|
2022
|
|
|
|
Bide
horretatik sortuak dira hainbeste jateko: eltzekoa edo lapikokoa batetik (eltzea, lapikoa), marmitakoa bestetik (marmita), zartaginekoa edo koipetsua (zartagina), kazolakoa (kazola), tupinekoa (tupina) eta gehiago.
|
|
|
Goren aginte karguko emazteki baten senarraren titulutzat, ez dut egoki ikusten gizon lagun tipoko hitzik, gazteentzat mutil lagun edo neska lagun sortu diren
|
bidetik
.
|
|
|
Esparru zibilean, gizaseme baten goi maila ondo adieraz dezakeen izen bakarra jauna dugu. Gure tradizioan, lehenago sarri aurretik –jaun baroia, jaun kontea, jaun diputatua–, gaur egun atzetik gehiago –diputatu jauna edo alkate jauna– garatu diren
|
bidetik
.
|
|
|
—Eta
|
bide
horretatik orduan, gaztelaniazko" vacunología" hitzari zer euskal ordain eman dakioke?
|
|
|
—Onar daiteke txertologia, alemanez" Impfstoffologie" garatu den
|
bideari
jarraiki. Hitz bideragarria, dudarik gabe.
|
|
|
biala, alegia, batez ere maila teknikoan edo zientifikoan dihardugunean. Arrazoizko
|
bidea
.
|
|
|
Baina zergatik
|
bidea
ireki ez, euskal hiztegian tradizioan sustraituago dagoen hitz bati. Ontzia entzun dut hainbat aldiz, eta zilegi da.
|
|
|
Argi hitzaren inguruan garatu direnen artean, ezagunenetarikoa argi haste Iparraldeko izena dugu, gutariko askok, hitzez entzunda baino kantu
|
bidez
|
|
|
Baina nola bideratu erromantze hizkuntzetako ANTIaurrehitz hori? Erro mantzeen
|
bidetik
jo, euskara enbor horretako hizkuntza ez dela. Zeren ingelesez" riot police"," riot gear"," riot squads"," riot control units" ereduak ditugu.
|
|
|
Errege izena XII. mendean bertan ageri zaigu idatziz, Aymeric Picaud erro mesak, Compostelako Donejakuera
|
bidean
Pirinio inguruak zeharkatu zituenean ondu zuen latin euskara glosario labur hartan. Latinez zioen:
|
|
|
Malgutasun horrezaz baliatuz, esan daiteke baita, Charles, Isabel erregi naren semea, eta errege izateko
|
bidean
ei dagoena, erregina semea dugula, baina aldiz honen bi semeak, William eta Harry, gaurkoz ez dira errege seme, ez erregina seme, printze seme soilak baizik.
|
|
|
Baina aditz batekin ere elkar dezakegu zehaztasun gehiagorako, jaioberri, ezkondu berri> ezkonberri edo hil berri sortu izan ziren
|
bide
beretik.
|
|
|
Aintzinsolasa diotena Iparraldean, hitzaurrea dugu Hegoaldean. Eta
|
bide
beretik eraikiak dira: aurrikuspen, aurriritzi, aurrekontu edo aurrelan be zalakoak.
|
|
|
Baina gober nantza ondo agerian dakusagu, definizio eta adibide eta guzti. Eta,
|
bidea
egin ondoren, helduko zaio, bai, txanda.
|
|
|
Bata, europar hizkuntza nagusien
|
bideari
jarraitzea: COaurrizkiaz (marratxoaz hizkuntza nagusietan, ez gaztelaniaz), hau da, kogobernantza.
|
|
|
* gobernukidetu nekez esango genuke; egos korregia. Perifrasi
|
bidez
gozoago genuke: gobernukidetzan agindu edo gober nukidetzan jardun.
|
|
|
Hala, Benito Lertxundik kantatzen dituen Xalbadorren bertso ederrotan: " Ene deia amodioaren/
|
bidez
zinuen entzun,/ eta gero oinazen erdian/ mundurat eman ninduzun;/ biziaren grazia le henik,/ gero hoin bertze maitasun,/ berant jakin dut, ama maitea,/ zendako eman dautazun".
