|
2000
|
|
|
Aditzezjositakoparrafoadugu; moldeoriginaladuena.Aditzekerritmobizia ematendioteatalhoni.Kontrasteakugaridaude.Izen etaizenondoakaditzbihurturikaipaturikoerritmoalortzendualdebatetiketagaizki esalearenlangalgarria indarhandiagozadierazteabestetik.Lapurtuostu, lapurretanegin, ebatsi aditzak, hemen, ezduesannahi, lapur
|
egin
, lapurtzat jo baizik:
|
|
|
Bartolomegaixorik zenean, honenanaia Joseksinatzenditu, diruzain orde gisa, hark
|
egindako
botika gastuak. EtaBartolomehil ondoren, diruzain gisa,
|
|
|
...ua1816kouztailaren13an, JoseSan Antoniorena50izenaz (1817ko51 uztailaren14anprofesaeginez). Bestebiekere Lazkaon eginzutenabitu hartzea; JoanAndresek, 1819ko52 irailaren28anJoan Andres SanEliasenaizenaz (Gobernuakbeharturik, kanporatuaizanondoren, berriroitzuli zen, 1823ko53azaroaren23anprofesaeginez), etaAntselmok1826ko54 irailaren14an, AntselmoSanKristobalenaizenaz (profesa1827ko55 irailaren14an
|
eginez
). Filofofiaetateologiakoikasketenondorenetaapaiztuondoren, bakoitza berekomentuan biziizanzenetalasteresklaustrazioluzeajasanbeharizanzuten: Espainiakogobernuakomentuezjabetuzeneta fraideakkanporatuakizanziren...
|
|
|
Lehenagoesandugunez, Bartolomerengurasoaketxebatbainogehiagotan biziizanziren.Ziurrenik, Bartolomeamarenaldetikoaitona amonenetxeanjaio zatekeen, gauregundesagertuadenetaEtxebarrikoazenSagarminagabaserrian; Etxebarrikobizilagunenzerrendabatean, 1770ekomartxoaren15ekodataduenekoan, hots, Bartolomejaioetaurtebetebainopixka batgehiagora
|
egindakoan
, honakohaudator:. SantiagodeGarateinquilinodeSagarminaga? 68.Etaamaren aldekoharenaitona amonakhildaitezenean, 1791neta1793anhurrenezhurren, Sagarminagakohilobian69 emangozaielurra.
|
|
|
Ziuraski MarkinakoKarmengokomunitateugarian izango zuenkarmeldar bizitzarenberri.Hankarmeldarrek
|
egiten
zutenbizieraren lekuko izango zen. Haein bizitzanikusiahalizangozuenfraidehaiek, Erregelakdioenez,. Jesukristorenmendeeurenburuakjarriz, etabihotzgarbiaetabarnezintzoazutelaharenzerbitzarileializanez?,. Jaunaren legeahausnartzenetaotoitzeanerne?
|
|
|
Hanizanzuenkomentu bizitzanolakoazenantzemateaerrazada, garaihartakolegeekzehatz mehatzadieraztenbaitute.
|
Egin
egineanerebiurtelehenagoargitaratuzirenKonstituzioak87.
|
|
|
Honek ikasketen egoeraz txostenak bdialtzen zizkion, eta horien arabera, Ordenakokulturafilosofikoaetateologikoanahikourriazen108.Nuntzioak A. Manuel SanBizenterenariaginduzionikasketetakoegitasmoberriaburutzeko. Nuntzioakonartu zuen A. Manuelek
|
egindako
egitasmoa eta AitaJeneralari,
|
|
|
|
Egin
egineanere, fundazioazgero (1691) 1809raarte, hau da, 118urtetan zehar, Markinako komentukobibliotekaaberastuzjoanzen.1809an, frantseste garaian, komentukoartxibokoalderikhandienagalduzenbezalaxe, bibliotekak ere hondamennegargarria jasanzuen. Bartolomekberak175 ematendigu galera handihauenberri.KomentukobibliotekaProbintziakoaberatsenetarikoazelaesangodigu:(, eraunadelasmásenriquecidasdelaProvincia?); ezkutukasalbatuahal izanzituenFraiBartolomekElizGurasosantuenliburuaketabestebatzuk.Halaxe dioskuberak:
|
|
|
bere ekarpena
|
egingo
du euskarazko apostolutzaren arloan, euskal prosa aberatsa, ezpal eta hari ederrekoa erabiliz, bestalde. Gainera Bartolome, gero ikusiko dugunez, aipaturiko gehienak baino originalagoa da bere lanean, haien lanak, kasurik gehienetan, gaztelaniazko edo frantsesezko lanen itzulpenak edo moldaketak baitira; benetako predikari eta hizlariak, ordea, bere beretik ematen daki eta horrek askoz ere handiagoa eskatzen du?
