|
2008
|
|
|
liburuak euskal kulturaren azken 40 urteetako zati garrantzitsu bat mugatzen du, argitaratu bezain laster arrakasta eta eragin handia lortu zuena. Lehenengo argitalpena 1963an egin zen, eta hurrengo urteetan 5 edizio berri izan zituen7 Frankismoaren garai ilun haietan zentsura pasatu
|
behar izaten
zuten liburuek. Zentsoreak Quousque tandem?!
|
|
|
argitaratu zeneko testuinguru politiko berezia ia desagertu dela jakinda, gaur egun Quousque tandem?! eskuetan hartzen dugunean, galdera hau egin
|
beharko
genuke: zein irakurketa edo zein ondorio atera ditzakegu orain?
|
|
|
Hori dela eta, Quousque tandem?! Oteizaren esperimentazio-prozesuaren zein lekutan kokatzen den zehaztu
|
beharko
litzateke, galdetu beharko genuke Oteizaren ibilbideko zein momenturi erantzuten dion Quousque tandem?! liburuan azaldutakoak, eta are garrantzitsuagoa dena, ea Quousque tandem?!
|
|
|
Hori dela eta, Quousque tandem?! Oteizaren esperimentazio-prozesuaren zein lekutan kokatzen den zehaztu beharko litzateke, galdetu
|
beharko
genuke Oteizaren ibilbideko zein momenturi erantzuten dion Quousque tandem?! liburuan azaldutakoak, eta are garrantzitsuagoa dena, ea Quousque tandem?!
|
|
|
Zer amaitzen du Oteizak Quousque tandem?!-eko orrietan, eta zer gauza berri hasten du? Horri erantzuteko, Oteizaren ibilbideko zenbait pauso aipatu
|
beharko
ditugu, zeinak, Quousque tandem?! aparte lagata, Oteizak zer-nolako testuak argitaratu zituen ikusteko ere balioko baitigu.
|
|
|
Oteizaren aburuz, testu horretan azaltzen zuen modura, hori erromantizismoan erortzea izango litzateke. Arteak mito horiei espresio eta forma gaurkotua eman behar zien, eta horrek esan nahi zuen artearen emaitzak beti etorkizunerantz zuzenduta zeudela, beti berrikuntza proposatu
|
beharko
zutela:
|
|
|
Oteizaren iritziz, arteak eginkizun konkretu bat zuen garai bakoitzean, mitoak berritzea, eta funtzio hori betetzen zuenean, arte horrek zentzu guztia galtzen zuen, eta berak proposaturiko imajinek idolo, fetitxe edo merkatuaren produktu bihurtzeko arriskua zeukaten. Hori gerta ez zedin, garai bakoitzeko artistek artearen helburuak lortu ondoren arte hori bertan behera utzi
|
beharko
lukete, garai berri bati, arte berri bati eta artista berri batzuei lekua uzteko.
|
|
|
artearen eta mitoen arteko erlazioa, denboraren eta artelanaren arteko erlazioa, estetikaren eta sakratuaren arteko harremanak edo pintura muralaren arazo formalak. Horiek guztiak aztertuta, arteak nondik nora joan edo eboluzionatu
|
beharko
lukeen argitu nahi zuen. Lehen abangoardietan ohikoa zen bezala, testu hau planteamendu estetikoen manifestu bat zen, zeina komunikabide baten bidez beste artistei, kasu honetan Ameriketako artistei, zuzendua zegoen, Oteizak uste baitzuen Europako arte zaharkitua Ameriketako artista gazteek berrituko zutela.
|
|
|
Eskultura-liburu hau ulertzeko, Oteizaren eskultura-serie konkretu bat aipatu
|
beharko
dugu: Maklak izenekoa2 Zeintzuk dira Oteizaren Maklen ezaugarririk nabarmenenak?
|
|
|
liburuak gaurko irakurlearentzat? Gure ustez, ekarpena Oteizaren autobiografia estetiko gisa ulertu
|
beharko
litzateke25, bere esperientzia ulertzeko eta azaltzeko saiakera bat. Horri ezartzen dion gehigarria, euskal kulturaren zenbait adierazpide folklorikoren interpretazio mitikoa, ordura arteko Oteizaren esparru estetikotik kanpo geratzen da.
|
|
|
Korrekzio horietan oinarriturik, zenbait parekotasun ikusten zituen kultura primitibo horien garapenaren eta europar arteak izandako garapenaren artean. Oteizaren lanak horien ondorengo izan
|
beharko
luke. Liburuaren amaieran garai horretan hainbeste interesatzen zitzaion arte berriaren izaeraz galdegiten zuen berriro, 1947ko testuetan azaldutako ideiak ostera ere mahai gainean ipiniz.
|
|
|
105). Zentzu horretan, lehenik eta behin, Vienako Hitzarmenaren 54 artikuluak dioenera jo
|
beharko
genuke9, bertan jasotzen baitira tratatuen amaierari dagozkion jarraibideak espresuki ondorengo tratatu batean edota horietatik kanpo beste modu batean hori izan bada aldeek zuten borondatearen kasua. Hori gure kasua ez dela ikusita, bigarren pauso moduan 59 artikuluak10 jasotzen dituen isilbidezko amaiera suposturen batean gauden aztertu beharko litzateke, bai ondorengo tratatuetatik ideia hori eratortzerik zegoelako, bai aldeen borondatea beste bide batetik hori zela ondorioztatzeagatik edota tratatu ezberdinen xedapenak bateraezinak direla ondorioztatzeagatik aplikazio bateratua ezinezkoa bihurtuz.
|
|
|
Zentzu horretan, lehenik eta behin, Vienako Hitzarmenaren 54 artikuluak dioenera jo beharko genuke9, bertan jasotzen baitira tratatuen amaierari dagozkion jarraibideak espresuki ondorengo tratatu batean edota horietatik kanpo beste modu batean hori izan bada aldeek zuten borondatearen kasua. Hori gure kasua ez dela ikusita, bigarren pauso moduan 59 artikuluak10 jasotzen dituen isilbidezko amaiera suposturen batean gauden aztertu
|
beharko
litzateke, bai ondorengo tratatuetatik ideia hori eratortzerik zegoelako, bai aldeen borondatea beste bide batetik hori zela ondorioztatzeagatik edota tratatu ezberdinen xedapenak bateraezinak direla ondorioztatzeagatik aplikazio bateratua ezinezkoa bihurtuz. Eta hori horrela izatekotan ezinezkoa genuke, sententziek defendatzen dutena kontraesanez, Vienako Hitzarmenaren 30 artikulua aplikatzea; izan ere, horretarako behar dugun aurresuposturik ez genukeelako, hau da, gai beraren inguruan indarrean dauden bi tratatu ezberdin.