|
|
|
Hizkuntza hori, beste kontzeptu askotan bezala, garbizaleago ageri da, hizkuntzaren barne erroetatik ateratako ordain hitzen zaleago. Euskara bera ere, kultura hitz askotan jokabide horren zaleago ageri da gaur ere, XX. mendeko lehen hereneko aranismoaren
|
bidetik
izan ez arren.
|
|
|
Mintzatu edo mintzo izan aditzak bai, eta idatzi ere bai, baina mintzidatzi hitza oraintsu asmatua da. Eta asmatu da, hain zuzen, whatsapp
|
bidez
batik bat, eta gazteek gehienbat, hitz egiten den bezalaxe, mintzatzen garen legetxe, idatziz darabilten erregistroa izendatzeko.
|
|
|
Euskara ez da bere
|
bide
propioa urratu duen hizkuntza. Aleman hizkuntzak, kasurako, bere aukera propioa egin du:
|
|
|
hobetze, za kartze, zitaltze, epeltze zein gogortze dela, edota beste edozein.
|
Bide
beretik hobetsiko genuke politika tirabirak elkarketa egitura, tirabira politikoak erdal sun dakoan hobendu beharrean.
|
|
|
Darrai, aldiz, xx. mendeko garbizaleen giroan zabaldu den adizki eredua da, berariaz Luis Eleizalde gramatikariak 1913an argitara zuen Morfología de la conjugación vasca sintética obraren eta haren jarraitzaileen eraginez. Gramatika
|
bidez
sartu zen gure lite raturan, eta darrai horren uhainek gudu ostean ere iraun dute, eta gaur egun ere liluratxoa eragiten dute, agian hedabideetan, literaturan baino gehiago.
|
|
|
Halere, darrai adizki trinkoa sartu digute: aurrera darrai, la nean darrai,
|
bidean
darrai.
|
|
|
itxura egin, eta batez ere pluralez, itxurak egin. Edo
|
bide
berekoak diren: antz egin, eta pluralez, antzak egin.
|
|
|
" Rapporteur" darabilte ingelesez eta frantsesez, eta idatziz jasotzen den txostenari" story"," histoire" edo" report" esaten diote. Alemana bere
|
bidetik
dabil: " Bericht", hau da, txostena, kontaerari, eta" Beri chters tatter" egileari.
|
|
|
Ezaguna dugu erromantze hizkuntzetan papa horren ondoan papisa izena ere (lat. papissa, fr. papesse). Euskaraz, aita hitza ointzat edo eredutzat hartuz gero, balizko emakume bat elizburu izatea gerta baledi, ez genuke beste
|
biderik
izango ama santu asmatzea baino. Zilezko aukera, nolanahi ere.
|
|
|
· Baina hainbeste KERIA gabe ere, bila daitezke aukera egokiak, hitz elkarketaren edo perifrasien
|
bidetik
batez ere.
|
|
|
Min izena emankorra dugu eremu semantiko desberdinetan eta amo dioare nean ere bai, baina ez bakarrean, aurre izen bati laguntzen baino. Mina eta min du gauza bat dira, baina elkarketa
|
bidez
garatuak dira beste hainbat min.
|
|
|
—Haragi da euskaraz dokumentatzen den hitzik zaharrena. XII. mendean Pirinioak zeharkatu zituen Aymeric Picaud izeneko elizgizon edo zelakoak, Do nejakue
|
bidean
ikasi zituen zenbait hitz, euskaldunen hizkuntza" barbaro" hartan, Codex Calixtinus delako gida estiloko eskuizkribu sonatuan; erro mes nekatuek jakin zezaten nola eskatu aterpetzen zituzten ostatu edo etxean behar beharren zutena. Latinez idatzi zuen:
|
|
|
Edo Anbotopeko plateruek kantatzen zuten bezala: " Txapela eskuan da pipia mosuan/
|
biderik
topau ezinda dabiltzaz auzuan". Musugitarra ere musika tresna zaharra dugu.
|
|
|
Aditz bihurturik, froga
|
bidez
frogatu egiten da egiatzat edo hala delakotzat eman nahi dena. Emandako hitza frogatu egin behar da, kasurako.
|
|
|
Azterketak ere, irakaskuntzan edo oposizio eta lehiaketak ateratzeko egi ten direnak, test
|
bidez
egin ohi dira sarri.
