|
2011
|
|
|
3.1 Egon etaizanenartekolehiadelaeta, izanen adizkiakugariagoak diragureeremuan.Horreladaiparraldeanere, honenbertzez,
|
egon
aditzaren ordezizandugu, horrelaErroibarkohizketaiparraldekousadioekinlotuago agertzenzaigulaerrandezakegu: Jesuchristonazarenoa crucificatua, eztaemen. Eztamunduontanpresunaric.Eztaiñorere.
|
|
2014
|
|
|
Lekuzko perpausetan
|
egon
aditza erabiltzea gaur egun areagotzen ari den joerada. Hizkera arruntean «etxean nago» maizago entzuten da «etxean naiz» baino.Jatorrian, lekuzko perpausetan izan aditza erabiltzea Ipar Euskal Herriko euskarareneta nafarreraren ezaugarria da, lehen Hegoalde guztian gehiago erabiltzen bazen ere.Badirudijoera dela mendebalderagoko ezaugarriek ekialdeko hauek ordezkatzea.Horregatik, gazteek egon aditza gehiagotan erabiltzea espero dugu, eta adinekoek, berriz, izan.
|
|
|
Lekuzko perpausetan egon aditza erabiltzea gaur egun areagotzen ari den joerada. Hizkera arruntean «etxean nago» maizago entzuten da «etxean naiz» baino.Jatorrian, lekuzko perpausetan izan aditza erabiltzea Ipar Euskal Herriko euskarareneta nafarreraren ezaugarria da, lehen Hegoalde guztian gehiago erabiltzen bazen ere.Badirudijoera dela mendebalderagoko ezaugarriek ekialdeko hauek ordezkatzea.Horregatik, gazteek
|
egon
aditza gehiagotan erabiltzea espero dugu, eta adinekoek, berriz, izan. Beste ezaugarri soziolinguistikoen arabera ere, zer diferentzia (aldakortasun) agertzen den aztertu nahi da.
|
|
2015
|
|
|
Eta orainaldian jokatzeko
|
egon
aditza:
|
|
2019
|
|
|
konjugazio trinkoa duten NOR motako aditzak bospasei soilik izateaz gain, 2 pertsonetan adizki berberak izatea, bai indikatiboan, bai inperatiboan: hator eta zatoz, etorri aditzarekin; hago eta zaude,
|
egon
aditzarekin; hoa eta zoaz, joan aditzarekin; habil eta zabiltza, ibili aditzarekin... Hori ikusi eta gure buruari galdetu diogu:
|
|
|
Azpimarratzekoa da esaldiaren hasieran agian adberbioak esaldiari ematen dion kutsua; hortik aparte, dagoke adizkia zer da?...
|
egon
aditzaren geroaldia ala potentziala?
|
|
|
Hitz horiek hasiera hasieratik behar beharrezkoak ziren, eta, horregatik, horiek bezalakoak, hain zuzen, Swadehsen Oinarrizko Hiztegian70 meritu osoarekin agertzen dira: beldur izan, arnasa hartu, oka egin, usain egin, barre egin, ehizan ibili, tu bota, kosk egin, igeri egin, hegan egin, zutik
|
egon
aditzak dira, hain justu, agertzen direnak. Nolabait ere, erran daiteke baliabide horren antzinatasuna lokuzio horietan, uztartzen diren izen eta aditzetan, nabarmentzen dela.
|
|
|
" Egina dago
|
egon
aditz batu bat paperean dinosku Mikelek; baina, eginda egon arren, oraindik zer azterturik asko dugu aditzaren alorrean aditz batu bizi bat lortu baino lehen, zer azterturik asko aditza gaurkotu eta murriztu egiteko, herriak berak egin duen legez, zer aterturik asko aditza ondasuntegi nazkagarri bihur ez dakigun".