|
|
|
Eta hori horrela izatekotan ezinezkoa genuke, sententziek defendatzen dutena kontraesanez, Vienako Hitzarmenaren 30 artikulua aplikatzea; izan ere, horretarako behar dugun aurresuposturik ez genukeelako, hau da, gai beraren inguruan indarrean dauden bi tratatu ezberdin. Beraz, bakarrik galdera horri ezezko erantzuna eman
|
beharko
genioke xedapen horrek jasotzen dituen arauen aplikazioaren aurrean. 1992ko uztailaren 23ko Tratatu Orokorraren 18 artikuluan jasotzen den aldeen esanbidezko borondateak aditzera ematen duenez, helburuak bateragarriak diren heinean akordio guztiak indarrean mantentzea zela dirudi, baina edozein kasutan bateragarritasun edo bateraezintasun hori azaleratzeak Vienako Hitzarmenaren 30 artikuluko 3 paragrafoaren aplikazioak eskatzen duen lan bera galdatzen du:
|
|
|
Kasu honetan, tratatuen arteko erlazio-klausulen existentzia aztertzea. Izan ere, horrelakoren bat topatuz gero, horretara egokitu
|
beharko
bailitzateke aplikazioa. Zentzu horretan, Remiro Brotons irakasleak klausula horietako 5 mota identifikatu ditu, esklusioa/ baztertzea, lehentasuna, harrera, mendekotasuna edota bateragarritasuna finkatzen duten (Remiro, et al., 1997:
|
|
|
142 eta hur.). Azken aukera horren arabera uler daiteke auzitegiek Vienako Hitzarmenaren 30.3 artikuluari egiten dioten erreferentzia zuzena; izan ere, kontrako kasuan ulertu
|
beharko
genuke ezen epaileek artikulu horren aplikazioa egiteko jarraitu duten bide zuzen horrek nazioarteko zuzenbidearen inguruan espainiar auzitegiek duten ezagutza faltari erantzuten diola, beste hainbat adibidetan garbi geratu den moduan.
|
|
|
Vienako Hitzarmenaren 30.3 artikuluko aplikazioa eta tratatuak bateragarriak diren ala ez zehaztea ez da lan erreza. Tratatuen interpretazio-arau orokorrak alde batera uzterik ez dago ariketa honetan eta, beraz, bertan agertzen diren xedapenen zentzu eta norainokotasuna finkatzeari eta zehazteari lehentasuna eman
|
beharko
zaio, eta horrela tratatuetan jasotako estatuen arteko consensusa bere garaian zein izan zen izan behar da helburu. Lan honetan, beraz, hiru irizpide kontuan hartu behar dira:
|
|
|
finkatzeari eutsi behar dio. Zentzu horretan, eta ordena kronologiko garbi bati jarraitzearren, lehenik eta behin 1961eko Nota Elkartrukeari eutsi
|
beharko
genioke, aztertuz zeintzuk izan daitezkeen horren ondorioak 1870eko Tratatuan. Zentzu horretan komeni da argitzea Vienako Hitzarmenaren 13 artikuluak jasotzen duenari begira, Nota Elkartrukea Estatuen borondatea plazaratzeko instrumentu juridikotzat jotzen dela eta, ondorioz, tratatuen oinordetza-terminoetan hitz egitea onargarri bihurtzen dela.
|
|
|
hura interpretatzeko subjektu eskuduna Estatua bera dela, interpretazio autentikoa egiteko eskudun bakarra. Ikuspegi horretatik, eta kontuan hartuta tratatua aldeen borondatearen isla izan behar delako presuntzioa, berez bi estatuak emaitza berera iritsi
|
beharko
lirateke. Esku artean dugun kasuan horrelakorik gertatzen ez dela ikusita, nazioarteko gatazka baten aurrean egon gaitezkeela pentsa daiteke; izan ere, nazioarteko jurisprudentziak aspalditik garbi utzi duen moduan, hura:
|
|
|
Berez Uruguaiko etorkinen eta Espainiako Administrazioaren arteko egoera desadostasun-terminoetan definitu badaiteke ere, bi arrazoik eragotziko dute egoera hau nazioarteko gatazkatzat jotzea: lehenik eta behin, Uruguaiko herritarrak ez direla tratatu horien subjektu eta, ondorioz, horien inguruko gatazkaz hitz egiteko bi estatu sinatzaileen arteko desadostasuna izan
|
beharko
litzatekeela; bigarrenik, Uruguaik, dagoeneko nazioarteko subjektua dugun estatu moduan, ez duela inolako desadostasun-jarrerarik kanporatu. Are gehiago, Goi Mailako Komisioaren bileran argi geratu zenez, bi aldeak ados agertu ziren Auzitegi Gorenaren sententziaren zain geratzeko ideian.
|
|
|
Lerro hauetatik, beraz, berriz ere, aldeen arteko akordioari egin behar zaio dei, bereziki, 1992ko Tratatu Orokorreko lehenengo artikuluan aurreikusitako Goi Mailako Komisioari erreferentzia berezia eginez, hori baita bide azkarrena eta zuzenena behin betiko nazioartean gatazka honi amaiera emateko, aldeek berek talka egiten duten tratatuetariko batean jasotako bidea dela ez ahaztuz. Hori gertatzen ez den bitartean, espainiar auzitegiek hartutako bideak Uruguaiko biztanleei erresidentzia eta lana eragotziko dizkie egitatezko modu batean, baina Uruguaiko gobernuak hartzen duen jarreraren zain mantendu
|
beharko
da betiere Espainiako Administrazioa, nazioarteko ordenamenduan benetako gatazka baten sorrera suposatu dezakeelako eta, ondorioz, bere kontrako ekimenak hartzea gerta litekeelako. Beraz, Espainiako Auzitegi Gorenak Administrazioa lagunduz zauri honi benda jarri badio ere, zauriak itxi gabe jarraitzen du, eta oraingoan ondorioak nazioarteko ordenamendu mailan kokatzen dira.
