|
2022
|
|
|
Goizean mezua bidali dizut. Bi
|
de
beretik, ez al dugu ahalbiderik botatzeko: Goizean mezutu zaitut esaldia?
|
|
|
Eibarko hizkeran esanda: " Janarixa, edotarikua izanda be, ez zetsan ardura" (Toribio Etxebarria, Lexicón del euskera dialectal
|
de
Eibar). Bestea, guztitarikoa, ‘era guztietakoa’ adierazteko.
|
|
|
Hitz elkartu bizigabeetara etorrita, ez genbiltzake zuzen, erregesagarra sagar motari aldamenean* erreginasagarra asmatu behar bagenio; ezta ere bi
|
de
beretik, Isabel erregina Katolikoa Gernikarako Foruak zin egiten etorri zenean oinkatu zituen* erreginabide bateiatu behar bagenitu.
|
|
|
Diccionario
|
de
la Real Academia de la Lengua españolak onartua du" flipar" aditza, eta, baten faltan, bost adiera diferente bereizirik gainera. Baina guztietan" co loq." marka erantsi diote:
|
|
|
Diccionario de la Real Academia
|
de
la Lengua españolak onartua du" flipar" aditza, eta, baten faltan, bost adiera diferente bereizirik gainera. Baina guztietan" co loq." marka erantsi diote:
|
|
|
Eusebio Maria Azkue poetak, erdara euskaran ondutako kopla batzuetan idatzi zuen bezala: "" Las mozas
|
de
Bermeo"/ arraina danean/" beben me dio chiquito"/ arnasa batean".
|
|
|
Baina izen kategoriaz darabilgunean, alerta dugu era arautua. Gaztelaniazko" estado
|
de
alerta" horren euskal ordaina, alerta egoera, beraz. Adi edo erne ordain egokiak izan daitezke, baina adberbio modura.
|
|
|
Zuberoako bazterrean aihena eta aihenondoa izenak dagozkio" cepa"
|
de
lakoari. Gainerako euskaldunontzat, aldiz, aihena edo mahats aihena, mahatsorpo tik ernetzen diren adarrentzat darabilgu:
|
|
|
—Darraio aditz zuzena da, eta, izan ere, aspaldikoa. Darrai, aldiz, xx. mendeko garbizaleen giroan zabaldu den adizki eredua da, berariaz Luis Eleizalde gramatikariak 1913an argitara zuen Morfología
|
de
la conjugación vasca sintética obraren eta haren jarraitzaileen eraginez. Gramatika bidez sartu zen gure lite raturan, eta darrai horren uhainek gudu ostean ere iraun dute, eta gaur egun ere liluratxoa eragiten dute, agian hedabideetan, literaturan baino gehiago.
|
|
|
" Sugea hilagatik, sugakumeak bizi", dio atsotitz zahar batek; gaz telaniaz: " La culebra aunque muerta, la culebrilla (que
|
de
ella nació) vive" (Isasti 79).
|
|
|
Bada beste hitz bikote bat, bigarrentzat berau duena, lan harreman munduan zabal dabilena: soldata arrakala, funtsean gaztelaniaz" brecha salarial"
|
de
lakoaren ordain gisa. Beste inguru hizkuntzek, baina, beste bide batetik jo dute adiera horretarako.
|
|
|
Aintzat hitza ointzat hartzen badugu, zerbait aintzat hartu dugula, edo zeozer aintzat eman dezakegula esan daiteke, edota aintzat eduki edo aintzat izan
|
de
zakegula beste hura. Baina hiru aditz elkartu eder eta natural horiek bazter tu eta aintzatetsi hitz bateratua sortzeari ez deritzagu bidezko.
|
|
|
—Putzada da, bai. Alferrik hiztegi corpusetan azterka, ez duzu-eta putzada
|
de
lako horren azterrenik topatuko. Putz egiten duzunean, putz egite horri izen des berdinak ematen zaizkio euskaraz:
|
|
|
Jasangarria, jasan aditzaren gainean eraikitako adjektiboa dugu. Jasan, Iparral
|
de
eta ekialdeko hizkeretako hitza dugu batik bat, aldi modernoetan eus kara osora hedatu dena, batez ere sufritu, aguantatu edo beste mailegu hitzak baztertzeko. Hala jasan dezake pertsona batek pisu bat, karga edo zama bat; edo mina, penak, kezkak... jasan ditzake.
|
|
|
Hiztegi batzuen eraginez sartu dela esango nuke, ‘jasangarri’, ‘sustentagarri’ esanahi horretara: jasan aditzean inguru hizkuntzetako ‘sostener’ adiera ageri
|
de
lako. Eta horretatik," sostenible" kontzeptuarentzat jasangarri hautatu da.
|
|
|
Eguberri, Gipuzkoarik gehienean Eguarri –eta [Egoarri] – esaten da, eta Nafarroan eta Iparralderik gehienean Eguberri –eta [Eguerri eta Eguarri] – Baina badu kristau kutsu handiagoa duen beste sinonimo bat lehian, Nat i bitate, Bizkai osoan, Gipuzkoako parte zabal batean eta Zuberoan ere esaten
|
de
na. Baina kristau usain garbikoak dira izen bata eta bestea.