|
|
2020
|
|
|
Azpiko testuan joan eta
|
egon
aditz perifrastikoak (bi zatitan), aditz trinko gisa idatz itzazu:
|
|
2021
|
|
|
Nolabait esateko, Peru triste dago eta Olatz gaizki zegoen perpausetan triste eta gaizki predikatu nagusiak badira, Peru negarrari eutsi ezinik dago adibidea dugunean ere azpimarratutako mendeko perpausa predikatu nagusia izango da. Adibide horietako
|
egon
aditza kopulatiboa da, eta eduki semantiko bat adieraztea baino areago predikatu nagusiaren (triste; gaizki; negarrari eutsi ezinik) eta subjektuaren arteko lotura bideratzea du helburu. Antzera gertatzen da erabilera semikopulatiboa duten beste aditz eta egitura batzuekin ere:
|
|
|
Jon gaixo dago; Kafea beroa dago; Medikua urduri dago. Aipatu ditugun gainerako adieretarako (identifikazioa edo izaera mailako predikatuak) biderik ez du ematen
|
egon
aditz kopulatiboak(* Tartalo begibakarra zegoen;* Mitxelena errenteriarra zegoen), eta izenak azaltzen direnean artikulurik gabe agertzen dira (Izaskun tabernari dago Bergaran), egoera mailako predikatu gisa, une bati dagokion ezaugarria adieraziz.
|
|
|
24.3.1e Adiera lokatiboa duten elementuak ere sarri azaltzen dira izan eta
|
egon
aditzekin: Atzoko kaxak han daude/ dira; Dirua mahai gainean dago/ da; Josune ohean dago/ da3 Gramatikari batzuek diote aurreko adibideak zentzu zabalean egitura kopulatibotzat hartu genituzkeela, eta azpimarratutako tokizko elementuak atributuak direla; azken batean, lokatibo horien ordez bestelako adberbioak edo adjektiboak azalduko balira bezalako egituren aurrean gaudela:
|
|
|
Jarduera adierazten dute ibili aditzarekin osatzen diren predikatuek. Egoera, berriz,
|
egon
aditza daramatenak. Adi egon, argi egon, bero egon, garbi egon, zain egon; adi ibili, argi ibili, bila ibili, eske ibili, oker ibili.
|
|
|
Interpretazio baten edo bestearen alde egiten lagun diezaguke aztertzeak aditzaren eta [X+ aditza] egituraren artean alderik ote dagoen hautatzen dituzten osagaiei dagokienez. Irizpide hori kontuan izanik, argi egon eta garbi
|
egon
aditz predikatu konplexutzat hartzekoak dira: biek har dezakete perpaus osagarria, egon aditzak hauta ez dezakeena.
|
|
|
Irizpide hori kontuan izanik, argi egon eta garbi egon aditz predikatu konplexutzat hartzekoak dira: biek har dezakete perpaus osagarria,
|
egon
aditzak hauta ez dezakeena. Bero/ hotz/ ilun egon ere aditz predikatuak dira, gertakari meteorologikoa adierazten dutenak; bero, hotz edo ilun ez dira hor subjektu baten egoera mailako predikatuak.
|
|
|
Perpaus existentzialak ere intrantsitiboak, argumentu bakarrekoak dira,
|
egon
aditzarekin eratzen ditugunak (eta ipar ekialdean izan aditzarekin): Badago salda; Badago/ bada filosofiaren eta erlijioaren arteko muga gaindiezin bat.
|
|
|
23.2.2.2e Eguraldia adierazten duten predikatuak(
|
egon
aditzarekin eratzen direnak): ateri dago, bero dago, giro dago, hotz dago, ilun dago, sargori dago.
|
|
|
Berez kokapena adierazten duen
|
egon
aditzak ere badu aukera juzgu aditzen adiera hartu eta perpaus osagarria hautatzeko: Nago ez ote genukeen gehienok beste horrenbeste egin behar (Joxerra Garzia).
|
|
|
‘leku batean gertatu tarte batean’ (aste guztian egon da han); ‘egoera batean gertatu’, adjektiboari (r) ik eransten zaionean (tristerik nago; bakarrik zeuden) eta negarrez, minez, lotan, zalantzan, gogoetan... bezalakoekin (negarrez dago oraindik ere; lotan dago haurra); partizipioekin, adiera erresultatiboan (okerturik dago; okertuta dago; okertua da (go)); aginteran (zaude hortxe!; egon zaitez geldi pixka batean). Baina hizkeren arteko desberdintasun horren ondorioz, balio kopulatiboari dagokionez, testuinguru sintaktiko berean batzuetan izan aditza aurkituko dugu Iparraldean eta Hegoaldean
|
egon
aditza.
