte+ berri+ hil] dugu.
|
|
|
—Udaberria hurbildu ahala, eguraldia ere hobetuz doa.
|
Egunak
epelago, eta egunsentiak inoiz baino ederrago. Hala ikusten ditugu sare sozialetan eskegitzen dituzten argazki ugarietan.
|
|
|
Egunsenti hitza, ‘eguna sentitzetik’ jalgiriko izen elkartua dugu. Bitxia da Mogel idazleak, senti hitza ez ezik, usain izena ere uztarri lagun hartzen duela, eta behin gutxienez
|
egun
usaina darabil bere elkarrizketa jardunetan: " –Nos jagi zinian bada zeu?", galdegin dio barberuak Peru nekazariari, eta honek erantzun:
|
|
|
Nabar bigarren osagaitzat hartuta, eta argi, goiz edo egun izenak, edota ilun au rretik direla, uztartu ditugu izen mordotxoa. Horrexetatik sortuak dira arginabarra, egunabarra eta goiznabarra
|
egunaren
hasiera adierazteko, eta ilunabarra alegunaren beheititzeari buruz. Eta aldaera ezagunak dira, goizabar eta goiztabarra batetik, eta iluntabarra bestetik.
|
|
|
Auzo edo herriko emakume edo gizonen batek izan ohi zuen bere gain albakoa jotzea. Oilarraren kukurrukua aski ez bazen jendea iratzarteko, formalitate handiagoko hotsak ziren albakoarenak, lehenagoko nekazari gizartean bizimoduari
|
egunean
egunean eustea markatzen zuena. Albako kanpai jotze horri goiz ezkila, argi ezkila edo argi kanpaia ere bazeritzan beste leku batzuetan.
|
|
|
Auzo edo herriko emakume edo gizonen batek izan ohi zuen bere gain albakoa jotzea. Oilarraren kukurrukua aski ez bazen jendea iratzarteko, formalitate handiagoko hotsak ziren albakoarenak, lehenagoko nekazari gizartean bizimoduari egunean
|
egunean
eustea markatzen zuena. Albako kanpai jotze horri goiz ezkila, argi ezkila edo argi kanpaia ere bazeritzan beste leku batzuetan.
|
|
|
—Pandemiaren zurrunbiloan elurra, lainoa eta eguraldi txarra izan ditugu protagonista lehengo
|
egunean
, orain emeki emeki bere onera etortzen ari bada ere. Negu gorriari loturiko hitzen aipamena egin nahi genuke gaurkoan.
|
|
|
—ElurTZA eta elurTEA ez dira gauza berbera; neurri bateraino bai, baina ez bete betean. Gauza berbera ez diren bezala euriTZAK eta euriTEAK, edota
|
egunotan
, haizeak gogor jo izan duenean, haizeTEA eta haizeTZA ez diren bezala.
|
|
|
Kontzeptua guztiz hurbila da: hitzezko akordua, lan kontratu gabe, hainbeste
|
egunez
edo astez etxalde batean lan egiten zuena, harik eta hitzartutako lan hori amaitu arte. Horren ordaina gaztelaniaz" jornalero" dugu.
|
|
|
—Denboraz ari garenean, urteaz, hilabeteaz, asteaz edo
|
egunaz
, gutxi asko guztiok esaten dugu: datorren urtean, datorren hilean edo hilabetean, datorren astean eta abar.
|
|
|
datorren urtean, datorren hilean | hilabetean, datorren astean, eta berdintsu datorren neguan, datorren uztailean edo datorren igandean. Baina egun denbora izenarekin normalean ez dugu esaten datorren
|
egunean
, hain zuzen ere, gaurkoaren ostean datorren egunak bere izen propioa duelako: bihar; eta izen zehatzak dituzte baita hurrengo egunek ere:
|
|
|
datorren urtean, datorren hilean | hilabetean, datorren astean, eta berdintsu datorren neguan, datorren uztailean edo datorren igandean. Baina egun denbora izenarekin normalean ez dugu esaten datorren egunean, hain zuzen ere, gaurkoaren ostean datorren
|
egunak
bere izen propioa duelako: bihar; eta izen zehatzak dituzte baita hurrengo egunek ere:
|
|
|
Baina egun denbora izenarekin normalean ez dugu esaten datorren egunean, hain zuzen ere, gaurkoaren ostean datorren egunak bere izen propioa duelako: bihar; eta izen zehatzak dituzte baita hurrengo
|
egunek
ere: etzi eta etzidamu.