|
|
|
Bartolomek, karmeldar zenez, zenbait betebeharri aurre
|
egin
behar zien liburuak idatzi eta argitaratzeko. Idazle agiria behar zuen lehenengo eta behin.
|
|
|
Eta liburua argitaratu aurretik Definitorio Jeneralari aurkeztu behar zion. Honek, bi zentsoreren iritzia jakin ondoren, onetsi nahiz gaitzetsi
|
egingo
zuen. Bi zentsoreetariko batek teologia eskolastikoan aditua izean bhar zuen.
|
|
|
Udalakezetzaerantzunzionguztiari (ezzuelainolakoberririkhaieiegozten zitzaienaz), fraideen alde
|
eginez
. Eraberean Etxebarri, Barinaga, Berriatueta Ziortzakoelizate etakabildoak ere haien alde irtenziren.Esandakoazgainera, frantsesenbeldurrez, zilarrezkogauzabaliotsuak, kalizak, ekisainduaketab.ezkutatzeaereegoztenzitzaien.
|
|
|
daluakemanzituena(, causabagrandesescándalosenlospuebloseinmediacionesdesiete uochoconventosnuestrosdelaProvincia?). Frantsesenaldekoegitenzuenbereburua, eskualdeosoanEnperadorearenaldeegitekogarrazuelarik. BainaAvriljaunarenidazkariLuisEchevarriaeta Berrueta renbegikoa zen eta?, urtarrilaren30ean libre utzieta Basamorturabidalizuten. Hemenere fraideenaurka salaketak
|
egin
etaegin jarraitu zuen. Gobernariaketahonenidazkariak, hainbestesalaketa gutunez guztizasperturik, sekularizatuetaCastañares koberejaioterrirabidaltzeaerabakizuten.Azkenezihesegin zuenFrantziara, frantsesekin (MKA, A I: BARTOLOMEDESANTATERESA, Apuntaciones?, 11
|
|
|
kioAitaPrioreBartolomeri: ongideritzola, karitatekoeskola, eraikitzeari, bainaez gaihonetanudalarenaurkademandaegiteari; beraz, hareneskaereiamoreemanez, elkartasunhandianiraundezatela, etaezdezalaeraikuntzahorretanaurrera
|
egin
, hiribilduhorreniritzizguztienonerakodenbaldintzetanizanezik(, nole parecíabienquesesigademandacontralaN.Villaenestepunto, sinoquecediendoasusinstancias, tratedeguardarharmonía, ydenoseguirlafábricasinodel modo, yconlascondicionesqueaessaNoble [Villa] leparecierenmásconformes albiencomún? 293).
|
|
|
15 apezpiku hiri bete gabe zeuden, 11 apezpiku ihes
|
eginda
, hauen artean Iruñekoaetabeste6Estatuarenesku hartzehorrenondoriozzisma egoeranzeuden. Eta1823kourtarrileanEspainiatikkanporabidaliaizanzenAitaSantuaren Nuntzioa?
|
|
|
Apirila osogarrantzitsuaizanzenkarmeldarBasamortuarenbizitzarako. EspainiakoGobernuakonstituzioarizinegiteazarauakematenhastenda, horrela erlijioarenaurkakojazarpenarihasieraemanez.Bestalde, Karmeldarren Probintziakokapitulua
|
egin
zen, biurratserabakigarri emanik: FraiBartolome Basamortukoprioreizendatzea, etakomunitatehonetakobizieraaldatzea.
|
|
|
Egunhaietankonstituziokogobernuarenaurka altxamendua
|
egiteko
saioak izanziren, etaFraiBartolomekparte hartzeesanguratsuaizanzuenbakearieta konstituziokoordenarieusteko.FraiBartolomekburuzagipolitikoariidatzizion, zeharkabadaere, berekomentuaezixtealortunahian, etaEzkerraldearenegoera sozio-politikoa eta berak izan zuen esku hartzea azaldu zizkion. Eta Frai Bartolomeriburuzkoalbistezuzenetaberberakkontatuakgutxiditugunezgero,
|
|
|
tzenhori harenofizioa, bainaikusidugunolabehartzenzutensoldadueisermoiak
|
egitera
; altxamendurakoprestzeudenjendetzahandiarihitzegitendiodotoreeta arrakastahandiz, bake bideraeraginez. Garaiberezihartan, egoerakberakere predikatzeraeragitenzion.Honela, adibidez, Gaminizko udalakBasamortuko komunitaterajozuen1823komartxoaren10eanAsteSantuanBakardade, Nekaldi etaAginduBerriarensermoiakegiteko(, parapredicarenSemanaSantalossermonesdelaSoledad, PasiónyMandato? 380).