|
|
|
Ingelesezko ariketetan okerragoak izan dira talde honetakoak, beste hizkuntzen eragin handiagoa izateaz gain, jokatu gabeko aditzen bitartez esaldi benetan traketsak osatu baitituzte. 8 urterekin hasitakoen taldekoei buruz honako alderdiak azpimarratu
|
beharko
genituzke: batetik, testu estatikoagoak sortu dituzte euskarazko IDAZ 1 ariketan eta, gainera, aditz-denborak gehiago nahastu dituzte gaztelaniazko MINTZA 1 ariketan.
|
|
|
Ingelesez akats morfologiko gehiago, testu-izaera ez duten zenbait lan, berba ulergaitzak eta ortografia-akats gehiago topatu ditugu 5 urterekin hasitakoen taldekideen artean. 8 urterekin hasitakoen taldekoek euskarazko MINTZA 2 ariketan akats morfologiko gehiago egin dituzte, baina kontuan hartu
|
beharko
genuke hauen jarduna aberatsagoa dela oro har.
|
|
|
Gaitasun komunikatiboaren osagai ezberdinei berariazko lekua eskaini behar zaie ikasgelan: ekintza-gaitasuna garatzeko, helburu komunikatiboak ikasleen gustu eta interesetara hurbilduz landu
|
beharko
lirateke, eta horretarako diseinatzen ditugun eduki eta ariketek ikasleen munduaren ezagupena zabaltzeko balio behar dute, beren kultura aberastuz. Klaseko harremanetatik abiatuta, gaitasun soziokulturalaren lanketari aparteko garrantzia eman beharko litzaioke gure emaitzei erreparatuta.
|
|
|
ekintza-gaitasuna garatzeko, helburu komunikatiboak ikasleen gustu eta interesetara hurbilduz landu beharko lirateke, eta horretarako diseinatzen ditugun eduki eta ariketek ikasleen munduaren ezagupena zabaltzeko balio behar dute, beren kultura aberastuz. Klaseko harremanetatik abiatuta, gaitasun soziokulturalaren lanketari aparteko garrantzia eman
|
beharko
litzaioke gure emaitzei erreparatuta. Horretarako, ikasgelaz kanpoko harreman sozialek presentzia eduki beharko lukete ikasgelan.
|
|
|
Klaseko harremanetatik abiatuta, gaitasun soziokulturalaren lanketari aparteko garrantzia eman beharko litzaioke gure emaitzei erreparatuta. Horretarako, ikasgelaz kanpoko harreman sozialek presentzia eduki
|
beharko
lukete ikasgelan. Gainera, ikasleei kanpoko testuinguruarekiko harremana izateko aukerak eman behar zaizkie.
|
|
|
Gainera, ikasleei kanpoko testuinguruarekiko harremana izateko aukerak eman behar zaizkie. Estrategien erabileran ere trebatu
|
beharko
lirateke ikasleak eta zuzentasun formalari arreta eskaini beharko litzaioke. Bukatzeko, diskurtsoan ardaztutako programazioak testu mota bakoitzaren eskakizunak lantzea ekarriko luke.
|
|
|
Gainera, ikasleei kanpoko testuinguruarekiko harremana izateko aukerak eman behar zaizkie. Estrategien erabileran ere trebatu beharko lirateke ikasleak eta zuzentasun formalari arreta eskaini
|
beharko
litzaioke. Bukatzeko, diskurtsoan ardaztutako programazioak testu mota bakoitzaren eskakizunak lantzea ekarriko luke.
|
|
|
Gainera, nahiz eta zenbait trebetasun diskurtsibo hizkuntza bakoitzean ikasi behar diren hainbat ikerlanek dioten legez (Idiazabal eta Larringan, 1999: 493), asmatu
|
beharko
genuke ikerketek frogatu dituzten trebetasunen arteko transferentzia aprobetxatzen hizkuntza ezberdinetan (Idiazabal eta Larringan, 1996, 1997a eta 1999; Garcia-Azkoaga eta Idiazabal, 2003). Zentzu horretan, gogoratu beharko litzateke ezen gaitasun komunikatiboa garatzea ez dagokiola soilik hizkuntza-ikasgaiari; ikasgai guztietako praxi didaktikoek beren arteko koherentzia gorde beharko lukete eta, beraz, eskola osoaren xedea litzateke gaitasun komunikatiboaren garapena.
|
|
|
493), asmatu beharko genuke ikerketek frogatu dituzten trebetasunen arteko transferentzia aprobetxatzen hizkuntza ezberdinetan (Idiazabal eta Larringan, 1996, 1997a eta 1999; Garcia-Azkoaga eta Idiazabal, 2003). Zentzu horretan, gogoratu
|
beharko
litzateke ezen gaitasun komunikatiboa garatzea ez dagokiola soilik hizkuntza-ikasgaiari; ikasgai guztietako praxi didaktikoek beren arteko koherentzia gorde beharko lukete eta, beraz, eskola osoaren xedea litzateke gaitasun komunikatiboaren garapena.
|
|
|
493), asmatu beharko genuke ikerketek frogatu dituzten trebetasunen arteko transferentzia aprobetxatzen hizkuntza ezberdinetan (Idiazabal eta Larringan, 1996, 1997a eta 1999; Garcia-Azkoaga eta Idiazabal, 2003). Zentzu horretan, gogoratu beharko litzateke ezen gaitasun komunikatiboa garatzea ez dagokiola soilik hizkuntza-ikasgaiari; ikasgai guztietako praxi didaktikoek beren arteko koherentzia gorde
|
beharko
lukete eta, beraz, eskola osoaren xedea litzateke gaitasun komunikatiboaren garapena.
|
|
|
Geuk ere goiztiartasunaren nagusitasuna erlatibizatzeko proposamena luzatzen dugu bada. Herri ezberdinetako hezkuntza eleanitzeko ereduetan aniztasuna nagusi izanik, ez genuke beldurrik izan
|
beharko
esperientzia ezberdinak abiarazteko. Ez ditugu ahaztu behar, ordea, gure landa-lanak dituen lagin-mugak eta aldagai indibidualek emaitzetan duten pisua.