|
|
|
esanahi semantikoaren aldetik hutsak dira, eta subjektuaren eta predikatuaren arteko lotura bideratu besterik ez dute egiten, flexioari dagokion informazioa (denbora, aspektua, pertsona, modua) emanez; eta garrantzitsuena dena, ez dituzte beren subjektuak hautatzen, ez diete subjektuei murriztapenik ezartzen. Izan eta
|
egon
aditzak azaltzen diren perpaus kopulatiboetan atributuak hautatzen du subjektua, eta atributu subjektu erlaziotik datoz murriztapenak. Begira diezaiegun honako bikote hauei:
|
|
|
24.3.3b Izan eta
|
egon
aditzekin doazen predikatuek sarri a eta ak hartzen dituzte: Zopa hotza dago; Zaldi horiek dotoreak dira.
|
|
|
Aldiz, izaera mailako predikatutzat interpretatu ezin diren adjektiboak ditugunean, nahitaez artikulurik gabe azalduko dira: Hori ikusgai da; Hori eginkizun da, edo hizkerarik gehienetan
|
egon
aditzaz baliatuko gara: Hori ikusgai dago; Hori eginkizun dago.
|
|
|
Hots, aditzak adierazten duen egoera bukatu zela. Bigarren adibidean, berriz,
|
egon
aditzaren era sintetikoak bukatua ez den egoera adierazten du (haurrak hemen daude). Beraz, aspektu desberdintasun hori dela eta, ezin daitezke bi perpausak sinonimotzat hartu.
|
|
|
Ikusten denez, [uste] an da sintagma horren burua, eta horrek erabakitzen du sintagmaren esanahia eta balioa. Zenbaitetan
|
egon
aditzaren osagarria da, Adiskide zintudalakoan nengoen, baina beste batzuetan kausa adierazten duen adjuntua da: Lapurra zelakoan atxilotu zuten; Barbero batengana eraman omen zuten, hark sendatuko zuelakoan (Atxaga).
|
|
|
Ohart gaitezen artikuludun atributurik ez dela agertzen. Oro har izenki predikatuak
|
egon
aditzarekin azaltzen direnen antzekoak izaten dira, eta egoera mailako predikatu modura interpretatzen dira(* Jon beltzaran dabil); baina aspektuaren eta edukiaren aldetiko desberdintasunengatik, zenbait ezaugarritan egon aditzetik desberdin jokatzen du: subjektuek nolabaiteko egiletasuna edo esperimentatzailetasuna azaltzeko modukoak izan behar dute, ‘bizidun ezaugarri hedatu bat’ izan lezaketenak (alaba aspaldian burumakur dabil; gure enpresa aspaldian ez dabil ondo;* liburua aspaldian ez dabil ondo;* aulkia apurtuta dabil), eta izenki predikatuaren subjektuak ezin du ‘gai’ paper tematikoa izan(* Jon lodi dabil).
|
|
|
24.3.5.3b Azaldu, agertu, ageri, gertatu eta suertatu aditzek ere ibili ren oso antzeko ezaugarriak azaltzen dituzte, eta sarritan
|
egon
aditza erabiltzen den testuinguru beretan agertzen dira, baina askoz predikatu gutxiagorekin aurkitzen ditugu. Hona agertu eta azaldu aditzekin osatutako egitura semikopulatibo batzuk:
|
|
|
24.3.5.4a Iraupena adierazten duten aditzen artean ditugu iraun, jarraitu eta segi. Egoera mailakotzat hartzen diren predikatuekin erabiltzen dira, eta alde horretatik parekotasun handia dute
|
egon
aditzarekin, baina hemen egoera hori lehendik datorrela eta horrela dirauela iradokitzen da. Kategoria desberdinetako predikatuekin ager daitezke eta artikulua agertzea debekatuta dago, partizipioekin ez bada:
|
|
|
24.3.3.2f Adberbioa/ PS/ adjektiboa+
|
egon
aditzarekin osatutako egitura batzuetan predikatu konplexuen eta egitura predikatiboen arteko muga ez da beti argia izaten. Horrela, argi egon (argi dago gai hau labainkorra dela) edo garbi egon (garbi dago ez duzula lanik egin) predikatu konplexutzat hartu lirateke (§ 23.2.1.3.5).