|
|
|
komentuko biblioteka izan zen 10 bilera hauek
|
egiteko
tokia. Burgos eta Kalahorrakolekaimeentxostenakirakurrietaaztertuziren, baitaKorella, Markina, Basamortu, Larrea, Lazkao, Alesbesko karmeldarrenak... etabestefraidebatzuenak ere.Bainaguztienarteanhirugai hauek azpimarratukogenituzke: Hiruurteko konstituzioaldiarenondorenkomentuakOrdenakogoinagusirikgabeetaapezpikuarenmenpeangeldituziren.Garailatzhorretankomentuekahalzutenbezala aurreeginziotengaineraetorrizitzaienekaitzari; bainaorainProbintzialaklehengo erlijio bizitzaeredugarrira itzultzekogogoa berotunahi zien erlijiosoei, eta zehazki, gauerdikomaitinakberriroezartzeko, arauekagintzenzutenez; etaaholkulariek, gaiinteresgarrihau? 393 erabilizuten.Bestegaigarrantzitsubatereizan zuten: hainegoeranegargarrian394 zegoen. BalmasedakoKomunitateaberriroezartzekoa?. MarkosSantaTeresarena, DefinidoreJeneralakegindako eskabidea ere aztertuzen; ProbintziakoKontseiluakCatecismodelosRealistas oelPuebloEspañol instruidoensusdeberesreligiososypolíticolsiburutxoaargitaratzekogastuakordain zitzakeengaldetzenzuenhark; batzarrakpozikonartuzueneskabide hau(, se accediógustosoaestasolicitud? 395).
|
|
|
Liburuhonenbestelauargitalpenditugu; berezikiazkenbi hamarkadetanhiru egindirelagogorarazinahidugu.Hemen, nolabait, facsimil, deigenezakeenargitalpenaren aipamenlaburrabaizikezdugu
|
egingo
; LurArgitaletxeakargitaratu zuenDonostian, 1978an, Hordagoargitalpenen bilduman (Euskalklasikoak, 2). Bainakontuanhartzekoadaliburuarenneurriakezdirelaoriginalarenak, hainbat handiagoakbaizik423.
|
|
|
1914ansalduetaargitaratuotezen. Ezdahainerrazaarazoa; haulitekeenada, bainaoztopobatekinaurkitzengaraargitalpenhauulertuahalizateko: gehitutako orrialdean [219] 152.orrialdeari dagokion zuzenketa
|
egin ondoren
, hitzhauek datoz:, enalgunosexemplares?. Bainanolaizanliteke1904ko (1914ko) testuanale batzukbesteetatikdesberdinakizatea. Edota, agian, 1904anargitaratzeanalebanakabatzukbanatukoziren, eta1914anzenbaitzuzenketaerantsiriksalmentarako behinbetikoargitalpenainprimatukozen?
|
|
|
163: eguiten (L+ M:
|
egiten
)
|
|
|
...zenburuapixkabatezberdinada, sarrerak ezberdinak; sailkapena, ordea, iaberdinada, bainakapitulubakoitzariicasiquizu nalecinoia deitubeharreanderitzoeskuizkribuan; hemenlaugarrenmandamentukolaugarrenlecinoiarenondorendatorrensermoia, argitaratutakoan, liburuaren amaierandator.Liburuanetaeskuizkribuanbarrena, Bibliakoaipamenaketagainerakoautoreenakpixkabatezberdinakdira, etabatzuetangehitunahizkendu
|
egitendira
–
|
|
|
Harkegindakohainbestesermoitatik, banakabatzuenalbistezuzenadugusoilik: Isla n (Sestao), Markina Xemeinen, Etxebarrian, Abadinon, Fikan, Lekeition...
|
egindakoak
|
|
|
444 LonArteaga Mañarianjaiozen1917komaiatzaren16an; KarmeldarrenOrdenan sartuzen, 1932koKarmenbezperan, Larrean (Zornotza) abituahartuz.Markinakourtearen ondoren, IruñeanetaGasteizenikasketak
|
eginik
, Indianbukatuzituen.Apaizegin eta Alwaye koseminarioan (India) teologiakoirakasleizanzen1941etik1948raarte.Osasun arazoengatikEuskalHerriraetorrizenIndiaraitzultzekoasmotan; asmohoriekezzirenbete, etaZornotzakoIkastetxeangeldituzenlatinekoirakasle(); Larreanurtebatzuk eginondoren(), 1954kouztaileanPerurabidalizuten.1964.eanEuskalHerrira itzulizen.HiruurtebainopixkabatgehiagoeginzuenZornotzakoIkas...