|
|
|
Ez ditugu ahaztu behar, ordea, gure landa-lanak dituen lagin-mugak eta aldagai indibidualek emaitzetan duten pisua. Aurrerantzean eredu goiztiarraren hedapen masiboa berraztertu
|
beharko
litzateke gure iritziz.
|
|
|
Bestetik, transfer positiboa lortze aldera, metodologia hobetu eta hizkuntza ezberdinen curriculumak bateratu
|
beharko
lirateke. Horretarako, ikerketek gaitasun komunikatiboaren lanketarekin jarraitu beharko lukete, osagaiak lantzen, hizkuntza bakoitzaren deskribapen soziokultural eta diskurtsiboak osatzen eta, batez ere, transferitu daitezkeen ezagupenei arreta berezia eskaintzen.
|
|
|
Bestetik, transfer positiboa lortze aldera, metodologia hobetu eta hizkuntza ezberdinen curriculumak bateratu beharko lirateke. Horretarako, ikerketek gaitasun komunikatiboaren lanketarekin jarraitu
|
beharko
lukete, osagaiak lantzen, hizkuntza bakoitzaren deskribapen soziokultural eta diskurtsiboak osatzen eta, batez ere, transferitu daitezkeen ezagupenei arreta berezia eskaintzen. Gainera, elebitasunak dakarzkien onurak aprobetxatzen asmatu beharko litzateke, bai kognitiboak bai komunikatiboak.
|
|
|
Horretarako, ikerketek gaitasun komunikatiboaren lanketarekin jarraitu beharko lukete, osagaiak lantzen, hizkuntza bakoitzaren deskribapen soziokultural eta diskurtsiboak osatzen eta, batez ere, transferitu daitezkeen ezagupenei arreta berezia eskaintzen. Gainera, elebitasunak dakarzkien onurak aprobetxatzen asmatu
|
beharko
litzateke, bai kognitiboak bai komunikatiboak. Azken horien ikerketan sakondu beharra ikusten da.
|
|
|
Azken horien ikerketan sakondu beharra ikusten da. Ikuspegi linguistikoa baztertu
|
beharko
genuke, komunikatiboa hobesteko.
|
|
|
Gure lanean eredu horien guztien operatibitatea izan dugu hizpide. Ondorio bezala esan
|
beharko
litzateke nekez aurkitzen dugula eredu teorikoen gauzapen argirik ez didaktika arloan, ez ebaluazioan ere. Guk gazteek euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez erakusten dituzten ekintza-gaitasuna, gaitasun soziokulturala, gaitasun diskurtsiboa, gaitasun linguistikoa eta gaitasun estrategikoak aztertu ditugu.
|
|
|
Batetik ea tokiko informazioa kontuan hartzen den ikusi behar dugu, eta datuak eta horien ondorengo iritzi eta interpretazioak zeinek egiten dituen, ea parte-hartzaile berberak diren edo kanpoko teknikari bat den, finean, ea informazioaren sortze-prozesu osoa plurala den. Bestetik, informazio-kudeaketari begiratu
|
beharko
genioke, ez soilik bi zentzutan doan ikustea, baizik eta zertarako erabiltzen den eta zeinen eskutan dagoen.
|
|
|
Parte-hartzea aplikatu behar deneko uneei eta denborei dagokienez, antzeko problematika aurkezten zaigu, parte-hartzea gailentasunezkoa izan dadin berau prozesuaren barnean ahalik eta lasterren eman behar da, eta gainera nahikoa iraun behar du. Garapen-lankidetzarako proiektu eta programez ari bagara, parte-hartzea hasieratik eta ohiko fase guztietan eman
|
beharko
litzateke, hau da, identifikazio edo diagnostikoan, formulazioan, burutzapenean eta ebaluazioan, eta horietako etapa bakoitzean testu honetan aurkezten diren irizpide guztiak aztertu behar dira eta erabakitzeko gaitasunak guztietan egon behar du.
|
|
|
Bestetik, parte-hartzea prozesu gisa ulertzea garrantzitsua da, eta, beraz, epe luzeko prozesu iteratibo gisa ulertu eta landu
|
beharko
genuke jendearen inplikazioa. Giza eraldaketarako edozein saiakerak epe luzekoa izan behar du, eta irauteko modukoa ere, proiektu edo programa bateko ziklotik askoz harago.
|
|
|
Lehenik, giza talde baztertuen parte-hartze eraldatzailea premiazkoa dela onartu behar da, beraiek izan behar dute prozesu horren hastapenen helburu nagusia, izaera holistikoa nolabait ahaztu barik. Gerta daiteke, ordea, giza talde horien parte-hartzea bermatzeko aurretiazko pausoak eman
|
behar izatea
, hezkuntza eta gaitasun nahikoak lortzeari dagokionez, bestela, espazio parte-hartzailean botere-harremanak errepikatuko lirateke eta.
|
|
|
Subjektuen barneraketari lotuta, ordezkaritzaren kontua doa, parte-hartzea zuzena edo zeharkakoa izan daitekeen eztabaidatu
|
beharko
litzateke kasuz kasu. Duda barik, parte-hartze zuzeneko uneak egon behar dira, baina hori beti ez da posible eskala handitzen doan heinean, eta, beraz, ordezkapena zuzena izan dadin teknika konkretuak bilatu behar dira, eta ez hori bakarrik, hemen berriro ere kontu-ematearen auzia funtsezkoa da.
|
|
|
Bistakoa iruditu arren, P. F. Strawson-ek (1976) defendatu
|
behar izan
zuen, B. Russell-en iritziaren kontra, adierazpenek edo adierazleek ez dutela ezer adierazten, hiztunak direla elkarri zerbait adierazten diotenak. Baina, dena den, erreferentearen kasuan ikusi dugun antiesentzialismo bera ezarri ahal zaio adierazleari.
|
|
|
Horregatik,, esanahia? zer edo zeri deitzekotan, adierazle batek har ditzakeen adiera guztien multzoari deitu
|
beharko
genioke. Hala ere, jende-komunitateak ondo arduratu dira adierazle eta adiera arteko loturak instituzionalizatzeaz eta naturalizatzeaz; alegia, adierazle bati esanahi bat eta bakarra lotzen saiatu dira, konnotazio guztiak bakar batera murrizten, horrela sortzen baita denotazioa.
