|
2004
|
|
|
kel Zalbidek 190lean Sabino Aranak Euskaltzaleen Biltzarrean eginiko hitzaldiaren harían, gogoeta eta ekarpen jakingarria egin zigun, S. Aranaren ikuspegia, euskaltzaleen mugimenduen baitan ulertarazteko
|
bidea
erraztuz. Eta pentsamendu politikoa bera ere, beharbada, ulergarriago egingo zaigu, euskaltzaleen etorrian aztertu ezkero.
|
|
|
Iritzia eta ekimena kokatu behar da Godoy Carlos IV.erregearen agintariaren asmoan: garaiko Konbentzioko gerran euskal agintariek erakutsi zuten beren kabuzko erabakien gaitasuna, foru legedian oinarriturik, erresumako agintariek, foruen bidezko egituraketa politikoaren legitimitatea desegiteko
|
bidea
hasi zuten. Euskara, euskal hizkuntza, jomuga bihurtu zuten.
|
|
|
Giro eta eztabaida hauek ezagutu zituen W. von Humboldtek, Parisen Joseph Dominique Garaten
|
bidez
euskara eta euskaldunei buruzko informazioa jaso ondoren, besteak beste. Euskarari buruzko ardura gutxi zela euskal buruzagi politiko argien artean, salatu zuen eta euskarak ez zuela etorkizunik iragarri.
|
|
|
Euskararen etorkizunari buruz, zalantza handiak zituen, desagertzeko
|
bidean
ikusten zuelako. 1901ko urtarrilaren San E. Aranzadi adiskide donostiarrari honako hau idatzi zion:
|
|
|
Bere ekintzabide politikoan garaian garaiko legeak aintzat hartzen jokatzeko asmoa zuen aurrerantzean, gizartean eragin sakonago gihartzeko, zeregin handiak ikusten baitzituen, helburu politiko nagusiak lortzeko
|
bidean
.
|
|
|
Bilbo, 2002 783 or.] Abertzaliak: jarraitu daigun Sabin' ek irakatsi euskun
|
biderik
zintzo zintzo; bera artu daigun
|
|
|
Gerrate aurreko idazleen artean Azkueren gipuzkera osotuak arrakasta gehiago izan zuen:
|
bide
horretarik ibiliko dira jesuita eskoletan forrnatu, Nikolas Orrnaetxea «Ürixe», Jokin Zaitegi, Andima lbinagabeitia eta euskalki kutsuaren Irisarri fraidea, Salbatore Mitxelena eta hasierako Joan Mari Lekuona, Jon San Martín, Martín Ugalde eta Luis Villasante bera eta beste.
|
|
|
Jon Mirandek hasieran Sabinoren hizkuntzaren kutsu zerbait eduki zuen gero lapurtar klasikoaren bidez euskara baturantz iritxi. Sekulan ez nuen garbizale trinko idatz
|
bide
hori jarraitu nahi izan eta horretaz bi lagunekin eztabaidak izan nituen.
|
|
|
Garai honetan lekuko euskalariak hauen artean Astarloa, Az kue, Kanpion, Arana eta, dira atzerriko hizkuntzalarien bereziki Humboldt, Bonaparte printzea, Vinson, van Eys, Hervás en eta, argitasunak eta ekarpenak jasotzen dituztenak, orduan sortzen baita Europan, buru Humboldt dela, hizkun tzalaritza modemoa. XX. mendean sartuko ginateke euskararen normalizazioa ren
|
bidean
. Eta eginkizun honetan, jadanik mendearen goiznabarretik hasita, bi joera nagusitu izan dira:
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko
|
bidea
, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sor... Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko
|
bidean
jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Sabino Aranak, euskaltzaletasuna abertzaletasunaren zerbitzura jartzean, morrontza lanetan jarri zuen euskara, baina fede onez, uste baitzuen abertza letasuna zela euskara sustatzeko
|
biderik
behinen eta eragingarriena. Baina ba du Abandakoak hori baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua.
