|
2008
|
|
|
Garatu gabe dute
|
bide
fonologikoa.
|
|
|
Zeharkako bidea edo
|
bide
fonologikoa erabiltzen dute.
|
|
|
– Lesioak kalteturiko eremuaren arabera,
|
bide
fonologikoan (zeharkako bidean) edo bide ortografikoan (lexikoan edo zuzenean) eragin dezake.
|
|
|
Zailtasunak ditu sasi hitzak idazteko,
|
bide
fonologikoak gaizki funtzionatzen duelako.
|
|
|
Dislexiko sakonak bi
|
bide
fonologikoak (lexiko fonologikoa eta sublexikoa) ditu hondaturik eta bide lexikoaren (semantikoaren) zati bat.
|
|
|
Lexikoa eskuratzeko zailtasunak baditu, gaizki funtzionatzen dute
|
bide
fonologikoak edo bide lexikoak.
|
|
|
Beste aldetik, berriz,
|
bide
fonologikoa eta ortografikoa ebaluatzen dira.
|
|
|
Bide fonologikoan badago hutsunea, zailtasunak izango ditu hitz ezezagunak edo sasi hitzak idazteko. Zailtasunak
|
bide
fonologikoan gertatzen diren jakiteko:
|
|
|
Idazlanetako zenbait hutsegitek adierazten dituzte
|
bide
fonologikoaren arloko gabeziak:
|
|
|
Hutsegite semantikoak egiten baditu, disgrafia sakonaren adierazgarri izango da. Bide lexikoaren eta
|
bide
fonologikoaren funtzionamendu eskasa gertatuko da.
|
|
|
Fonemak grafema bihurtzeko arauak menderatzen dituen haurrak: ahozko soinuen eta zeinu idatzien arteko erlazioa(
|
bide
fonologikoa) ebaluatu behar da. Fonemen eta grafemen arteko erlazioa arbitrarioa da (ez dago ezer/ m/ fonema m letraz idatzi behar dela dioenik).
|
|
|
Prozesu lexikoan zailtasunak dituen haurrak bi bideetan izan ohi ditu zailtasunak, eskuarki (Miles eta Ellis, 1981; Barry eta Seymour, 1988). Disgrafiko gehienek antzeko soinuko letrak nahasten dituzte
|
bide
fonologikoko arazoengatik, eta ortografiako hutsegite asko egiten dituzte bide ortografikoko arazoengatik.
|
|
|
Irakurleak ez du aurrez erabakitzen bi bideetako zein erabiliko duen, eta bietatik azkarrena gertatzen zaiona erabiltzen du. Eskuarki,
|
bide
fonologikoa garatuko da lehenik (Doctor eta Coltheart, 1980); baina ikusmenaren bidea garatzen denean, bide fonologikoa nahiz bide ortografikoa erabil ditzake haurrak. Irakurketaren osagai nagusiak deskodetze prozesuak eta hitzaren ulermena dira.
|
|
|
Irakurleak ez du aurrez erabakitzen bi bideetako zein erabiliko duen, eta bietatik azkarrena gertatzen zaiona erabiltzen du. Eskuarki, bide fonologikoa garatuko da lehenik (Doctor eta Coltheart, 1980); baina ikusmenaren bidea garatzen denean,
|
bide
fonologikoa nahiz bide ortografikoa erabil ditzake haurrak. Irakurketaren osagai nagusiak deskodetze prozesuak eta hitzaren ulermena dira.
|
|
|
Osterantzean, deskodetzeak lan oroimenaren baliabideak xahutzen ditu, eta baliabide horiek beharrezkoak dira esaldien esanahia integratzeko. Irakurle onek modu eraginkorragoan darabilte
|
bide
fonologikoa irakurle txarrek baino (Perfetti eta Hogaboam, 1975).
|
|
|
Dislexia fonologikoa duenak ezin ditu hitz ezezagunak eta sasi hitzak irakurri, baina arazorik gabe irakur ditzake hitz ezagunak. Azaleko dislexia duenak, berriz, arazorik gabe irakurtzen ditu sasi hitzak edo hitz ezezagunak, baina hitz ezagunak irakurtzeko
|
bide
fonologikoa edo zeharkako bidea erabili behar du. Azaleko dislexia dutenek nahasi egiten dituzte soinu berdina eta ortografia ezberdina duten hitzen esanahiak (adibidez, haur eta ahur hitzen esanahiak).
|
|
|
Hitz ezezagunekin da baliagarria
|
bide
fonologikoa; bide lexikoa, berriz, ortografia arbitrarioa dutenekin. Baina, bi bideak (lexikoa eta fonologikoa) erabiltzen jakin behar du haurrak, irakurle edo idazle trebea izango bada.