|
|
|
Horrez gain, izen pertsonalagoak nahi ditugu: nork bere oldez hautatuak eta ahalik eta bereizienak (pertsona-izenak pertsona bakar baten izena izan
|
beharko
balu bezala).
|
|
|
Zelan jakin Egieder emakume ala gizona den? Galdera horri funts handiagoko galdera batez erantzun
|
beharko
genioke: zer garrantzi du gizona ala emakumea den jakiteak?
|
|
|
Elkarrizketatu dugun jende askok ez du ikusten izenetan genero-bereizketa ezartzeko inongo behar praktikorik, ez, behinik behin, beste modu batez bete ezin den beharrik. Hala ere, asko izan dira haien ustetan inozoa den lege-mugapen bati aurre egin
|
behar izan
diotenak. Azal dezagun zergatik.
|
|
|
Euskararen kasuan, euskal izendegia egitea Euskaltzaindiaren eskuetan utzi dute instituzioek (Euskal Izendegia, 2001). Izendegi horrek espainiar legeak ezarritako muga guztiak gorde
|
behar izan
ditu: izen batzuk baztertu dira iraingarriak direlakoan (Aketza, esate baterako); beste batzuk hipokoristikoak edo herri-aldaerak direlakoan, Erregistroaren Legeak dioen moduan, lexikalizatu?
|
|
|
Espiritua, bere burua islatzeko gaitasuna eta bere kontingentzia Poeman begiratuz da bere berezitasunaz ohartuko eta etsipenetik salbatuko. Bestela erranez, Poetak
|
beharko
du mundua agintzen duen zoria menderatu eta erakusterat eman: bere «bakartasun» metafisikoaz oharturik, eta «harkaitzak» eta hondoratzea saihesteko, saiatu behar du Unibertsoaren menturazko antolaketa hizkuntzaren aierutan berreraikitzen, antolaketa horren sinboloa delarik Hartz Handi deitu izar-multzo septentrionaleko «izarren»() itxura arbitrarioa.
|
|
|
Orduan zuen amets bat egin nehoiz Rustichellori aipatu ez ziona», 26 or.); baina atal bakoitzaren barnean, ahots narratiboa anizten da: Markori toka mintzo zaio («Zortzi urte iraunen duen basamortua iragan
|
beharko
duk», 26 or.), Aloadini zuka («Aloadin, ene printze eta jabea, bortz eguneko zabaltasuna duen probintzia bat iraganik, Karaanera helduko zara[?]», 29 or.), ondotik Kogatra pertsonaia femeninoa bera mintzo da («Duela sei urte, Kubilai Khan Handiak deitu ninduen[?]», 31 or.), bere erranetan Kubilai Khanen solasa diskurtso zuzenean tartekatuz, Marko Polo mintzatzerat utzi aitzin lehen pertsonan... Bere palinpsestoa liburu egin idazkera ekoizpen bat bezala aurkeztuz («nehoiz ahoskatua», 25 or.), jatorrizko testua errespetatzen ez duena, eta Marko Polo gizon erreala fikziozko pertsonaia bilakaraziz, A. Arkotxak joko liluragarritzat erakusterat ematen digu gizakiaren saiakera naturala errealitatea hizkuntzaren bidez islatzeko:
|
|
|
Esaterako, Goienetxek berak sarritan erabiltzen zuen euskara plaza-gizon aritzean, eta, halaber, euskaraz idazten zuen, eta, pentsatzekoa da irakurri ere egiten zuela. Dena den, ez du garbi uzten euskarak zein leku
|
beharko
lukeen eskolan bertan eta gainerako gune ofizialetan.
|
|
|
a) enpresako prozesu eta prozeduren egonkortasuna, hots, errutinak bikain betetzea (horrek denbora, irudimena, adimena eta energia aurrezten dituelako), eta b) aldatzeko behar larri eta gorria. Aipatu dilema hori ondotxo ezagutzen du lider arrakastatsu orok, ahal den neurrian eta ahalik ondoen konbinatu nahi eta
|
behar izaten
baititu sormena/ berrikuntza, batetik, eta estandarizazioa, bestetik. Edozein produktu saltzea gero eta zailagoa da, baldin eta enpresak ez badauka kalitate-ziurtagiriren bat edo beste.
|
|
|
Nolanahi ere, eta kontuak kontu, etorkizuneko enpresek egokiro bete
|
beharko
dituzte bai rol berritzaile enpresariala, bai rol zuzendari exekutiboa eta bai lidergoaren rola ere, ondorengo bost elementuak sustatu nahirik (ikus 4 taulako izarraren bost erpinak):
|
|
|
2) Enpresarentzako esanguratsua den ezagutza-mapa antolatu (zer dagoen eta zer egon
|
beharko
litzatekeen).
|
|
|
Goiko zerrendako bosgarren urratsari aparteko arreta eskaini
|
beharko
diote liderrek, enpresako ezagutza mota guztiak modu azkar eta eraginkorrean heda daitezen. Ezagutza moten arteko elkarreraginen prozesua 8 taulan ageri zaigu.
|
|
|
14 Proiektu horietako bakoitza talde txiki bati dagokio; taldeak bere estrategia propioa lantzen du eta, laguntza
|
behar izanez gero
, enpresako beste kideengana (zuzendariengana ere bai) jotzen du, sare modura.
|
|
|
Enpresak gauzak modu antolatu eta sistematikoan egiten dituenez, produktu akastunak izatea ezinezkoa dela. Eta hori guztia, bezeroei konfiantza emateari begira, hirugarren erakunde batek zertifikatu
|
beharko
du. Alegia, zertifikazio-erakunde batek esan beharko du enpresa horrek nazioarteko arau jakin horri jarraitzen dion kalitatea ziurtatzeko sistema bat ezarrita duela, bestela esanda, arau horiek betetzen dituela.
|
|
|
Eta hori guztia, bezeroei konfiantza emateari begira, hirugarren erakunde batek zertifikatu beharko du. Alegia, zertifikazio-erakunde batek esan
|
beharko
du enpresa horrek nazioarteko arau jakin horri jarraitzen dion kalitatea ziurtatzeko sistema bat ezarrita duela, bestela esanda, arau horiek betetzen dituela.
