|
2022
|
|
|
Aita santua," po pe"," papa"..., gizonezkoen izendapenak dira. Aita santu Erromakoak giza se mea izan
|
behar du
inolaz ere. Emakumetzat izendatzen dena elizan, ama Eliza santua da.
|
|
|
Erlijio-munduaren oihartzuna du reincidencia izen abstraktuak, gero lege eta zuzen mundura hedatu bada ere; bekatuarekin eta aitortzarekin lotura zaharra du. Behin erortzen denak baino birritan jausten denak zigor edo pe nitentzia zorrotzagoa
|
behar
duelakoa.
|
|
|
Lehengo ostiralean, ordea, osasun-lokarri entzun diogu Urkullu jaunari. Zertara jo
|
behar dugu
–
|
|
|
Gehienetan sexu-indarkeria edo genero-indarkeria esanda, ongi asko ulertzen da. Maileguzko adjektiboetara jotzen ibili
|
behar
al dugu beti. Indarkeria sexista, indarkeria matxista...
|
|
|
—Hasteko gogoratu
|
behar dugu
, hizkuntza batetik bestera kontzeptu batzuek ez ohi dutela ordain oso-osokorik. Ordain-hitzak ez dira beti guztizkoak, %100ean egokitzen direnak.
|
|
|
—Europako hizkuntza nagusietan" papa"," pope" edo erro bereko hitzak erabiltzen direnean, euskaraz aita santua esaten jarraitu
|
behar
al dugu?
|
|
|
—Entzule baten mezua jaso dugu, denbora hitza entzun duela behin eta berriro eguraldia erabili
|
behar litzatekeen
testuinguruan. Zein da zure iritzia?
|
|
|
Elizetan, sermoi edo prediku hasieran deia edo agurra beti egiten da: anaia-arrebak, anaia-arreba maiteak eta abar, baina ez da ahaztu
|
behar
, gizonezkoa izan dela predikua zuzendu izan duena. Emakumea balitz, eskubide osoz esan ahal izango luke:
|
|
|
·" Sombrero". Gerizpetan egon nahi duenak gerizagarriren bat
|
behar du
no lanahi ere, burua estalpean izateko. Gaztelaniazko" sombrero" delakoaren ordain zaharra dugu kerizgarri hitza, Juan Antonio Mogel idazleak aspaldi proposatu zuena:
|
|
|
Esan beharrean: Indarra ez ezik, gogoa ere eduki
|
behar da
, esatea: Indarraz haratago, gogoa ere eduki behar da.
|
|
|
Indarra ez ezik, gogoa ere eduki behar da, esatea: Indarraz haratago, gogoa ere eduki
|
behar da
.
|
|
|
Erdarakadak sarri-sarri etortzen diren zaparrada kanpotar horien aurrean, zer egin? Hainbat kasutan, gaia euskaraz erabiltzea beharrezkoa da, eta aurrera joan
|
behar
. Hortxe dago koxka eta kezka.
|
|
|
Goresmenak ur horien bilatzaile izan den Adolfo Arejitari, eta betoz tanta gehiago, ur-isuri sendoa
|
behar baitugu
euskararen iturrian.
|
|
|
Hezkuntza izan daiteke bilduma honen bigarren helburu bat. Gizarte -gaiei guz tiz irekita egon
|
behar duten
hezkuntza programetan eta euskaraz adierazi be har direnetan, material lagungarria izan daitekeela pentsaturik jardun dugu.
|
|
|
Baina hurrengo ikasturtea ri begira ere izango du itzala izurri honek. Eztabaida hortxe dago, eskolak nola eman eta hartu
|
behar diren
: presentzialak, ez-presentzialak, erdiz erdi?
|
|
|
presentzialak, ez-presentzialak, erdiz erdi? Nola esan
|
behar ditugu
hitzok euskaraz?
|
|
|
Bizkai partean eztitzakak, eztitzen ez diren fruitu-arbolak. COVID-19aren txertoa ipiniko ez dutenei ere hala deitu
|
behar
al zaie. Txertakak edo eztitzakak direla esango dugu...?
