|
2022
|
|
|
" Necio" edo" estúpido" esanda, gauza bera esaten
|
ari gara
, baina hitz leunagoak dira hauek, orokorragoak, estandarragoak. Baina ez dute au rrekoaren indarrik, tapotz gabeko txanpainari gertatzen zaion antzera.
|
|
|
Jakingarria da, Euskaltzaindiaren Atlasean (Euskararen Herri Hizkeren Atlasa) lekuko zuberotar batek emaniko testigantza: denbora era jeneralean darabiltela eurek, egun gehiagoren kontua denean, eta eguraldia egunekoa, egun ho rre takoari buruz
|
ari garenean
, alegia.
|
|
|
Eta hamaikatxo gehiago. Ez dakit inoiz horrelakorik esatera heldu garen baina, izan liteke, halakok itsutasun-arazoak dituela esatea, itsu geratzen
|
ari dela
esan beharrean?
|
|
|
—Bada kezka bat, dirudienez, bizkaierazko hainbat hitz edo esapide galtzen edo lausotzen
|
ari
ote diren eredu estandarraren erabileran. Zer da kontuan hartu beharrekoa, albo– edo bazter– hizkeretako baliabideak eredu jasoan aintzat hartuak izan daitezen?
|
|
|
Guztion ezaguna den gabon-kanta baten lehen hitzak dira: Elurra mara-mara
|
ari da
, zuritu du mendia...
|
|
|
Irratiaren uhinetan egunero hitzak entzuten ditugunean, airean
|
ari dira
he galari, hitz egiten dugunean gertatzen den bezalaxe. Scripta manent... idatzi zuen behinola erromatar jakintsu hark eta horren lekukotza emateko bidea ere sortu.
|
|
|
Gaurkotasun handiko kontuak, beraz, eta guztioi dagozkigunak (nola esan bestela gaztelaniazko" postureo"," cogobernanza"," tuperrada"," ne gacionistas"," flipar"," pandemia"... gisako hitzak?). Hona hemen, bada, eguneroko jardunean dema latza bihurtzen
|
ari zaizkigunak
, erantzun egokien bidez eginak.
|
|
|
—Behin honezkero, hiri nagusietan metroak eta gainerako garraioak jendez beteta ibiltzen
|
ari dira
, batez ere puntako orduetan. Eta erreguz eskatzen zaiguna da, ezer ez ukitzea, edo ezeri ez ikutzea...
|
|
|
—Pandemiaren andui edo ernamuin berriak non erne diren, nora hedatu diren, zein kutsapen-arrisku eragiten duten bilatzeko, gaztelaniaz rastrear eta rastreador hitzak erabiltzen
|
ari dira
. Euskaraz ere, arakatzaile eta tankera horretakoak.
|
|
|
arrastotik darraizkie andui edo ernamuin berriei. Edo, gaurko erara, birusaren ernamuin berriei jarraika
|
ari direla
. Edo bila, bilatu hitzez baliaturik, birus-arrastoak bilatzen edo birus-arrastoen bila.
|
|
|
Arrasto-hartzaile honen abantailak: hitz gardena eta erraz ulertzekoa dela, batetik; eta bestetik, ez gara hitz berririk sortzen
|
ari
, aski ezagunak baitira konposatuaren osagai biak.
|
|
|
· Bestea, arrastolariak, ia lanbide edo erdi-lanbide bihurtu den jarduera ho ri izentzeko; izan ere,-LARI atzizkia –edo honen aldaera diren-
|
ARI
edo-ketari atzizki-erak– emankorra dugu eremu semantiko horretarako, jardue ra, zeregin edo ofizioen eremurako, segalari, aizkolari, soinulari edo urreketari be re aldian sortu diren bide berekoa. Kasu honetan hitz berria sortzen ari gara, hori ere egia da.
|
|
|
· Bestea, arrastolariak, ia lanbide edo erdi-lanbide bihurtu den jarduera ho ri izentzeko; izan ere,-LARI atzizkia –edo honen aldaera diren-ARI edo-ketari atzizki-erak– emankorra dugu eremu semantiko horretarako, jardue ra, zeregin edo ofizioen eremurako, segalari, aizkolari, soinulari edo urreketari be re aldian sortu diren bide berekoa. Kasu honetan hitz berria sortzen
|
ari gara
, hori ere egia da.