|
|
|
Horrela, zenbait batailoik ukatu egin zioten mandoari aginduak emateko ahalmena, bereziki nazionalen erasoaren arriskua antzematen zenean. Isaac Puente batailoiko kideek, adibidez, gogor borrokatu zuten Albertian (hildako asko utziz bertan), baina atsedena hartu ondoren, ez zuten bete nahi izan berriro armak hartzeko jasotako deia eta Kode Militarraren ezarpenaren mehatxua
|
behar izan
zen koartelean aurkezteko (Blasco, 1983: 37 eta Vargas Alonso, 1996:
|
|
|
82) eta Miguel Amilibia sozialistak, «la dura lección de Villarreal les había enseñado mucho, los batallones perfeccionaron su instrucción, tenían una oficialidad más seleccionada y realizaban frecuentes supuestos tácticos». Horren ondorio dugu 1937ko martxoan Molaren erasoaldiak ia hiru hilabete
|
behar izatea
Elgetatik Bilbora heltzeko, nahiz eta askosaz ere baliabide gehiago eduki, bereziki artilleriari eta hegazkinei dagokienez, baina baita soldadu kopuruari ere, ofizialen prestaketari edo hornikuntzari erreparatuz gero.
|
|
|
Asturiasen, Oviedo eta Leon erasotuz, Santanderren Espinosa de los Monteros eta handik Mirandara hurbilduz, Euskal Armadarekin bat egiteko bertan. Horretarako, euskaldunek Gasteiz eta Langraitz Oka hartu
|
beharko
zituzten. Izan ere, Miranda komunikaziogune garrantzitsua zen, Madriletik Irunera doan trenbidea ebakiko baitzuten era horretan.
|
|
|
25 Euskal Armadak abenduan 6.182 baja izan zituen, %29, 3 gaixotasunen ondorioz, %54 zaurien ondorioz eta %16, 7 hilda. Azaroaren 30eko bajak gehitu
|
beharko
genizkioke horri. (Martínez Bande, 1980:
|
|
|
Inguruko herrietan egoera desberdinak izan ziren, batzuk hustu egin zituzten, bereziki abertzaletasunaren aldeko auzotarrak eta beste batzuetan ezinezkoa izan zen bertatik ateratzea baimenik gabe. Herritarrek, gainera, gurdiak prestatu
|
behar izan
zituzten soldaduak hornitzeko (Huidobro, 2005: 110 -111).
|
|
|
Dena den, neurririk gabeko erabiltzeak munizioaren urritasuna ekarri zien hirugarren egunetik aurrera errepublikazaleei. Zaurituen zainketari dagokionez, Ubideako gaixoen ospitaleak ez zuen higiene-baldintza egokirik39, Urkiola eta Otxandioko ospitaleek ezin izan zituzten zauritu guztiak hartu, eta askok Zornotzara edo Durangora joan
|
behar izan
zuten sendatzera40.
|
|
|
Hala ere, 1990ean Lurralde Antolaketako Euskal Legeak9 azaldu zuenez, lurralde-antolaketa era integral koordinatu eta koherentean egin
|
beharko
zen hortik aurrera. Eta lege horren gauzatzean sortu diren Lurraldeko Zatiko Egitasmoek (LZE) eta Lurraldeko Arloko Planak (LAP) eragin dezakete nolabait lurraren erabileran eta etxebizitzaren produkzioan, azken hitza betiere udalek badute ere.
|
|
|
Izan ere, jasangarritasunaren dimentsio ekonomikoa, ingurumenekoa, soziala, politikoa eta kulturala, denak daude elkarrekin erlazionatuta eta interdependenteak dira euren artean. Beraz, ikuspegi are zabalago honetatik begiratuta, aipatutako bost dimentsioak batera kontuan hartu
|
beharko
lirateke.
|
|
|
Gizarte batean bizikide diren hizkuntza beraren forma estandarra eta dialektoak batak bestearekin dituen harremanek eragin linguistikoak izaten dituzte norabide batean edo bestean, edota bi norabideetan. Biak (euskalkiak alde batetik, estandarra bestetik) bizirik ditugunez eta biez baliatu behar garenez, jakin
|
beharko
genuke noiz erabili bata eta noiz bestea, inportantea da euskalkien erabilera arrazoitu eta mugatzea, bakoitzak bere tokia izan behar baitu. Hizkuntza askotan dialektoen eta estandarraren lekua mugatzen saiatu dira, batak besteari dakarzkion kalte-onurak aztertuz.
|
|
|
Emigratzen duten emakumeentzako, emigratzea, hil edo biziko gertaera da. Eta era horretako proiektu bat abiatzen dutenak, osasun oneko emakumeak izan ohi diren arren, emigratzeak dakarren aldaketaren gogortasunak, deserrotze-prozesu bati aurre egin
|
behar izateak
, jatorriarekiko lotura galtzeak eta hainbat galerak (familia, kultura, hizkuntza?) emakume etorkinen ongizatean eta osasun mentalean eragina izan ohi dute.
|
|
2009
|
|
|
izenen aldaketekin nahiko izango zen. Horrez gain, milatik gorako zenbakietarako anei, anbei... hitzak ere erabili
|
beharko
ziren.
|
|
|
alkarreko neurgai. Honi dagokionez, eta hirugarrenez, gehienetan marrarekin erabili zuen, baina
|
behar izanez gero
marrarik gabe erabili zuen: alkar neur-ezin, alkar neurri bereko...
|
|
|
Aditz-hizkuntzetako itzultzaileek, beraz, aditzaren bidez ez, baizik eta beste elementu formal batzuen bidez adierazi
|
behar izaten
dute Modua, esaterako adberbioekin edota preposizio-osagaiekin. The Hobbit-en itzulpenen azterketatik ondorioztatu ahal izan denez, ordea, itzulpen askotan Moduari buruzko informazioa galdu egiten da.
|
|
|
Horregatik, interesgarria litzateke Sarrionandiaren beste lan batzuk, itzulpenak ez direnak, ikuspegi honetatik aztertzea, mugimenduzko ekintzak lexikalizatzeko eredu berberak edo beste batzuk erabiltzen dituen ikusteko. Era berean, narratibazko lanak ere aztertu
|
beharko
lirateke, prosan ere poesian erabilitako estrategia berak erabiltzen ote dituen frogatzeko.