|
|
|
—Bost dosi zirenak sei dosi izatera heldu dira. Azken horri zer izen eman
|
behar diogu
: hondar edo kondar?
|
|
|
Baina-KIN atzizkia erabiltzeak ez du ezinbestean esan nahi, izen eratorriari ‘sobra edo sobera, alferrik, ezertarako ez den’ adiera eman
|
behar zaionik
. Zeren pen tsa lezake, bestela, txertoa hartzera doanak, aurreko beste bostei isuri zaie na baino eskasagoa edo ezdeusagoa dela berari emango dioten azken hon dar hori.
|
|
|
Zeren ingelesez" riot police"," riot gear"," riot squads"," riot control units" ereduak ditugu. Alemanez, aldiz, bada izen bat," Bereitschatpolizei" delakoa,
|
behar den
horretarako ‘gertu eta prest dagoen polizia’ gogorarazten diguna, eta beste bat, altxatzen edo matxinatzen direnei ‘borroka egiten dieten unitateak’ seinalatzen dituena: " Aufstandsbekämpfungeinheiten".
|
|
|
Baina mezuaren mamia lauso tu besterik ez du egiten ezezkako adierazpenak. Baiezka emana
|
behar du
izan, mezua gardena eta argia gerta dadin.
|
|
|
—Ingalaterrako erreginak bizileku duen jauregiari nola esan
|
behar zaio
: Errege-etxea ala Erregina-etxea?
|
|
|
Bide batez gehi dezagun, gazte askok ez dakizkiten bi izen erabili izan zirela XX. mendean, lehen erdian berariaz, erresuma baten buru ziren gizon-emakumeak izendatzeko. Latin-sunda hori uxatu
|
behar
eta, euskara garbikotzat, euskal hitz purutzat Sabino Arana Goirik XIX. mendearen hondarrean fundatu zituenak: bakalduna batetik, ‘errege’ esateko, eta bakanderea edo bakalemea bestetik, ‘erregina’ ordez, ointzat bakal hautaturik, erreinu (edo erresuma) baino garbiagotzat zuen ustezko izena.
|
|
|
Hitz elkartu bizigabeetara etorrita, ez genbiltzake zuzen, erregesagarra sagar-motari aldamenean* erreginasagarra asmatu
|
behar bagenio
; ezta ere bi de beretik, Isabel erregina Katolikoa Gernikarako Foruak zin egiten etorri zenean oinkatu zituen erregebideak* erreginabide bateiatu behar bagenitu.
|
|
|
Hitz elkartu bizigabeetara etorrita, ez genbiltzake zuzen, erregesagarra sagar-motari aldamenean* erreginasagarra asmatu behar bagenio; ezta ere bi de beretik, Isabel erregina Katolikoa Gernikarako Foruak zin egiten etorri zenean oinkatu zituen erregebideak* erreginabide bateiatu
|
behar bagenitu
.
|
|
|
Baina momentuko auzi-puntua, ordea, errege-etxe ala erregina-etxe
|
behar lukeen
dugu, Ingalaterrako burua erregina izanik, eta ez erregea. Erreginaren gizona, albo-laguna, ez da errege, dakigula.
|
|
|
Eta parke naturala delako horri ere ez diot jera onik egiten. Begi hobez iku siko nituzke natura parkea ereduko hitz elkartuak, parke naturaletara jotzen ibili
|
behar
barik.
|
|
|
—Gehiago jo
|
behar
ote genuke onomatopeiak erabiltzera?
|
|
|
Baina entzule fin horrek zuzentzat ez daukana ez da puntu hori. Zalantzan jartzen duena da, izanagatik ipini
|
behar
ote dugun aditz partizipioaren on doren: hau da, itzuli izanagatik, ekarri izanagatik erabili behar ote dugun, gaztelaniaz par tizipioaren aurrean darabilgun" por haber..." egitura hori euskaraz zehatzago eman beharrez.
|
|
|
Zalantzan jartzen duena da, izanagatik ipini behar ote dugun aditz partizipioaren on doren: hau da, itzuli izanagatik, ekarri izanagatik erabili
|
behar
ote dugun, gaztelaniaz par tizipioaren aurrean darabilgun" por haber..." egitura hori euskaraz zehatzago eman beharrez. Entzule horrek belarri fina du, eta kritika egin badu, ziurrenik, egitura hori belarrira arrotz egiten zaiolako da.