|
|
|
Sabinoren herentzia politikoa bere osotasunean alde hatera utzi eta, haren oinordekoak sentitzen direnak, Landeta, edo Jose Antonio Agirre, edo Ma nuel Irujo baten
|
bidetik
joan daitezen, horiek, bai, hura ez bezala egiazko demokristauak eta europazaleak izan baitziren. Hori da EAJri luzatzen di on proposamena:
|
|
|
«Los bizkainos no somos españoles ni por la raza, ni por el idioma, ni por las leyes, ni por la historia» (6). Elementu objektibo hauetako bakoitzaren edukia banan banan azaltzen du galdera erantzunen
|
bidez
. Haste
|
|
|
Hauengadik jasoko du, ha tez ere, etimologian murgiltzeko joera. Euskalari gisa, berriz, Kanpionen Gra mática reo irakurketak irekiko dizkio beste euskalkiak ezagutzeko
|
bideak
. Ho
|
|
|
Izan ere, gutxitan eta orduan zeharka eta lan desberdinetan, aipatzen ditu sintaxi eta morfologi arazoak. Sail horretan besteek esanera mugatzen bada ere, beste gaietan, hala nola ortografian eta fo netikan, etimologian, izendegian, hiztegian eta, oso bere
|
bidetik
ibiltzen da. Alderdi hauek, eztabaidagarrienak hain zuzen, aztertuko ditugu segidan, Eus kal Pizkundearen bilakabidean beren arrastoa handia ala txikia utziko du tenak.
|
|
|
(73) < < Aranarentzat agozko izkuntza lenago da idatzia baiño, eta ez bestera. Nor dabil zentzubidetik eta jakintza
|
bidetik
urrago? > > (Akesolo, op., XIV).
|
|
|
Euskaraz idatzitako liburu horietako bat da, hain zuzen, Umiaren Le nengo Aizkidia. Remen haurrei irakurtzen irakasteko euskal alfabetoaz testu li buru baten antzeko zerbait prestatu beharrean aurkitzen baita, bere azalpenetan gramatikan ohikoak diren hitz teknikoak erabili beste
|
biderik
ez zaio geratzen. lrakurleak jakin dezan bakoitzaren esanahia, azkenean 117 inguruko hitz berri en zerrenda dakar taula batean (78). Lecciones de Ortografía del Euskera Biz kaino liburuan ere badator bertan agertzen diren beste 73 hitz berriz osatutako beste zerrenda bat ere (79).
|
|
|
Ez zuen hala egin nahi izan bere alderdi jeltzaleari zerion katolikotasun izaeragatik. Horregatik, zuzeneko itzulpenen
|
bidea
utzi eta, santuen izendegiko erdal izenak oinarrizko euskal lege fonetikoetara moldatzeko erabakia hartu zuen, irizpidetzat ondoko bi arau hauek hartuz: a) izenak bere jatorrizko hiz kuntzan duen forma edo itxura hartu eta honi euskal fonetikari dagozkion le.
|
|
|
Salbuespen bakarrak, Josu eta Miren izango lirateke, edota jato rrizko izenean kasuan, Keperin eta Karla, Zeperin (Zepherinus) eta Karol en (Carolus) ordez. Bestalde, atzerriko izenei euskal itxura emateko, izenen jato rrizko iturburura jotzen baitu,
|
bide
horretatik mota askotako izenak ateratzen zaizkio, batzuk, Koldobika bezala, aski bitxiak, eta beste batzuk, Kepa beza la, onartuagoak izan direnak. Izenak itxuraz euskalduntzean, egiazko premia bati erantzuten ziolakoan zegoen, euskal idazleak gehienetan inguruko erdere tatik gaztelaniatik eta frantsesetik hartuta ematen baitzituen izenak.
|
|
|
koneko arrazoiak ezagutu eta eztabaidatu gabe desitxuratuak izan daitezen. Or duko eztabaida hartan argi pixka bat egin ahal izateko, iturriak berrikusi be barra dago Koldo Zuazok hasitako
|
bidetik
jarraituta (111), baina zintzotasu nez eta bere osotasunean, ez komeni direnak bakarrik plazaratuz eta ez direnak ilunpean utziz. Izan ere, historiografia gezurtatzeko modu asko daude, eta ho rietako bat, datuak manipulatzea, edo aipatzeke uztea da.