|
|
|
1 Satelite-hizkuntzek Moduari buruzko informazio askoz ere gehiago adierazten dute aditz-hizkuntzek baino. Izan ere, satelite-hizkuntzek aditzean bertan dute Moduari buruzko informazioa; aditz-hizkuntzek, ordea, aparteko elementu bat gehitu
|
behar izaten
diote askotan aditzari Modua adierazteko, eta maiz ez denez beharrezkotzat jotzen Modua zehaztea, informazio hori ez da adierazten.
|
|
|
Beraz, zailagoa da langile kopurua txikia den hedabide horietan lan-baldintzak hobetzea eta horien inguruko ardurak aldarrikatzeko espaziorik bilatzea. Ondorioz, lan-baldintza eta soldatei buruzko arazo eta kezkak, besteak beste, ordutegiak, gaixotasun-bajak, amatasun-bajak, kontratuen hobetzea, soldata-igoerak edo oporrei buruzkoak, langile bakoitzak modu indibidualean planteatu
|
behar izaten
ditu.
|
|
|
Baina argi utzi nahi dut direla euskarazko komunikabide batek izan ditzakeen soldatarik hoberenak. Hala ere, euskarazko hedabideetan ari den jendeak gehiago kobratu
|
beharko
lukeela uste dut. Zentzu horretan, instituzioek apustua egin beharko lukete euskarazko hedabideei bultzada emateko»28.
|
|
|
Hala ere, euskarazko hedabideetan ari den jendeak gehiago kobratu beharko lukeela uste dut. Zentzu horretan, instituzioek apustua egin
|
beharko
lukete euskarazko hedabideei bultzada emateko»28.
|
|
|
Eraiki nahi duzuna horrela bizitzeko bada oso duinak dira, baina eraiki nahi duzuna beste baldintza batzuetan bizi izateko bada, ez da duina izango. Nire ustez soldatak ez dira duinak, hobegarriak dira eta uste dut zuzendarien edo zuzendaritza-taldeen eginbeharretako bat izan
|
beharko
litzatekeela langileen lan-baldintzak hobetzeko politikak garatzea»29.
|
|
|
Hedabide-enpresek apustu hori egin behar dute nahitaez kalitatezko zerbitzua eman nahi badute. Izan ere, «hedabidearen autofinantzaketa eta diru-laguntzak proiektatzen dituenean, argi eduki
|
beharko
luke soldata duinak izateko eskubidea eta beharra dutela langileek. Langile/ sortzaileen segurtasun eta ongizate ekonomikoak ez diola kalterik ekarriko ez enpresari, ez produktuari, ez kontsumitzaileari.
|
|
|
staff-a indartzeak produktua hobetzea ekarriko du. Diru-laguntzak ematean, Administrazioek kontuan izan
|
beharko
lukete hori» (Basterretxea, 2008: 125 -126).
|
|
|
Plangintza bost urteko epean betetzea aurreikusten da. «Ez dakigu hemendik 5 urtera zer-nolako enpresa izango garen, baina soldatak eskualdeko batez bestekora egokitu nahi baditugu, gauzak egokitu eta aldatu
|
beharko
ditugu eta konpromisoa hartuta dago»37.
|
|
|
Esaterako, VILAU MEDIAn EITBNETek% 50eko partehartzea du bestelako enpresa pribatuekin batera eta bertako presidentea, EITBNETekoa da. Baina EITBko Administrazio Kontseiluak46 ez ditu enpresa horiek kontrolatzen, VILAU MEDIAREN kasuan partizipazioa% 50 delako eta horren gaineko kontrola izateko% 51 izan
|
beharko
lukeelako.
|
|
|
Horretan lagungarria izan daiteke soldatak eta lan-baldintzak arautuko dituen komunikabideen arlorako hitzarmena sortzea. Sektorea arautzeko gutxieneko baldintza horiek sektoreko protagonisten artean negoziatu, adostu eta finkatu
|
beharko
lirateke. Ez da lan erraza, traumatikoa ere suerta daiteke zenbaitetan, baina epe luzerako estrategia bateraturik diseinatu ezean, zaila izango dute hedabide batzuek bizi irautea.
|
|
|
Eskarmentua eginaren eginez lortzen da eta horretarako profesioan urteak pasatzea ezinbesteko baldintza da. Aurrerantzean euskarazko kazetaritzak esperientziadun eta eskarmentuzko kazetari espezializatuak nahi baditu, zaindu egin
|
beharko
ditu eta lan-baldintza eskasen aitzakiaz alde egiteko arriskuari aurre egin beharko dio nahitaez. Orain arte langileei eskaini ez zaiena eskaintzen hasi beharko dira hedabideak, aurrera egin nahi badute.
|
|
|
Eskarmentua eginaren eginez lortzen da eta horretarako profesioan urteak pasatzea ezinbesteko baldintza da. Aurrerantzean euskarazko kazetaritzak esperientziadun eta eskarmentuzko kazetari espezializatuak nahi baditu, zaindu egin beharko ditu eta lan-baldintza eskasen aitzakiaz alde egiteko arriskuari aurre egin
|
beharko
dio nahitaez. Orain arte langileei eskaini ez zaiena eskaintzen hasi beharko dira hedabideak, aurrera egin nahi badute.
|
|
|
Aurrerantzean euskarazko kazetaritzak esperientziadun eta eskarmentuzko kazetari espezializatuak nahi baditu, zaindu egin beharko ditu eta lan-baldintza eskasen aitzakiaz alde egiteko arriskuari aurre egin beharko dio nahitaez. Orain arte langileei eskaini ez zaiena eskaintzen hasi
|
beharko
dira hedabideak, aurrera egin nahi badute.
|
|
|
Urte hartan, Mexiko hiriko Arantzazuko kofradiako hiru kide nagusik, Manuel Aldakok, Ambrosio de Meabek eta Frantzisko Etxebestek, ikastetxe honen egitasmoa landu eta, ondu ostean, kofradiako agintariek onartzea lortu zuten. Ezagunak dira ere, ireki baino lehen pairatu
|
behar izan
zituen oztopoak, ikastetxea erregearen babespean, eta Elizarenetik at, kokatzeko ahaleginak zirela eta.
|
|
|
Dakigunez, aro koloniala amaitu arte ez da oraindik beste ikastetxe antzekorik ediren Amerikan. Vizcaínas-ekoak, gainera, arazo larriak pasatu
|
behar izan
zituen independentziaren ostean. Hasiera batean, erret babesa galtzearekin batera, izena eraldatu zitzaion, «Colegio Nacional» bihurtu zelarik.