|
|
|
—Hitz zuzenak, bai, berez, baina adierazi nahi denari ondo ote dagozkion argitu
|
behar
. Pintaketa diogunean pintatze-jarduera gehiago adierazten dugu, pintatzearen ondorioa edo emaitza baino.
|
|
|
—Bai, aintzatetsi hori ere administrazioeta zuzenbide-munduan irristatu den bes te hitz moderno eta berritzaile baragarri horietakoa dugu; guztiz erakargarria, irabazi duen ospeari ohartuta, baina bere morfologia egituraz desitxurazkoa guz tiz: etsi aditz osagaia ez genioke aintzat bezalako atzizkidun egitura bati [ain+-TZAT] erantsi
|
behar
; sasiko egitura antz garbia du. Behinola Larramen dik edo Arana Goirik asmatu zituzten batzuen bidekoa.
|
|
|
Errepide moztua ipini
|
behar
al dugu, gaztelaniaz" carretera cortada" esaten dela-eta besterik gabe. Ala:
|
|
|
Bidezoru irristakorra esan
|
behar
al dugu, gaztelaniaz" pavimento deslizante" esaten den guztian. Ez al da, bada, hobeto ulertuko:
|
|
|
jasangarria. Denak izan
|
behar du
jasangarria: garapenak, energiak, elikadurak, naturak..., ekonomiak oro har.
|
|
|
—Aste honetan Madrilgo Kongresuan urte luzez aritutako gure lankide bati kontsulta egin diote, Maritxel Batet politikariak Gabonetarako mezua euskaraz ere zabaldu nahi omen zuelako. Zer idatzi
|
behar zuten
galdetu zioten, baina zehaztapena eginda: ez zutela kristau kutsurik nahi.
|
|
|
" Zorionak eta urte berri on!" formula horrekin, urte berriaren etorrerari ematen zaio lehentasuna, hots, estreinatu
|
behar dugun
urte berriari. Eu ropako bes te kultura batzuetan ere pisu handiagoa du urte berriari ongi etorria egite horrek.
|
|
|
—Zer esan
|
behar da
, beraz, urtearen pare honetan. Zorionak?
|
|
|
Adjektiboa ezezik, izena ere bada: sagar ustela edo sagarrari ustela kendu
|
behar zaio
labean sartzeko. Eta aditz bi erakartzen ditu ingurura:
|
|
|
—Haragi da euskaraz dokumentatzen den hitzik zaharrena. XII. mendean Pirinioak zeharkatu zituen Aymeric Picaud izeneko elizgizon-edo zelakoak, Do nejakue bidean ikasi zituen zenbait hitz, euskaldunen hizkuntza" barbaro" hartan, Codex Calixtinus delako gida estiloko eskuizkribu sonatuan; erro mes nekatuek jakin zezaten nola eskatu aterpetzen zituzten ostatu edo etxean
|
behar
-beharren zutena. Latinez idatzi zuen:
|
|
|
Aditz bihurturik, froga bidez frogatu egiten da egiatzat edo hala delakotzat eman nahi dena. Emandako hitza frogatu egin
|
behar da
, kasurako. Frogatzea, ez da besterik, egiaztatzea, on egitea, justifikatzea baino.
|
|
|
—Zalantza sortu zaigu gure lantaldean, Korrika abiatuko den herria aipatzera koan. Indarra non jarri
|
behar dugun
. Garés esatea gomendatu digute, bertakoek hala diotela-eta azpimarratuz, baina boteprontoan Gáres esateko joera ere sumatu dugu, natural-natural irteten zaigu.
|
|
|
Baina hurbilekoen erabilerari lehentasuna ematea ziurragoa da beti. Ahoskera arau zorrotz batez epaitu baino lehenago, leku-izenaren hurbileko hiztunen atxikimendu afektiboa zaindu
|
behar da
. Haiek, euskal zein erdal hiztunak izan, euskarara hurbiltzeko gogo-indar bat bezala da hori.