|
|
|
Telefonoa dugu ezagunena. Aitor dut, euskaldunok ere aspalditxo eho genduela urrutizkin hitza, alemanek" Fernsprecher" sortu zuten
|
bide
beretik, urrundik hitz egitea errazten duen aparatu horri deitzeko. Lehenagotik ere bagenuen telegrafia, eta telegramak, urru netiko idatzia bizkor batean helarazteko dagokionarentzat.
|
|
|
Oraintsuagokoak ditugu telekomunikazioak, urrutitik komunikatzeko tresna edo
|
bideak
.
|
|
|
Eta pandemia garaian, hark eragindako bakarraldi edo etxealdia bide dela, iru dimenari hats emanez, hainbat hitz berri sortu dira gurean eta beste hizkuntzetan. Aurrez aurre egin ezin den guztia, tele
|
bidez
egitera behartu du jendea. Teleikustera, teleentzutera, telekantatzera, telejokoak egitera jo du jendeak, bes terik ezinean.
|
|
|
Amaiatzeko, iltzea | untzea ere aipa ditzagun, gaztelaniazko" (tener) un clavo" deritzanaren
|
bidetik
egokitua.
|
|
|
Iparraldeko barnealdean aiseago erantzungo dizute katua ohara dela, edo aldaera
|
bidez
ogara, edo laburturik, oga dela. Nafarroan ere gorde da hitz zahar hori.
|
|
|
Herri hizkeran, hizkera arruntean erabilera askoz ugariagoa izan du puta hitzak, edo bere soilean, edo elkarkuntza eratorkuntza
|
bidez
erabilita. Garakuntza horren lekuko diren hitz elkartu eta eratorri batzuk gogora ditzagun.
|
|
|
· Bestea, arrastolariak, ia lanbide edo erdi lanbide bihurtu den jarduera ho ri izentzeko; izan ere, LARI atzizkia –edo honen aldaera diren ARI edo ketari atzizki erak– emankorra dugu eremu semantiko horretarako, jardue ra, zeregin edo ofizioen eremurako, segalari, aizkolari, soinulari edo urreketari be re aldian sortu diren
|
bide
berekoa. Kasu honetan hitz berria sortzen ari gara, hori ere egia da.
|
|
|
Ukatu aditzaren ildoari jarraiki," negacionista" adierazteko aukera bat izan daiteke ukatiarra garatzea, ezkertiar, eskuindar edo erregetiar diren eredura. Ukazalea ere esan daiteke
|
bide
beretik. Eta hirugarren bat ere bada, ukatia, ezeste usaineko indar puntua duena.
|
|
|
" Dana dala berbea, ezta izango juramentuzkoa, ezer baieztu, ezeztu edo ukatuten ezpada" (Misionari euskalduna).
|
Bide
hori urratuz, ezetzera daudenak, ezetzekoak izendatzeko, ezeztaileak hitza eraiki dezakegu.
|
|
|
—Irizpide zehatz bakarrik ez dagoela oro har esan daiteke euskaraz. Ohitura, usadioa, batez ere herri, eskualde edo lurralde horretakoena dela
|
biderik
se guruena deritzat. Horrixe eutsiko nioke.
|
|
|
Euskadi Irratiak batzuetan darabilen balioetsi ere zuzen eraikia dago, hautetsi, opetsi eta halakoen
|
bidetik
, nahiz gizartean ez duen oraindik guztizko harrerarik irabazi. Baina aukera ona izan daiteke.
|
|
|
Irratiaren uhinetan egunero hitzak entzuten ditugunean, airean ari dira he galari, hitz egiten dugunean gertatzen den bezalaxe. Scripta manent... idatzi zuen behinola erromatar jakintsu hark eta horren lekukotza emateko
|
bidea
ere sortu.
|
|
|
Halaxe egin du oraingoan Adolfo Arejita euskaltzain oso eta Euskaltzaindiaren idazkariak. Idazle lanetan jarri eta, aldian aldiko, astero eman izan dizkigun ohar eta irizpideak guztion eskura ekarri dizkigu, EUSKALTZAINDIAren eta EUSkadi Irratiaren
|
bidez
. Bihoazkie bi bioi eskerrik bizienak!
|