|
|
|
Edonola ere, XX. mendera arte itxaron
|
behar izan
zuten saiakera haiek guztiek; eta ez Uruguai eredu honen lehen ikastetxearen jaiolekua, alboko nazioa baizik: Buenos Aireseko Euskal Echea.
|
|
|
Eredu honen iraunaldia zehazten zaila bada ere, ziur asko bi aldaketa-prozesu nagusiren artean kokatu
|
beharko
genuke: alde batetik, euskal emigrazioak bizi izan zituen aldaketak (emigrazio ekonomikoaren desagerpen geldia eta Gerra Zibilaren osteko erbestealdia), eta Euskal Herrian bertan euskal hezkuntzaren munduan gertatu zirenak (batez ere ikastolen agerpenarekin).
|
|
|
Bere euskal identitatearen ikuspegi nagusiak honela azal ditzakegu: Euskal Erria euskal etxearen sortzaileetariko bat izan zen (Aramendi, B. Urrutia eta beste askorekin batera), are gehiago, euskal etxe horren zutabe nagusitzat hartu
|
beharko
genuke. Begi onez ikusten zuen, bai Ipar Euskal Herriko bai Hego Euskal Herriko biztanleek bertan parte hartzea, inongo diskriminaziorik egin gabe.
|
|
|
Hau guztia ikusi ondoren, erreza dateke erantzuna. Baina horri gehitu
|
beharko
genioke 1914 -18 urteen artean (Lehen Mundu Gerrak iraun zuen garaian) kolektibitate frantsesarekin harremanak estutu izana, bere egunkarian frantziarren alde artikulu sutsuak idatziz39:
|
|
|
Horretarako errazena erreferentziatzat alde bakoitzeko pertsona esanguratsuenak hartzea izango litzateke; alde batetik, Enrique de Bilbao Euskaro Españolen ideologiaren eredu gisa, eta beste alde batetik, Euskal Erria erakundea ulertu ahal izateko Arnaldo Pedro Parrabere eta Hermenegildo Aramendi aztertu
|
beharko
genituzke.
|
|
|
Baina lehenik eta behin, aztertu
|
beharko
genuke zer-nolako iritzia izan duen orain arte historiografiak honen guztiaren inguruan. Hasteko, azpimarratu beharra dago ez dela oso aztertua izan historiografiaren aldetik, adibide gisa esan beharko genuke El Péndulo patriótico liburuan, esaterako, ez dugula honi buruzko aipamenik aurkituko; egia da Buenos Aireseko euskal etxean gertatutakoari buruz aipamen txiki bat egiten dutela, baina Uruguaiko euskal etxeetan gertatutakoari buruz ez dugu ezer aurkituko (De Pablo, Mees eta Rodriguez, 2001:
|
|
|
Baina lehenik eta behin, aztertu beharko genuke zer-nolako iritzia izan duen orain arte historiografiak honen guztiaren inguruan. Hasteko, azpimarratu beharra dago ez dela oso aztertua izan historiografiaren aldetik, adibide gisa esan
|
beharko
genuke El Péndulo patriótico liburuan, esaterako, ez dugula honi buruzko aipamenik aurkituko; egia da Buenos Aireseko euskal etxean gertatutakoari buruz aipamen txiki bat egiten dutela, baina Uruguaiko euskal etxeetan gertatutakoari buruz ez dugu ezer aurkituko (De Pablo, Mees eta Rodriguez, 2001: 179), beraz, arlo honetan hutsune handia dagoela esan dezakegu.
|
|
|
Baina Euskal Herritik joandako jendearen artean bereizketa oso bortitza gertatu zen eta, adibiderik argiena Uruguaiko Gerra Handian dugu. 1839 eta 1851 urteen artean egondako Gerra Handia edo Troia Berriko gerran gertatutakoa (Irigoyen, 2001) besterik ez genuke ikusi
|
beharko
: bertan, zehatz-mehatz esan dezakegunez, Iparraldeko euskaldunak eta Hegoaldeko euskaldunak elkarren kontra borrokan ibili ziren (gerra horren alde bietan euskal tropak banatuta egon ziren:
|
|
|
Baina honek Uruguaiko emigrazio-beharra soilik azaltzen digu, eta, ondorioz, galdera hau egin
|
beharko
genuke: zerk eragin zuen hainbeste euskal herritarrek beren lurraldea utzi behar edo nahi izatea?
|
|
|
Azken urteetan jazarpen politiko eta erlijiosoengatik edota errekurtso ekonomiko zein sozialen faltagatik, milioika pertsonak norberarentzako zein familiarentzako bizimodu hobea lortzeko euren herrialdea utzi egin
|
behar izan
dute. Haietako askok Europa aukeraz beteriko lurralde gisa, eta testuinguru komunitarioan dagoen herritarren berdintasun-eskubideen bermatzeak erakarrita etortzen dira (Miller, 1999).
|
|
|
Komunitatearen osasunean eta euren parte-hartzaileen ongizatean hainbat faktorek eragina dutela kontuan hartzen da. Horrela, giza ongizatea hobetzeko egiten diren esfortzuak hainbat testuinguru eta faktore pertsonalen dinamiken ulermenean oinarrituta egon
|
beharko
lirateke, ingurumenetan, jokabideetan, eta aspektu biologikoetan oinarrituta dagoen analisi batean baino gehiago (Stokols, 2000). Ikuspuntu honetatik, pertsona emigranteen ongizatea, norbanakoen, organizazio-harremanen, komunitateen eta inguru naturalaren gertakarien egoera positibotzat uler daiteke.
|
|
|
Galdekatutako pertsonek duten informazio mailaren eta AHTrekiko jarreraren arteko harremana aztertuta, harreman esanguratsuak atzeman ditugu. Lehenik eta behin, aurreikus daitekeen moduan, informazio maila zenbat eta txikiagoa izan, orduan eta handiagoa da proiektuari buruzko iritzirik eman ez eta iritzia emateko informazio gehiago
|
beharko
luketela dioten pertsonen ehunekoa. Eta alderantziz, logikoki, zenbat eta informatuago egon, orduan eta handiagoa da AHTren aurkako edo aldeko iritzia ematen dutenen portzentajea.
|