|
|
|
Eguberri on zuzena da, baina Eguberri, Natibitate egunari zuzendua da oro har, gaztelaniaz" feliz (día
|
de
) Navidad" esaten denean bezala.
|
|
|
Hitz horren berezitasun bat da, gaztelaniaz ere sarri adizlagun edo adberbio egitura modura erabili ohi dela: " en estampida" edo"
|
de
estampida" ihe si joatea.
|
|
|
Eliz gurasoak (gazt. ‘padres
|
de
la Iglesia’) gizonezkoak ziren, baina emaztekiak ere izan zitezkeen.
|
|
|
Bizkai sartaldean bada hitz berezi bat, papaoa, gizonezkoentzat erabiltzen
|
de
na, esanahi ia berarekin: Papaoa!
|
|
|
RAEn: " Del coloq. posturear ‘actuar con postureo’, y este
|
de
postura y EAR". FUNDEUk, aldiz, bai, sarrera eskaini dio:
|
|
|
FUNDEUk, aldiz, bai, sarrera eskaini dio: " El sustantivo postureo y el verbo posturear, con los que se alude a la adopción
|
de
ciertos hábitos, poses y actitudes más por apariencia que por convicción, son neologismos bien for mados que siguen el paradigma...".
|
|
|
Baina bada beste hitz bat, indar handikoa, herri baladetan eta amodiokan tuetan (ia beti tragikoak) sarri ageri dena: amore mina, edo pluralez, amoreminak, gaztelaniazko herri tradizioan oso sustraitua den" mal
|
de
amores".
|
|
|
Eta inauteri eta aratuste garaian gaudenez gero, Eibarren, Durangaldean eta beste hainbat lekutan jendea koko jantzita kaleratzen den garaian, bada zomorro edo koko bat, lupua esaten zaiona, gazt. ‘oruga’ eta ‘escorpión’ adier aduna, edo Toribio Etxebarriak Eibarren jaso zuen arabera: " Sabandija venenosa
|
de
muy mala leyenda en el caserío" (Lexicón del euskera dialectal de Eibar).
|
|
|
Eta inauteri eta aratuste garaian gaudenez gero, Eibarren, Durangaldean eta beste hainbat lekutan jendea koko jantzita kaleratzen den garaian, bada zomorro edo koko bat, lupua esaten zaiona, gazt. ‘oruga’ eta ‘escorpión’ adier aduna, edo Toribio Etxebarriak Eibarren jaso zuen arabera: " Sabandija venenosa de muy mala leyenda en el caserío" (Lexicón del euskera dialectal
|
de
Eibar).
|
|
|
Larramendik zuhurkiro zioen XVIII. mende erdi aldera, okela definitzean: " car ne en un dialecto, y en otro [gipuzkeraz esan nahi zuen], pedacito
|
de
carne". Eta Jose Arakistain fraideak, Itziarko semeak, esanahi zabalagoa egozten zion hitz honi aldi beretsuan:
|
|
|
Eta Jose Arakistain fraideak, Itziarko semeak, esanahi zabalagoa egozten zion hitz honi aldi beretsuan: " pedazo
|
de
cualquier cosa comestible". Esangura zabalago hori zuen okela hitzak lehenagotik ere.
|
|
|
Esangura zabalago hori zuen okela hitzak lehenagotik ere. " Lonja
|
de
to cino" Gasteizko hizkeran," urdai okelea" itzuli zuen Landucciok XVI. men dean. Eta Bilbo aldeko errefrau zaharretan ere okela, haragi atalarentzat age ri da:
|
|
|
Gure iritzian alfer antzua litzateke, generoa zorrotz markatu beharrak bultz eginda, ahizpatasun, arrebatasun edo nebarrebatasun bultzatzea gizarte zabal bateko kontzeptutzat. Moja komentu bateko giroan bai esan daiteke ahizpatasu na, neure ahizpa maiteak esan daitekeen moduan, edo fraide batek esan
|
de
zake sermoi hasieran: neure anaia arrebak, baina gizarte zabalago batentzat TASUN atzizkia eransteak ez dakarkigu gehi baliorik.
|
|
|
Hauxe dio: " Mal cuerpo y mal gusto
|
de
boca que sigue a los excesos báquicos". Esaldi honen bidez on egiten du argibide hori:
|
|
|
Esaldi honen bidez on egiten du argibide hori: " Ajia osatzeko berriz edan ezkero," ajian ajia", esaten daben letz," ajerik txarrena"" (Toribio Etxebarria, Lexicón del euskera dialectal
|
de
Eibar). " Ajearen ajea, ajerik txarrena", hartara.
|
|
|
Azkuek hara nola defi nitu zuen: " Malestar del cuerpo o desmadejamiento después
|
de
un día de extraordinario".
|
|
|
Azkuek hara nola defi nitu zuen: " Malestar del cuerpo o desmadejamiento después de un día
|
de
extraordinario".
|
|
|
Baina oro har, Azkuek esangura zabalagoa aitortu zion agi hitzari bere hiztegian: " (V arr), celo
|
de
la yegua, burra, perra y gata".