|
|
|
ArgitalpenhonenhelbururikbehinenetarikoaFraiBartolomerentestuakongi transkribatzeaizanik, testukateketikoak, teologiaetamoralekoedukizongihornituakbestalde, nahitanahiezkodirudibereliburuakidaztekoerabilizitueniturriez geureburuarigaldeegitea.Beraz, egokidatorharkizanzuenhezieragogoratzea, bere burua janzteko
|
egin
ohi zuen estudioa eta bere liburuak idatzi zituen MarkinakoKarmengoBibliotekaneskuraizanzuenmaterialagogoratzea.Hauetatik guztietatikgeratudalekukotasunikaskobereliburuetanjartzendituenaipamen ugarietan, haienbidezberebaieztapenaketairitziakbermatzendituelarik.
|
|
|
Dirudienez, Graslin en gogokoa izan zen, inprimatu
|
egin
zuen-eta.
|
|
|
VII: FraiBartolomekFranciscoJavier CastañosJeneralari
|
egindako
oroit-idazkia (Apuntacionesderitzonkontaketarenbarruandago).
|
|
|
Joerabatzuk, halaere, osogarbiakdira.Esaterako, lexemaunahizibokalez bukatzendenean, betierabilikoditubetajhurrenezhurren, lexemarenetamorfemarenarteanloturaegiteko: argitsuba, argui
|
ja.Adizkiekinerlatibozkoaketaeratorriak
egiterakoan eta hitz barnean ere grafema hauek ageri ohi dira Frai Bartolomerenganunahizicituban; escatutendeuscu bokalenondoren: bez/ abijadabaten; equijala; bijotzeco.
|
|
|
Dinot: eureenestaducocereguinaicobruemoteco, biardaveendemporia, iragotenbadaveeoneecguztiocolgueetan,
|
eguingo
dabeelapecatu (Euscal errijetaco... 40).
|
|
|
PlazacopiestiariErri oneetanberezleguezdarraicozangauza oneenondoric, icusi
|
daigun
, celaneguitendan plazaan piestiaEuscal errijetaco... (61).
|
|
|
balitz, pecatuba
|
egingo
baitzukeen).
|
|
|
–ezarren? hamabi bider agertzen da; lau bider Eucal errijetaco... eta zortzi bider eskuizkribuan; hau da, bere lehenengo lanetan; gerora zuzendu
|
egin
zuen eta Icasiquizunac saileko hiru liburukietan behin ere ez da agertzen. –Esatiarren?
|
|
|
arteanaldaketakeragitendituztezenbaitidazlek, kidekoakezdirenbokal bikoteenordezkidekoagoakezarriz.Hau, lexemariartikuluaeransterakoangertatzenda batezere, bainabaitabokalezamaitutakolexemaribokalezhastendenmorfema gehitzerakoanere.Hitzbarneanbakanagoada, bainahitzbarneanerehalagertatuohida, adibidez, erroan, oa, nahiz, go, dutenadizkietan, ua
|
?
eginez: nua
|
|
|
ia egingodu, J.A.Mogeletainguruhonetakoidazlezaharguztiekbezala:, bide? bidia, echia, etxe?
|
egiten
dutenez,, ocasinoe, ocasinoia,, erliginoe, erliginoia,, diversinoe, diversinoia,, devocinoe, devocinoia... Beraz,, oe?, salbuespenhauetanizanezik, ueegitendu: Ta auesatenjacuecristinaubai./ dinuedantzazaliac.
|
|
|
Harenarautikatdaudenbikoizteakadizkietanaurkitzenditugu, agian, bestelakoetan baino gehiago. Analogiak draamala drudii horretan huts
|
egitera
. Esaterako:(...) eguitendavelapecatu (hark), baina(...) eguitendaveelapecatu (haiek):
|
|
|
etzin: Hauxedadarabilenformabakarra.Horrelagainerakoeuskalkietabizkaierazohikoakdirenformetatikaldenduegitendapixkabat.Gainerakoeuskalkietanetzanetzun daformanagusia, bizkaierazegitendenekialdeanetamendebaldeanetxun/ itxun.Denadela, aditztrinkoadatza, datzanac
|
egitendu
:
|
|
|
Hitz amaieranetaatzizkibatzuetan, a?
