|
2008
|
|
|
Garatu gabe dute
|
bide
fonologikoa.
|
|
|
Zeharkako bidea edo
|
bide
fonologikoa erabiltzen dute.
|
|
|
– Lesioak kalteturiko eremuaren arabera,
|
bide
fonologikoan (zeharkako bidean) edo bide ortografikoan (lexikoan edo zuzenean) eragin dezake.
|
|
|
–
|
Bide
fonologikoa erabiltzera behartuta dago: ez du gaitasunik fonemak grafema bihurtuz idatzi ezin diren hitzak idazteko.
|
|
|
–
|
Bide
fonologikoari egiten dio kalte lesioak.
|
|
|
Zailtasunak ditu sasi hitzak idazteko,
|
bide
fonologikoak gaizki funtzionatzen duelako.
|
|
|
Dislexiko sakonak bi
|
bide
fonologikoak (lexiko fonologikoa eta sublexikoa) ditu hondaturik eta bide lexikoaren (semantikoaren) zati bat.
|
|
|
Lexikoa eskuratzeko zailtasunak baditu, gaizki funtzionatzen dute
|
bide
fonologikoak edo bide lexikoak.
|
|
|
3.1
|
Bide
fonologikoan edo sublexikoan hutsunea: hitz ezezagunak, sasi hitzak edo silaba bakartuak idazteko zailtasunak.
|
|
|
Beste aldetik, berriz,
|
bide
fonologikoa eta ortografikoa ebaluatzen dira.
|
|
|
|
Bide
fonologikoa ebaluatzeko
|
|
|
|
Bide
fonologikoa ebaluatzeko, hizkuntzaren alderdi fonologikoa hartu behar da kontuan:
|
|
|
Zailtasunak hizkuntzaren lexikoaren arlokoak badira (idazketan, irakurketan edo bietan), bide bakoitzari lotutako trebetasun kognitiboak aztertu behar dira.
|
Bide
fonologikoak edo bide lexikoak gaizki funtzionatzen duelako idatz ditzake trakets hitzak.
|
|
|
|
Bide
fonologikoan badago hutsunea, zailtasunak izango ditu hitz ezezagunak edo sasi hitzak idazteko. Zailtasunak bide fonologikoan gertatzen diren jakiteko:
|
|
|
Bide fonologikoan badago hutsunea, zailtasunak izango ditu hitz ezezagunak edo sasi hitzak idazteko. Zailtasunak
|
bide
fonologikoan gertatzen diren jakiteko:
|
|
|
Idazlanetako zenbait hutsegitek adierazten dituzte
|
bide
fonologikoaren arloko gabeziak:
|
|
|
Hutsegite semantikoak egiten baditu, disgrafia sakonaren adierazgarri izango da. Bide lexikoaren eta
|
bide
fonologikoaren funtzionamendu eskasa gertatuko da.
|
|
|
Fonemak grafema bihurtzeko arauak menderatzen dituen haurrak: ahozko soinuen eta zeinu idatzien arteko erlazioa(
|
bide
fonologikoa) ebaluatu behar da. Fonemen eta grafemen arteko erlazioa arbitrarioa da (ez dago ezer/ m/ fonema m letraz idatzi behar dela dioenik).
|
|
|
Prozesu lexikoan zailtasunak dituen haurrak bi bideetan izan ohi ditu zailtasunak, eskuarki (Miles eta Ellis, 1981; Barry eta Seymour, 1988). Disgrafiko gehienek antzeko soinuko letrak nahasten dituzte
|
bide
fonologikoko arazoengatik, eta ortografiako hutsegite asko egiten dituzte bide ortografikoko arazoengatik.
|
|
|
|
Bide
fonologikoari jarraituz irakurtzean, hitza osatzen duten grafemak bereizten ditu haurrak; grafema bakoitzari dagokion fonema izendatzen da; fonemak konbinatzen dira, eta hitzaren ahoskatzea berreskuratzen da lexiko fonologikotik. Hitzaren ahoskatzea berreskuratzean, soinu horiei dagokien irudikapena aurkitzen da soinu lexikoan.
|
|
|
Hitza ulertzean, irudikapen semantiko horrek lexiko fonologikoan kokaturiko errepresentazio fonologikoa aktibatuko du.
|
Bide
fonologikoari esker, edozein hitz erregular irakur dezakegu, baita aurrez ikusi gabekoak eta sasi hitzak ere. Hitz irregularren kasuan, ez dira egokitzen grafemak fonema bihurtzeko, eta ikusmenaren bidetik irakurri behar dira.