|
|
|
Baina badiogu: tuperkada bat jaten dute haurrek eskolan, zenbat jan duten esaten
|
ari gara
, ez zer jan duten. Hauxe esatea bezala:
|
|
|
Bertan behera, ia beti egoerazko adberbioa dugu, egon, utzi, geratu, gelditu, laga adi tzak diren bezala. Eta bertanbeheratu aditz eratorri gisa indartzen bada, ‘kantzelatu’ esanahiaz, di namiko eta aktibo bihurtzen
|
ari gara
egoerazko ikuspegi hori. Euskaraz-tu, aditzak garatzeko errendimendu betean dagoen atzizkia dugu,-i eta-n zaharrak (ikusI, edaN) ez dauden bezala.
|
|
|
Kokapenari begira, izenaren aurrean ageri da gehienetan (anitz lore), baina ondoan ere jar li teke (esker anitz). Eta anitzen gramatika-kategoriari buruz
|
ari garela
, kantitate-adberbioa ere bada, Xalbadorren bertso hauetan bezala: " Oi en tzule maitea,/ otoi barkamendu,/ ez badut bozkarioz/ kantaldi hau on du!
|
|
|
Askotariko dela-eta, hari-harira datorkigu, Koldo Mitxelenak hizlauzko idatzietan dakarren hurrengo esaldi hau: " Ez dago inolazko bitasunik zerbaiten alde(...)
|
ari direnen artean
, askotariko aniztasuna baizik" (MEIG, VII, 162). ‘Era askotako ugaritasuna’, esan nahi du.
|
|
|
—Pandemiaren zurrunbiloan elurra, lainoa eta eguraldi txarra izan ditugu protagonista lehengo egunean, orain emeki-emeki bere onera etortzen
|
ari bada
ere. Negu gorriari loturiko hitzen aipamena egin nahi genuke gaurkoan.
|
|
|
Nahiago dut: aurrera goaz, lanean dihardugu, ibilian
|
ari gara
edo beste esapideren bat. Hala ere, idazleen gogoa eta borondatea bestelakoa bada, sorkuntza berri horri leku egingo dio hizkuntzak.
|
|
|
Onomatopeiek abantaila dute, berariaz mintzairan, hizketan
|
ari garenean
. Nol anahi ere, hots-hitzek indar apartekoa gehitzen diote adierazi nahi den ho rri.
|
|
|
arrakala digitala. Zer da arrakala berez eta zeri buruz
|
ari gara
arrakala digitalaz dihardugunean?
|
|
|
Gramatikaz egitura zuzena dela, dudarik ez dago, baina erdaraz pentsatua eta euskarara ekarria, neure kautan. Euskaldun garenok, geurez
|
ari garenean
, errazago esango genuke [adnominala+ izena] egitura batera: eskaturiko | es katutako geldialdia.
|
|
|
Telelanean jende asko
|
ari da
. Eta horren azpilan bihurtu dira telebilerak:
|
|
|
—Politika-eremuaz
|
ari garela
, aho-mihinean darabiltzagun hitzak ditugu: gobernantza eta kogobernantza.
|
|
|
" Voy a Donóstia". Baina Donósti-a-ra doala dioena euskaraz
|
ari da
. Badakizu, Azpéitiara doana ez dela euskaraz ari, baina bai Azpeí-ti-ra doana.
|
|
|
Baina Donósti-a-ra doala dioena euskaraz ari da. Badakizu, Azpéitiara doana ez dela euskaraz
|
ari
, baina bai Azpeí-ti-ra doana. Euskaraz dip tongorik nekez egiten dugu, gaztelaniaz barra-barra erabili arren.
|
|
|
" Gaur goizean honako perla hau bota duzue: " Espezieak azkartasunez desagertzen
|
ari dira
". ʻTasunkeriarenʼ kontrako txertoa hartu behar duzue, EIko kazetari estimatuok".
|
|
|
Estilo kontuaz
|
ari gara
, azken batean. Euskaraz dugun estiloa, batez ere hi tzez ari garenean, labur eta zuzen esatekoa da, formalismo edo-TASUN gehie gi gabe.
|
|
|
Estilo kontuaz ari gara, azken batean. Euskaraz dugun estiloa, batez ere hi tzez
|
ari garenean
, labur eta zuzen esatekoa da, formalismo edo-TASUN gehie gi gabe. Euskararen iraungarrirako sendabide ona, neure ustez.