|
|
|
24.3.4a Egitura kopulatiboak gehienetan izan eta
|
egon
aditz intrantsitiboekin gauzatzen dira. Baina euskaraz bada aukera ukan eta eduki aditz trantsitiboekin egitura kopulatiboak osatzeko eta predikatuaren eta subjektuaren arteko lotura bideratzeko, zenbaitetan egitatezko lotura dena eta beste batzuetan psikologikoa edo baizik ez:
|
|
|
Baina lehenean (hunkituta) egoera soil gisa ulertuko dugu; aldiz, bigarrenean (negarrez) egoera eta jokabidea, biak uztar daitezke. Bigarren mailako predikatu modura azaltzen diren elementuak oro har
|
egon
aditzari loturik ager daitezkeenak izaten dira (‘triste nengoen bileratik irten nintzenean’, ’zoriontsu geunden saria hartu genuenean’, ‘gogorik gabe nengoen bazkarira joateko’), baina izan aditzari lotzen zaizkionak ere izaten dira: Pobre jaio zen eta aberats hil (‘pobre zen jaio zenean’, ‘aberats zen hil zenean’), baina betiere une bati dagokion ezaugarria ematen dute aditzera; ez dira ezaugarri iraunkorrak.
|
|
|
Adibidez: Kokoteraino nago esan daiteke eta PS hori
|
egon
aditzak hautatua dela pentsa genezake, osagarria alegia. Baina agian adjuntutzat hartu genuke, baldin eta hemen elipsiren bat gertatu dela onartzen bada.
|
|
|
Sartzen entzun dut; Ingelesez mintzatzen ikasi duzu; Ebasten ikusi dut. Gisa berean, ohitu, usatu, utzi, lagundu (mendebaldean), izan,
|
egon
aditzekin perpaus osagarriko aditz izena inesibo mugagabean dago: Lagundu zidan autoa konpontzen; Horrela lan egiten ohitua naiz; Ura irakiten utz ezazu; Izan da aitaren ikusten; Egon da kabalak zaintzen.
|
|
|
1.5e Itzul gaitezen berriz ere egon eta eskiatu aditzetara eta ikus dezagun diferentziak zertan diren. Lehenean,
|
egon
aditzaren argumentu bakarrak (zu) kasu absolutiboa du. Oso bestela, bigarrenean, eskiatu aditzaren subjektuak kasu ergatiboa erakusten baitu, perpausean osagarri zuzenik ez dagoen arren.
|
|
|
Zelatan egon. EHn barrandatu zelatatu’ eta barrandan aditzondoa, gero adibide batean
|
egon
aditzarekin ageri bada ere: Pasabidearen gibeletik barrandan zegoen".
|
|
|
Ibili aditzaren lau aldagai: nenbilen, zebilen, dabiltza eta dabil;
|
egon
aditzaren bat, daude; eta beste bat eduki aditzarena, daukat (ikus 5 irudia).
|
|
2022
|
|
|
Adi edo erne ordain egokiak izan daitezke, baina adberbio modura. Edo bakarrean, dei hitz modura erabilita, edo
|
egon
aditzaz lagundurik: Gauden ernai.
|
|
2023
|
|
|
Antzematen dugu asteroko hitzordua dela, agian arratsalde guztietakoa. Hortxe daude,
|
egon
aditzaren esangura betean, gizonik gabeko denbora berezi horretan, beraientzat bakarrik sortu duten intimitate horretan. [...] Halako batean, baina, haietariko batek Joshua delako batekin maitemindua dela errebelatuko die beste biei, eta orduan bai, orduan hasiko dira komeriak, jeloskeriak eta elkarrenganako inbidiak akuilatuta.
|
|
|
Edonola ere, aitaren heriotzak lagundu egiten zidan halako ikuspegi ezkorretatik urruntzen; haren mundualdi latzak eta, nire izaera pitxiplastikozkoaren aldean, hark erakusten zuen bizipozak. Laburbildurik, Petra estresatua ikusten nuen bitartean, entretenitua sentitzen nintzen ni, axolagabe samar eta ez oso konprometitua, dena esate aldera; beharbada, existitu aditzak definitzen zuen adiskidearen bizitza, eta
|
egon
aditzak, ostera, nirea.
|