|
|
|
|
Bide
fonologikoa
|
|
|
Irakurleak ez du aurrez erabakitzen bi bideetako zein erabiliko duen, eta bietatik azkarrena gertatzen zaiona erabiltzen du. Eskuarki,
|
bide
fonologikoa garatuko da lehenik (Doctor eta Coltheart, 1980); baina ikusmenaren bidea garatzen denean, bide fonologikoa nahiz bide ortografikoa erabil ditzake haurrak. Irakurketaren osagai nagusiak deskodetze prozesuak eta hitzaren ulermena dira.
|
|
|
Irakurleak ez du aurrez erabakitzen bi bideetako zein erabiliko duen, eta bietatik azkarrena gertatzen zaiona erabiltzen du. Eskuarki, bide fonologikoa garatuko da lehenik (Doctor eta Coltheart, 1980); baina ikusmenaren bidea garatzen denean,
|
bide
fonologikoa nahiz bide ortografikoa erabil ditzake haurrak. Irakurketaren osagai nagusiak deskodetze prozesuak eta hitzaren ulermena dira.
|
|
|
Osterantzean, deskodetzeak lan oroimenaren baliabideak xahutzen ditu, eta baliabide horiek beharrezkoak dira esaldien esanahia integratzeko. Irakurle onek modu eraginkorragoan darabilte
|
bide
fonologikoa irakurle txarrek baino (Perfetti eta Hogaboam, 1975).
|
|
|
|
Bide
fonologikoari jarraituz irakurtzeko, deskodetze fonologikorako trebetasunak eskuratu behar dira (Jiménez eta Ortiz, 2000). Berkodetze fonologikoan, letrak fonema bihurtzen dira, grafemak fonema egokitzeko arauen bidez, eta fonemak ahoskatuz ezagutzen da hitzaren identitatea.
|
|
|
Dislexia fonologikoa duenak ezin ditu hitz ezezagunak eta sasi hitzak irakurri, baina arazorik gabe irakur ditzake hitz ezagunak. Azaleko dislexia duenak, berriz, arazorik gabe irakurtzen ditu sasi hitzak edo hitz ezezagunak, baina hitz ezagunak irakurtzeko
|
bide
fonologikoa edo zeharkako bidea erabili behar du. Azaleko dislexia dutenek nahasi egiten dituzte soinu berdina eta ortografia ezberdina duten hitzen esanahiak (adibidez, haur eta ahur hitzen esanahiak).
|
|
|
Hitz ezezagunekin da baliagarria
|
bide
fonologikoa; bide lexikoa, berriz, ortografia arbitrarioa dutenekin. Baina, bi bideak (lexikoa eta fonologikoa) erabiltzen jakin behar du haurrak, irakurle edo idazle trebea izango bada.
|
|
|
–
|
Bide
fonologikoa erabiliz gero, ikusmenak azterketa egin, grafemak fonema bihurtu eta fonemak ahoskatze gordailura eramaten dira; fonemak grafema bihurtu, gordailu grafemikotik pasatu, eta mugimendu prozesuen bidez hitza idazten da.
|
|
|
Ikuspegi funtzionaletik aztertuta, disgrafia fonologikoa eta lexikoa bereiz ditzakegu. Disgrafia fonologikoa duenak batez ere
|
bide
fonologikoan (fonema grafema bihurtzean) ditu arazoak. Sasi hitzak (adibidez, boliontasuna) idaztean agertzen dira arazoak.
|
|
|
– Batetik,
|
bide
fonologikoko arazoen eraginez, antzeko soinuko letrak nahasten dituzte disgrafiko gehienek; eta, bestetik, bide ortografikoko arazoen eraginez, ortografiako hutsegite asko egiten dituzte.
|
|
|
Disgrafiko horien arazo nagusia hitzen ortografia eskuratu ezina izaten da.
|
Bide
fonologikoan nahiz ortografikoan gerta daitezke ortografia arazoak, baina bi bideen arteko bereizkuntza ez da disgrafia eskuratuetan gertatzen dena bezain argia. Horregatik, pertsona batek bide fonologikotik idazteko arazoak dituenean, aukera handia du bide ortografikotik idazteko garaian ere arazoak izateko.
|
|
|
Bide fonologikoan nahiz ortografikoan gerta daitezke ortografia arazoak, baina bi bideen arteko bereizkuntza ez da disgrafia eskuratuetan gertatzen dena bezain argia. Horregatik, pertsona batek
|
bide
fonologikotik idazteko arazoak dituenean, aukera handia du bide ortografikotik idazteko garaian ere arazoak izateko. Prozesu lexikoan zailtasunak dituen haurrak bi bideetan izan ohi ditu zailtasunak, eskuarki (Miles eta Ellis, 1981; Barry eta Seymour, 1988).
|
|
|
– Etapa alfabetikoa gainditutakoan, garatuta dauka haurrak
|
bide
fonologikoa. Asko erabiltzen dira estrategia alfabetikoak hizkuntza gardenetan.
|
|
|
Prozesu lexikoak:
|
bide
fonologikotik nahiz ortografikotik grafemak eskuratu.