|
egitendu
–e, renordez; esaterako, le/
|
|
|
Gobait
|
egin
: Hauerekontsonanteendisimilazio kasuada.Honelaidaztendu beti; ez, gogait?,, gogaicarri, etab.:
|
|
|
gehienetan, bainaeuskalkienaraberabadaalderik; bizkaieraz,, arrisku, bezalako hitzguztizhartuetanizanezik,, e, erabiltzendagainerako euskalkietakoek, a? darabiltenkasuetan:, erropa?,, errazoi?, ?errosario?...FraiBartolomekerehalaxe
|
egitendu
; maileguberritzat dituenetanezduprotesirikjartzen, esaterakoreumatismodakar, etaezerreumatismo:
|
|
|
Absolutiboakkasu markarikezdu, bainaartikuluahardezake; jakinadenez, mugagabean ezta artikulurik ere. Bartolomekhonela
|
egingo
digu, lexemaren amaierakontuanizanik:
|
|
|
Jaso
|
daiguzan
, cristinaubac, luurrezcogauza oneetaticeru rutzgueureveguijac (Icas II, 74).
|
|
|
¿ Eragotzi ete deutscu, bada, biarra eguitia, jai domeecac libre euqui
|
daiguzan
goxeric arrats jocoraco, tabernaraco, danza eragotzietaraco, mundutarren visite etan, peligruzco pasiuetan ta ordena bagaco jan edanetan iragoteco? (Icas I, 179).
|
|
|
Ahal erako aditz laguntzaile iragankorra da beti, pertsona ezberdinekin komunztadurandarabilena.Inpertsonalgisaereagertzenda; esaterako, goraxeago dugunesanleguihorrelakoadugu.Ezdiraagertzen?
|
egin
–aditza lagundutela, dirudienez, adizki formahauek, egin, beren baitandutelako: Baquit ugazaba ascocesangodaveena, ¡ lastima andijan!
|
|
|
Ahal erako aditz laguntzaile iragankorra da beti, pertsona ezberdinekin komunztadurandarabilena.Inpertsonalgisaereagertzenda; esaterako, goraxeago dugunesanleguihorrelakoadugu.Ezdiraagertzen, egin, aditza lagundutela, dirudienez, adizki formahauek?
|
egin
–beren baitandutelako: Baquit ugazaba ascocesangodaveena, ¡ lastima andijan!
|
|
|
Al, gurariaadieraztenduenaditz sintagmakopartikulamodala, goragoikusia dugu.Hemen, gureahal (izan/ ukan) alizan ezkero noladarabilenaztertunahidugu.Aditz jokatugabeetanesamoldeaagerida.Erainpertsonalean, eguinal bada, bezalakorikezdaagertzen; honenordez, goragoaipaturikoalbadedi/ al balediformakdatoz.Egin enformatrinkoakosoerabiliakdira: albadagui/ al badai... ba Edotagabealdaguijalaal etaantzekoak.Aditznagusiapartikularen ezkerreandelanahizhainbarik.Aditznagusiairagankorradenean, al enondoko laguntzaileaereiragankorraizangoda; hurairagangaitzadenean, berriz, hauere iragangaitza. Bestebatzuetan,
|
egin
+ aldaiguna edoantzekoegituraagertuko zaigu; honekgeroaldikutsuadu.Kokapenaezagunada: aditznagusiareneskuineandatorbeti:
|
|
|
(na la
|
egitendu
, izanbeharkozuelaustegenuenean...) Santo Tomasec ta beste juicijuadauqueenguztiacesatendavee, dantzaneguitiaberezpecatuez dana (Euscal errijetaco... 156).
|
|
|
arricari: harrika
|
egiten
duena;. Illten eguan lecuban belaunbico jarrita, SantubacJaungoicuarierregututeneutsanbereillzaile arricarijacgaiti. Icas I,(
|
|
|
atseeta: atsedena;(, atsedeta, formazdatorOEHn. Bartolomekaditz izena, atseete?
|
egitendu
–atseetia?,, atseden, aditzetikdatorrena, dbokalartekoagaldurik);, gorputceracogauza leunentalabanengurarija, atseetaonarentasarrita cuarengurarija? (Icas II, 253).
|
|
|
bidao: biraoa; (blasfemija, maldecinoia eta bidauaBidauaezdaberez, ezblaspemija, ezmaldecinoia; ezbada bereiztu
|
egiten
ditu Bartolomek);, gachaenizena preminabagaricesatia. Bada, blaspemijacJaungoicuariedosantubai quendutendeutseeondria.Maldecinoiacnoberarenedoproximuarencontraesca tutendau tadesietan rdau gauza gacha?
|