|
|
|
" Espezieak azkartasunez desagertzen ari dira". ʻTasunkeriarenʼ kontrako txertoa hartu
|
behar duzue
, EIko kazetari estimatuok".
|
|
|
Hizkuntzaren erregistro-mailak ere bereizi
|
behar dira
. Ez da berdin irratiz edo telebistaz hitzez esatea eta idatzizko dokumentu batean txer tatzea, are gehiago, jakintza-eremu bateko kontzeptuak direnean.
|
|
|
Hala: " Orokorrari begiratu
|
behar zaio
" esatea, oro kortasunari garatzen ibili gabe.
|
|
|
Zerbaiti, ekintza, jarduera, ideia edo asmo bati, aparteko arreta edo ardura jarri
|
behar zaiola
, bere ontasunak goratu, agerian edo nabarmen jarri –baina modurik positiboenean, jarri ere–, edo aupatu egin behar dela, baina halako erreibindikatze puntu batekin; horixe da esapide horrekin adierazi nahi dena. Hezkuntza, esaterako.
|
|
|
Zerbaiti, ekintza, jarduera, ideia edo asmo bati, aparteko arreta edo ardura jarri behar zaiola, bere ontasunak goratu, agerian edo nabarmen jarri –baina modurik positiboenean, jarri ere–, edo aupatu egin
|
behar dela
, baina halako erreibindikatze puntu batekin; horixe da esapide horrekin adierazi nahi dena. Hezkuntza, esaterako.
|
|
|
—Idatzi, marraz ala marra gabe egin
|
behar da
–
|
|
|
Baina eluredo euri-egitea momentukoa ez denean, lehengoa denean eta ez oraingoa, elurra egin du diogu, eta gerokoa denean ere egin erantsita: elurra egin
|
behar du
edo elurra egingo du. Lazarraga poeta arabarrak, herri-poesiaren baliabidez kantatu zuen bezala:
|
|
|
—Nola jokatzen da, edo jokatu
|
behar da
flipatu aditza?
|
|
|
– Hasiberri-saria ere erabili izan da, modu ironikoz, halakoek jasan
|
behar dituzten
okerkeria edo bihurrikeriak izendatzeko. Izan ere, sariak, edo saritzat ematen direnak ez dira beti pozgarriak izaten...
|
|
|
Beste zein aukera eman daiteke, ordea, ezkutuko apuntea delako hori izendatzeko? Onar dezagun osagai biko hitza
|
behar duela
izan. Bigarren osagaitzat paper hitzak balio dezake, lehendik berri-paperak, bertso-paperak, kopla-paperak edo kantu-paperak garatu diren antzera.
|
|
|
apunte-papera. Hala, hizlari batek jendaurrean hitz egin
|
behar duenean
, jendeak ez ikusteko moduan zirriborro gisa darabilena.
|
|
|
Neguak luze jotzen zuen lehenago ere, eta luzarorako janaria
|
behar zen
, txerriki, txahalki, hegazti eta enparatuak. Gaztaina neguko jaki sendo elikatzaileen artean sartu izan da.
|
|
|
Hotz izena aditzaz elkartzen denean, honelako uztardurak gertatzen dira: Hotzak hil
|
behar gaituela
, edo hotzak hilik gaudela entzuten da maiz; edo hotzak akabatzen gaudela.
|
|
|
Beste zein aditzekin darabilgu? Hotzak igaro
|
behar gaituela
edo hotzak pasaturik gaudela esaten da inguru batzuetan. " Dakutsunean pobre, bilos, gose, otzak igaro bat" idatzi zuen Frai Bar tolome idazleak (Ikasikizunak, I).
|
|
|
Dei-hitz edo aditz-lokuzio modura zabalago dabiltza,
|
behar bada
, beste batzuk: adi!, erne!, ernai!, kontu!
|
|
|
Baina ez da ahaztu
|
behar
, indar berezia hartu duela-RAT marka horrek erakusleekin eta adberbio batzuekin. Esamolde egina dugu ekialdean:
|
|
|
Esan nezake, kasu baterako: Metro bira eseri
|
behar gara
. Jarri zaitez zu harago eta ni honago.
|