|
|
|
Eta etortzeko dagoen
|
egun
hori zehaztugabe badago, zein aste egun den ziur ez badakigu, edo gutxi gorabeherakoa bada, datorren egun batean esaten du gu, eta baita gaineko edo gainerako egun batean ere.
|
|
|
Datorren horren harira, analogiaz datozen erabiltzen ere aspaldi hasiak gara, denbora izenak pluralez eman nahi ditugunean. Hala garatu dira, hedabideetan berariaz, hiztunen berezko berba jarioan erabiltzen ez diren* dat ozen
|
egunetan
,* datozen hileetan | hilabeetan,* datozen urteetan eta gainerako guz tiak, gaztelaniaz ere" próximo, siguiente..." adjektiboekin egiten denaren txutxuan. Gaztelaniako" próximo | próximos" delako bitasunetik datorrelakoan nago nahasketa hori, osoan ez bada, zati batean behintzat.
|
|
|
—Hauteskunde errepikapenaz jo eta su aritu gara azken
|
egunotan
. Joan den astean ezin izan genion horri ihes egin izan; erremediorik gabe aritu ginen berriz ere; beste aukerarik ez genuen izan...
|
|
|
· Baita, arategun hitza ere, haragia jan daitekeen
|
eguna
, barauzaro ez dena.
|
|
|
Solstizioa, eguzkiaren bira gertatzen deneko
|
egun
seinalatuenak bi dira, bata negukoa eta bestea udakoa. Neguko eguzki biraren inguruan finkatu zuen Jesus umearen jaiotza, eta udakoan Doniane, san Juan eguna.
|
|
|
Solstizioa, eguzkiaren bira gertatzen deneko egun seinalatuenak bi dira, bata negukoa eta bestea udakoa. Neguko eguzki biraren inguruan finkatu zuen Jesus umearen jaiotza, eta udakoan Doniane, san Juan
|
eguna
.
|
|
|
Zorion ematean, edo
|
egunari
ematen zaio garrantzia, Eguberri on, edo egunziklo osoari. Bigarren kasuan, gabonak, halaxe pluralez erabiltzen baita gehiago.
|
|
|
Eguberri on zuzena da, baina Eguberri, Natibitate
|
egunari
zuzendua da oro har, gaztelaniaz" feliz (día de) Navidad" esaten denean bezala.
|
|
|
Eliz aita ere erabili izan da gutxi batzuetan. Gu ren hitz zaharra dugu euskaraz, eta batez ere aste santuko
|
egunak
izendatzeko sartaldeko tradizioa erabili izan da. Adibidez, Bariku Guren, Ostiral Santu esateko.
|
|
|
San Balendin
|
egunean
: maiteminduta!
|
|
|
Hara zer dioskun Gero (1643) bere obra urregorrizkoan," irakurtzaileari" zuzendutako gutunean: " Egun batez, konpainia on batean, euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela, ekharri zuen solhasak, izan zen perpausa, etzuela deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko uzteak,
|
egunetik
egunera, biharretik biharrera luzatzeak".
|
|
|
Hara zer dioskun Gero (1643) bere obra urregorrizkoan," irakurtzaileari" zuzendutako gutunean: " Egun batez, konpainia on batean, euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela, ekharri zuen solhasak, izan zen perpausa, etzuela deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko uzteak, egunetik
|
egunera
, biharretik biharrera luzatzeak".
|
|
|
...Gure Lehendakaritzak osasun larrialdi egoera aldarrikatu du, eta handik laste rrera Estatuko gobernuak arrisku egoera edo alarma egoera gradura jaso du errege dekretu baten bidez. covid eraso oldarkor hori, Europan ere Italian barrena hain bortitz sartu dena, hasieran uste zen, epe motzean halako baretze edo arindura fase batera etorriko zela, baina mitigazio epe baten esperantzek putzura jo dute,
|
egunez
egun eritasun egoera larriagotu ahala. Pozak pozura, esan ohi den bezala.
|
|
|
Kuarentenatzera behartu gaituzte, nolabait esateko. Oraingoz hamabost
|
egunerako
agindua eman dute, baina garizumak adina iraungo duen beldurrago gara. Hitzak bere zentzu hertsian adierazten duen berrogeizarora ailegatuko ote garen.