|
|
|
Testuaren ekoizpena: esanahia duen testu koherente bat ekoitzi, joskera morfosintaxiko egokia duena,
|
bide
fonologikotik nahiz bide lexikotik eskuratutako lexikoa baliatuz, eta mugimendu grafiko egokiak eginez.
|
|
|
–
|
Bide
fonologikoa edo zeharkako bidea aukeratzen bada, gordailu grafemikotik hartu, eta fonema grafema bihurtu ondoren hartzen dugu hitza. Hitz ezezagunak, inoiz ikusi gabeko hitzak eta sasi hitzak irakurri eta idazteko erabiltzen da bide fonologikoa.
|
|
|
Bide fonologikoa edo zeharkako bidea aukeratzen bada, gordailu grafemikotik hartu, eta fonema grafema bihurtu ondoren hartzen dugu hitza. Hitz ezezagunak, inoiz ikusi gabeko hitzak eta sasi hitzak irakurri eta idazteko erabiltzen da
|
bide
fonologikoa.
|
|
|
Zeharkako bidetik edo
|
bide
fonologikotik adierazi nahi denean kontzeptu bat:
|
|
|
Hizkuntza gardenetako hitz gehienak idazteko balio dezake
|
bide
fonologikoak, euskaran, kasurako.
|
|
|
Baina, fonema grafema egokitzapenak ez dira beti biunibokoak izaten.
|
Bide
fonologikoak ez du balio hitz poligrafikoak (Ainhoa; ehiztaria), homofonoak (ura, hura; ahurra, haurra), edo atzerriko hitzak (Iowa) idazteko.
|
|
|
|
Bide
fonologikoa ez da nahikoa ingelesaren moduko hizkuntzen idazketa azaltzeko. Ingelesez, hitz batzuetan, fonemaren eta grafemaren arteko erlazioa erabat hitzarmenezkoa da, eta ez dago bide logikorik jakiteko irudikapen fonologiko bati zein irudikapen grafemiko dagokion.
|
|
|
Beste hizkuntzetako hitzak idatzi behar ditugunean ere,
|
bide
fonologikoak okerrera eraman gaitzake. Esate baterako, Renault idazteko Renol, Shakespeare idazteko Xexpir, edo Freud idazteko Froid erabil dezakegu.
|
|
|
Prozesu lexikoak: hitzak eskuratzen dira
|
bide
fonologikotik nahiz ortografikotik.
|
|
|
Ahoskeran oinarrituta idazten ditu hitzak
|
bide
fonologikoak; hitz erregular ezezagunentzat eta sasi hitzentzat balio du, baina ortografia arbitrarioa dutenekin erabiltzen bada, hutsegite asko egingo dira. Esate baterako, aintza hitza hainbat modutan idatz dezakegu:
|
|
|
haintza, aintza, ahintza, aihntza.
|
Bide
fonologikoak ez digu pistarik emango aldaera horien artean aukeratzeko.
|
|
|
Bide lexikoa
|
bide
fonologikoa baino laburragoa da: ez du analisi fonologikorik egiten eta ez du fonema grafema bihurtzen.
|
|
|
Fonologikoa, hitz ezezagunetan; lexikoa, berriz, ortografia arbitrarioa dutenetan.
|
Bide
fonologikoan edo zeharkako bidean, fonematik grafemarako aldaketa eginez lortzen da hitzaren ortografia. Bide zuzenean edo lexikoan, aldiz, zuzenean lortzen da hitzaren errepresentazio ortografikoa.
|
|
|
Bide zuzenean edo lexikoan, aldiz, zuzenean lortzen da hitzaren errepresentazio ortografikoa. Batera egin dezakete lan bide lexikoak eta
|
bide
fonologikoak. Batetik zein bestetik heltzen da gordailu grafemikora.
|
|
|
Ondoren, bi prozesu gerta daitezke: 1)
|
Bide
fonologikoari edo zeharkakoari jarraitzen diona: plano tenporaleko (Wernickeren eremuko) goi eremura zuzentzen da.
|
|
|
ikusmenezko elkarketaren eremu sekundarioetatik tolestura kurbaturaino doa informazioa, morfosintaxira eta esanahira zuzenean heltzeko. Irakurketa analitikoa egiten du
|
bide
fonologikoak; bide ortografikoak, berriz, irakurketa globala edo holistikoa. Bi prozesuak batera erabil daitezke, baina ongien irakurtzen dutenek bide globala erabiltzen dute batez ere.
|
|
|
irakurketa esanahiari lotuta doa hasieratik. Metodo fonetikoek
|
bide
fonologikoa lantzen dute, eta fonema grafema egokitzapenari ematen diote lehentasuna: hasieran bereizita doaz irakurketa eta esanahia.
|
|
|
|
Bide
fonologikoa lantzeko:
|