|
|
|
" Altan egon. ‘Se dice
|
de
los animales que están en la época de celo’ Ataiko txakur emia altan dago, eta barruan lotu biarko dogu: " La perra de la puerta está en celo"".
|
|
|
" Altan egon. ‘Se dice de los animales que están en la época
|
de
celo’ Ataiko txakur emia altan dago, eta barruan lotu biarko dogu: " La perra de la puerta está en celo"".
|
|
|
‘Se dice de los animales que están en la época de celo’ Ataiko txakur emia altan dago, eta barruan lotu biarko dogu: " La perra
|
de
la puerta está en celo"". " Altan jarri.
|
|
|
" Altan jarri. ‘Entrar en período
|
de
celo’ Gure Argitxo, altan jarri da laugarren umegintzarako: " Nuestra Argitxo ha entrado en celo para su cuarta criadera"".
|
|
|
Tapa tapa dela-eta Azkuek dio: " Onomat.
|
de
la acción de andar a paso corto y ligero", erritmo bizian ibiltzea. Egan aldizkaritik harturiko esaldia:
|
|
|
Tapa tapa dela-eta Azkuek dio: " Onomat. de la acción
|
de
andar a paso corto y ligero", erritmo bizian ibiltzea. Egan aldizkaritik harturiko esaldia:
|
|
|
Hala dio: " Banoia txiri txiri, txara txikira txoritara" (Toribio Etxebarria, Lexicón del euskera dialectal
|
de
Eibar).
|
|
|
Lope
|
de
Isastik jaso zuen hitz hau esakuntza baten barruan 1620 inguruan: " Agoak, bero deino, galda.
|
|
|
Eta hurrengo mendean Larramendik gogorarazi zigun berriro, agoa eta galda hitze kin onduriko, aspaldiko burdinoletako langintzan sustraitua zuen esaera berau, eta gaineratu zuen: " y significa en lo literal, que a la masa
|
de
hierro, que llamamos agoa, se le han de dar las caldas, antes de dej arla enfriarse: y debe hacerse lo mismo en los negocios, sin dejarlos que se en fríen".
|
|
|
Eta hurrengo mendean Larramendik gogorarazi zigun berriro, agoa eta galda hitze kin onduriko, aspaldiko burdinoletako langintzan sustraitua zuen esaera berau, eta gaineratu zuen: " y significa en lo literal, que a la masa de hierro, que llamamos agoa, se le han
|
de
dar las caldas, antes de dej arla enfriarse: y debe hacerse lo mismo en los negocios, sin dejarlos que se en fríen".
|
|
|
Eta hurrengo mendean Larramendik gogorarazi zigun berriro, agoa eta galda hitze kin onduriko, aspaldiko burdinoletako langintzan sustraitua zuen esaera berau, eta gaineratu zuen: " y significa en lo literal, que a la masa de hierro, que llamamos agoa, se le han de dar las caldas, antes
|
de
dej arla enfriarse: y debe hacerse lo mismo en los negocios, sin dejarlos que se en fríen".
|
|
|
Gas isuriak edo gasen isurialdiak aipa ditzakegu gaztelaniazko" emanaciones
|
de
gas" delakoentzat. Edota gas jarioak, gura izanez gero.
|
|
|
Geure errepertoriotik ia uxatu dugun aterkina dakarkit gogora. Egia da, hala ere, KIN atzizki horrekin erabili izan
|
de
la behin edo behin izen hori adiera horrentzat: " Bere emazteetarik hirurek itzalkin zabal batez iguzkitik geritzatzen zuten" (Fedearen propagazioneko, 1900, 25).
|
|
|
Azkuek Plentziako berbetan bildu zuen adiera hau, argibidetuz: " Mal cuerpo al día siguiente
|
de
una francachela". Baina Biz kai erdialdean ere ostea esaten da:
|
|
|
Hala, tes tamentu bat dela eta, ea oinordeko zaren galdetzea da bat, eta oinordekotasuna zuzenbidean azaldu edo ikastea beste bat: " derecho
|
de
sucesión", alegia. Gaztelaniaz" perpendicular" eta" perpendicularidad" kontzeptuak diren be zala, euskaraz ere perpendikulartasun izena gara daiteke, nahiz gordin eta astun samar gertatu.
|
|
|
· Balioa eragin ere guztiz egokitzat daukat. Batetik aditza dugu, balio eragin, gazt. ‘hacer valer, valorizar’ esanahia duena (Toribio Etxebarria, Lexi cón del euskera dialectal
|
de
Eibar), baina balio izendunik ere proposa daiteke: balioa eragin, zeri edo hari.
|
|
|
Oñatiko esaera bat idoro dut Arantzazu inguruko lexikoa biltzen duen monografia batean, emakumeek esaten ei zutena lehenago: " Denbora ona, Faktoriako geziak [2019 urteko testu bilduma] 4 bera fraka ta bera gona –andren esaera zaharra–" (Kandido Izagirre, El voca bulario vasco
|
de
Aránzazu Oñate...).
|