|
|
|
Gutun honetan datorrenez, badirudi Batzarraren xedea ere garbi finkatua ze goela, zeina baitzen euskal ortografiaren batasuna aztertzea eta, ahal izanez gero, euskal eufonian oinarritutako arau filologikoak finkatzea. L Hendayais ek 1901eko irailaren 22ko kronikan zekarrenez, batzartu zirenak eta beren atxi kipena agertu zutenak hatera hartuta, 30 izan ziren, hauetatik 22 Hegoaldeko ak; joan ezin eta beren atxikipena gutun
|
bidez
agertu zutenen kopurua, berriz,
|
|
|
Batzuen ustez, Manuel lrujok 1954ko artikulu batean idazten zuen bezala (115), ez bat, baizik hiru gai hauek jorratu omen ziren bertan, hots: hizkun tzaren defentsarako
|
bide
egokiak hartzea, euskal kultura zabaltzea eta euskal ortografia batzea. Asmo hauek burutu ahal izateko, erakunde bat sortzea, Es kualdun Biltzarra (Association dEuskeraphiles/ Liga de Euzkeráfilos) deitu zi tzaiona, eta lanerako Batzorde Iraunkor bat eratzea erabaki zuten, honela osa
|
|
|
Jokabide horrekin Abandakoak bere sistema grafikoa ezarri nahi zuela aditzera emanez, Guilbeau idazkariak bere eta beste batzarkideen arteko gu tun gurutzaketa jarri zuen martxan haren uholdeari eutsi asmoz. Kontua Ara nari
|
bideak
oro ixtea zen. Honela, batzordekoa zen Aranaren kontrako eraso ari eman zioten hasiera, erabakiak hari bizkar hartuz.
|
|
|
Elkarte hau, beste leku batean aztertua dugunez (157), Abadiak Lapurdin 1853an abiatutako Lore Jokoen tradizioari segida ematera zetorren eta 1920ko hamarkadan indartsuen Gipuzkoan ageri zen. Bizkaian, EAJ Aberrikoen
|
bidetik
, beste elkarte bat sortuko da, Euzkeltzale Bazkuna dei tua, eta Aranaren jarratzaile hertsienak izango dira hor kokatuko direnak. Guk, batez ere, elkarte horrek argitaratzen duen Euzkerea aldizkariaren eta egiten dituen beste lanen berri ematera mugatuko gara eta, bide batez, RIEV ere ai patuko dugu, Aranak Kanpionekin hasitako eztabaida hor luzatzen baita, bai na oraingoan beren buruak Aranaren oinordekotzat dauzkatenekin.
|
|
|
oinarritzat hartzeari dagokionez,
|
bide
horrek indarrean dauden ohiko hitzak utzi eta egiazta ezin daitezkeen osin hipotetikoetan murgiltzera garamazke. Ate hori irekiz gero, irudimenak zemahi asma dezake.
|
|
|
Ate hori irekiz gero, irudimenak zemahi asma dezake. Hirugarrenik, Aranaren arra zoiketa logikoak balio lezake dedukzio
|
bidez
, euzko+ era etimologiaren ka suan bezala, baldin lehen premisa induzioaren unea egiaztatua balitz. Nola frogatzen da euzko ren jatorria eguzki dela?
|
|
|
hau da mezua. Eus kal kultura salbatuko bada, pragmatismo hutsaren eskabidez, euskalgintza des polizatu beste
|
biderik
ez da, J. J. Lopez Antonen ustez:
|
|
|
Familia nazionalistaren barruan jadanik desadostasunak agertzen hasiak baziren ere Gasteizen 1917ko abenduan egindako Batzarre an, erabateko etena 1921eti k aurrera gertatuko da, beste arrazoien artean, gazte hauek Comunión ekoak baino jarrera abertzaleagoak eta sozialistago ak sostengatzen dituztelako, garbiki euskal independentzia aldarrikatuz eta atzerriko mugimendu antikolonialisten lerroan kokatuz. ...Rivera go bemu buruaren diktadurak EAJ Aberrikoen egoitzak 1923ko irailean itxiko ditu berriro eta harrezkero, Comunión Nacionalista koek Euzkadi egunkari elebiduna orain gaztelaniaz argitaratzen segituko duten bitartean euskaraz egitea debekatua zegoelako, hain zuzen, EAJ Aberrikoen kultur jarduerak zein politika ekintzak itzalera kondenatuak izango dira eta gidarietako ba tzuek erbesterako
|
bidea
hartti beharra izango dute. Testuinguru honetan ko katu behar da Euzkaltzale Bazkuna elkartearen berpiztea eta honen gerizpe an sortu eta gorpuzten den Euzkerea aldizkariko idazle taldea 1929ko urte hasieran.
|
|
|
batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. ...ereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren
|
bidetik
gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian. Biziki argigarriak dira aita Mauro beneditarrak, Kizkitzaren omenez, Sabino Arana.