|
|
|
Ikuspegi funtzionaletik aztertuta, disgrafia fonologikoa eta lexikoa bereiz ditzakegu. Disgrafia fonologikoa duenak batez ere
|
bide
fonologikoan (fonema grafema bihurtzean) ditu arazoak. Sasi hitzak (adibidez, boliontasuna) idaztean agertzen dira arazoak.
|
|
|
– Batetik,
|
bide
fonologikoko arazoen eraginez, antzeko soinuko letrak nahasten dituzte disgrafiko gehienek; eta, bestetik, bide ortografikoko arazoen eraginez, ortografiako hutsegite asko egiten dituzte.
|
|
|
Bide fonologikoan nahiz ortografikoan gerta daitezke ortografia arazoak, baina bi bideen arteko bereizkuntza ez da disgrafia eskuratuetan gertatzen dena bezain argia. Horregatik, pertsona batek
|
bide
fonologikotik idazteko arazoak dituenean, aukera handia du bide ortografikotik idazteko garaian ere arazoak izateko. Prozesu lexikoan zailtasunak dituen haurrak bi bideetan izan ohi ditu zailtasunak, eskuarki (Miles eta Ellis, 1981; Barry eta Seymour, 1988).
|
|
|
– Etapa alfabetikoa gainditutakoan, garatuta dauka haurrak
|
bide
fonologikoa. Asko erabiltzen dira estrategia alfabetikoak hizkuntza gardenetan.
|
|
|
Prozesu lexikoak:
|
bide
fonologikotik nahiz ortografikotik grafemak eskuratu.
|
|
|
Testuaren ekoizpena: esanahia duen testu koherente bat ekoitzi, joskera morfosintaxiko egokia duena,
|
bide
fonologikotik nahiz bide lexikotik eskuratutako lexikoa baliatuz, eta mugimendu grafiko egokiak eginez.
|
|
|
Bide fonologikoa edo zeharkako bidea aukeratzen bada, gordailu grafemikotik hartu, eta fonema grafema bihurtu ondoren hartzen dugu hitza. Hitz ezezagunak, inoiz ikusi gabeko hitzak eta sasi hitzak irakurri eta idazteko erabiltzen da
|
bide
fonologikoa.
|
|
|
Zeharkako bidetik edo
|
bide
fonologikotik adierazi nahi denean kontzeptu bat:
|
|
|
Hizkuntza gardenetako hitz gehienak idazteko balio dezake
|
bide
fonologikoak, euskaran, kasurako.
|
|
|
Beste hizkuntzetako hitzak idatzi behar ditugunean ere,
|
bide
fonologikoak okerrera eraman gaitzake. Esate baterako, Renault idazteko Renol, Shakespeare idazteko Xexpir, edo Freud idazteko Froid erabil dezakegu.
|
|
|
Prozesu lexikoak: hitzak eskuratzen dira
|
bide
fonologikotik nahiz ortografikotik.
|
|
|
Ahoskeran oinarrituta idazten ditu hitzak
|
bide
fonologikoak; hitz erregular ezezagunentzat eta sasi hitzentzat balio du, baina ortografia arbitrarioa dutenekin erabiltzen bada, hutsegite asko egingo dira. Esate baterako, aintza hitza hainbat modutan idatz dezakegu:
|
|
|
Bide lexikoa
|
bide
fonologikoa baino laburragoa da: ez du analisi fonologikorik egiten eta ez du fonema grafema bihurtzen.
|
|
|
Bide zuzenean edo lexikoan, aldiz, zuzenean lortzen da hitzaren errepresentazio ortografikoa. Batera egin dezakete lan bide lexikoak eta
|
bide
fonologikoak. Batetik zein bestetik heltzen da gordailu grafemikora.
|
|
|
ikusmenezko elkarketaren eremu sekundarioetatik tolestura kurbaturaino doa informazioa, morfosintaxira eta esanahira zuzenean heltzeko. Irakurketa analitikoa egiten du
|
bide
fonologikoak; bide ortografikoak, berriz, irakurketa globala edo holistikoa. Bi prozesuak batera erabil daitezke, baina ongien irakurtzen dutenek bide globala erabiltzen dute batez ere.
|
|
|
irakurketa esanahiari lotuta doa hasieratik. Metodo fonetikoek
|
bide
fonologikoa lantzen dute, eta fonema grafema egokitzapenari ematen diote lehentasuna: hasieran bereizita doaz irakurketa eta esanahia.
|