|
|
|
Hainbeste ekitaldi bertan behera utzi edo geratu direla, eta gutxi batzuei baino ez zaiela eutsi bere hartan edo bere horretan. kada atzizkiak neurri atzizki bezala duen indarra ere gogora etorri zaigu, ikusirik zenbat jende hurbildu den larrialdi egoera honen lehen
|
egunotan
supermerkatu eta hipermerkatuetara, poltsak edo zaku txikiak har tuta, etxerako osteran poltsakadak eta zakukadak bi eskuetan dakartzatela, salte gietako apalategietan direnak eta ez direnak husturik uzten dituztela, dendatik ir tete rakoan gurditxokada generoa banan banan ordaindu ondoren.
|
|
|
Ezen musua –bizk. mosua– ‘arpegia’ edo ‘muturra’ adierazteko erabiltzen da oraindik. Eskuak eta musua ondo garbitzeko eskatzen zaigu
|
egunotan
. Edo Anbotopeko plateruek kantatzen zuten bezala:
|
|
|
txikia den ume, abere, landare batek proba egin duela esaten da, hazi egin dela, gora egin duela aditzera emateko. Udaberrian ere, apirilaren akabu eta maiatzaren sarreran, landetako belarrak igartzeke proba egin duela ohartzen gara, ia
|
egunetik
egunera.
|
|
|
txikia den ume, abere, landare batek proba egin duela esaten da, hazi egin dela, gora egin duela aditzera emateko. Udaberrian ere, apirilaren akabu eta maiatzaren sarreran, landetako belarrak igartzeke proba egin duela ohartzen gara, ia egunetik
|
egunera
.
|
|
|
—Hotz handiak daude iragarrita
|
egunotarako
. Euskaraz zein beste izen daukagu hotz handia egiten duela esateko?
|
|
|
aje egun: " Jai-egunaren biharamuna, aje
|
eguna
".
|
|
|
Edo klasiko moderno baten hitze tan: "
|
Egun
hartan, Santiago biharamona, auzoerri bateko erromeria izaten da" (Eusebio Erkiaga, Arranegi). Hitz horren jatorria, [bihar+ eguna], Koldo Mitxelenak aspaldi seinalatua.
|
|
|
" Egun hartan, Santiago biharamona, auzoerri bateko erromeria izaten da" (Eusebio Erkiaga, Arranegi). Hitz horren jatorria, [bihar+
|
eguna
], Koldo Mitxelenak aspaldi seinalatua.
|
|
|
Eta irudizko esanguraz, parranda osteko hurrengo
|
egun
horretako gorputzaldi txarra adierazteko, biharamuna eduki esan ohi dela esan dugu hasieran. Ekar ditzadan adibide bi.
|
|
|
—Eta ematen zaio beste izenik parranda egin ondoko
|
egun
horri?
|
|
|
—Ostea esaten zaio Bizkai erdi eta sartaldean. Ostea, denbora eremuan, osteko egu na da, hurrengo
|
eguna
. Azkuek Plentziako berbetan bildu zuen adiera hau, argibidetuz:
|
|
|
Hedabideek
|
egunean
eguneango eta presa biziko zeregin bati aurre egin behar izaten diote: euskaraz nola aditzera eman, gaztelaniaz, ingelesez edo beste hizkuntzetan garatzen doazen kontzeptu eta adierazte premia berriak.
|
|
|
Edo, San Blas
|
eguna
gainean dugula, trikiti soinuan lehenago kantatzen zen harako beste kopla ezaguna? " San Blas pasau dan urte bi,/ Abadiñora nintzan ni.
|
|
|
[5] San Balendin
|
egunean
: maiteminduta!
|
|
|
Freskoak eta atseginak, alabaina. Hartara,
|
egunean
egunean gure inguruan gaztelaniaz zein frantsesez ditugun kontzeptu berri horiek, euskal modu jatorrean nola adierazten diren azal du digu Faktoriako geziak liburuaren egileak. Ez horrenbeste preskripzioz, konbentzimenduz baino.
|
|
|
Freskoak eta atseginak, alabaina. Hartara, egunean
|
egunean
gure inguruan gaztelaniaz zein frantsesez ditugun kontzeptu berri horiek, euskal modu jatorrean nola adierazten diren azal du digu Faktoriako geziak liburuaren egileak. Ez horrenbeste preskripzioz, konbentzimenduz baino.
|