|
|
|
Beste libu ru batzuk ere argitaratzeko prest zeudela iragartzen zen, hauek zehazki: aita Zabala Aranaren Otoidi kistarra, Goyaldek itzulitako lpuñak (Sienkevicz po loniarraren ipuinak), Hamaika gabetako ipuñak, Nabarriztarrak itzuliak, Zen bakiztija (Aritmética), Daneurtiztija (Geometría), Goizparra (Ebanjelioak), Jo seba Altunaren Ume euzkaldunaren laguna, eta Amandarroren Azijerea ta osasun
|
bidia
(Urbanidad e higiene) (189). Urtean bizpahiru liburu argiratzea agintzen zuen.
|
|
|
Elkartearen txinpartak erbesteraino ere iristen dira. Une hartan Amerikan aurkitzen den EAJ Aberriko Eli Gallastegi errefuxiatu politikoak Cultura Vas ca izeneko elkarte bat sortzen du, Amerika osoan zehar barreiaturik dauden euskal erbestetuen artean Aberriaren aldeko atxikipenari eusteko, batez ere euskal gaiez diharduten liburuak irakurriz eta
|
bide
hori bultzatuz (194).
|
|
|
Beraz, ikusten gatozenez, kultur mugimendu trinko eta antolatu bat dago hor lanean ari dena, Sabino Aranaren gerizpean Euskal Pizkundiari bere ekarpena egiten ari zaiona. Noski, beren
|
bidetik
.
|
|
|
Hurrengo urtean liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean, hainbatek agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an, horien artean Orixek ere bai (222). Altubek, Aitzolen antzeko
|
bidetik
jo anez, garbizalekerian ezartzen zuen euskarak azken 40 urte haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez herriak ez baitu irakurtzen euskara mota hori. Hark eredutzat herri mintzairan oinarritutako Kirikiñoren euskara zeukan.
|
|
|
bi eta txukunenean eman behar zaio, erdal hitzez beteta, sendotu ordez, ahul du besterik ez baita egingo. Hogeita bat ohar egin eta gero, honentzat garbi dago Sabino Aranarena dela euskara salbatzeko
|
biderik
egokiena: « ¡ Tamala, danok bide orretaz ez ibiltia!», esango du (224).
|
|
|
Euzkadi dugu euskota rren aberria. Asmo orren
|
bidez
euskaldun geientsuenen biotz gogoak beste lakotu zitun Arana Goiri k, Onek piztu zuen argi berriaren izpietara, Euzka di euskotar egin zuten Irakaslearen ikasle purrukatuak» (246). Aldizkari hau izango da, jeltzaleen artean bederen bai, Arana Goiri euskaltzalea baino ha rago joango direnak, errebindikatzean euskararik gabe ez dela Euskal Herri rik, euskararik gabeko euskal kultura ez dela benetakoa eta, azkenik, Euskal Herria euskarak salbatuko duela.
|
|
|
Sabinok Euskeldun Batzokija sortu ko du 1894an eta Azkuek Euskeldun Biltokia 1895ean; 1896an, bakoitzak bere aldetik bere orto grafi proiektua aurkeztuko du; Azkuek Euskelzale aldizkaria kaleratuko du 1897an, eta Sabinok, berriz, Euzkadi 1901ean (Jurgi Kintana, op., 25.or.). Bakoitzak bere
|
bidea
egiten du euskara ren esparruan, elkarrena errespetatuz zenbaitetan amorrazioz bada ere. Bietako inork, maila des berdinetan bada ere, ez dio ukorik egingo bere ikuspegi polítíkoari.
|
|
|
(254) < < Üker bardinean jausten da Aranari kritikalari izateko gaitasuna ukatzen deutsana, edo jakintza
|
bideen
usainik artzen ez dakienetako garbitzat daukana> > (Op., XI).
|
|
|
zitzakeen gauzak berak baino hobeki. Ondokoei egokitu zaigu berak proposa turiko
|
bidea
arteztu, birrnoldatu eta hobetzea, gure atzetik datozenek gurea zu zenduko duten bezalaxe, baina beti ere haren lana kontuan izanda, hark azpi marraturiko hutsuneak konpontzea helburu. Edonola ere, ene ustez, ez orduan, ez eta geroago ere euskaraz ezertarako arduratu ez zirenen jarraitzaile ideolo gikoak ez dira nor noiz eta orain, ehun urte geroago, Aranaren akatsak dema gogikoki salatzen jarduteko.
|