|
|
|
—Gaztelaniaz," poner en valor" boladan dago, eta kutsaduraz, gero eta gehiago entzuten
|
ari gara
euskarazko jardunetan ere. Zer deritzazu?
|
|
|
—Hauteskundeen bueltan, azken hilabeteotan sarri entzun dugun hitza, eta zalantza piztu diguna, pintza da. Bi aldeen arteko babesaz
|
ari garenean
, beste baten kaltetan, pintza egitea, pintzarena egitea... esan liteke. Nola esan beharko genuke euskaraz?
|
|
|
Beste ahalegin hau, ordea, hobea izaten da: euskaraz
|
ari garenean
, no la esaten dugu mezu hori bera. Erdarazko esamoldea ahaztu, zeinda ez balego bezala, eta guk geutara nola espresatuko genukeen hori pentsatu.
|
|
|
—Denboraz
|
ari garenean
, urteaz, hilabeteaz, asteaz edo egunaz, gutxi-asko guztiok esaten dugu: datorren urtean, datorren hilean edo hilabetean, datorren astean eta abar.
|
|
|
Bide batez gogora dezagun, datorren eta hurrengo ez direla berdin erabiltzen denbora-egiturotan. Hurrengo astean diogunean, aurreko aste baten hu rrengoaz
|
ari gara
. Baina datorren astean diogunean, aldiz, oraingo, hitz egiten ari garen aste honen hurrengoa aipatu gura dugu.
|
|
|
Hurrengo astean diogunean, aurreko aste baten hu rrengoaz ari gara. Baina datorren astean diogunean, aldiz, oraingo, hitz egiten
|
ari garen
aste honen hurrengoa aipatu gura dugu.
|
|
|
Elurrari erauntsi diola, elurrari eraso diola, elurrari eman diola ere esaten da, egiten hasi dela edo
|
ari dela
aditzera emateko. Elurra edo euria ari duen bitartean, aditz-joko trinkoaz erabiltzen da:
|
|
|
—Elurtza, elurtea eta elurketa esaten
|
ari garenean
, gauza bera esaten ari al gara?
|
|
|
—Elurtza, elurtea eta elurketa esaten ari garenean, gauza bera esaten
|
ari
al gara?
|
|
|
Izan ere, gaztelaniaz" temerario" esaten denean, gaitzesgarri den kualitatea ematen
|
ari gara
, eta-EGI atzizki graduatzailea, gehiegizko konparagarria, egoki dator horrelakoetan.
|
|
|
Aho bat baino gehiago ditu bolkanak. Eta horietatik
|
ari da
, ago goria behe rantz dariola.
|
|
|
Beti ere, bigarren osagaitzat duten hitz elkar tuak guz tiz adierazkorrak dira fenomeno bortitz honentzat. Sumendia harri gori urt ika, su-, garedo errauts-urtika
|
ari dela
hain zuzen, edo nahi bada, egozka.
|
|
|
Abere-piztien hots izu-eragilearen antzera, berdin esan daiteke orroa egin duela berriz ere bolkanak. Eta jarraiko, etengabeko su-, txinparteta gar-urtika
|
ari denean
orroka | orroaka ari dela.
|
|
|
Abere-piztien hots izu-eragilearen antzera, berdin esan daiteke orroa egin duela berriz ere bolkanak. Eta jarraiko, etengabeko su-, txinparteta gar-urtika ari denean orroka | orroaka
|
ari dela
.
|
|
|
Hauts erreak, zehaztasun gehiagoko hitza dugu euskaraz, hauts soila baino. Uharte osora eta urrunagora ere hedatzen
|
ari direla
errautsok esan daiteke. Eta hurreko parajeetan errauts-euria ari duela ere bai.
|
|
|
—Egunotan etortzen
|
ari den
haize hotzaren harira, gaztelaniazko" chorro polar" en tzuten ari gara, ingelesez" jet stream" deritzana izendatzeko. Hotz edo haize mina denean hotz edo haize horren errio, olatu edo erauntsi bortitz hori, Ipar polotik hegoalderantz burrustan datorkigun horri nola esan?
|
|
|
—Egunotan etortzen ari den haize hotzaren harira, gaztelaniazko" chorro polar" en tzuten
|
ari gara
, ingelesez" jet stream" deritzana izendatzeko. Hotz edo haize mina denean hotz edo haize horren errio, olatu edo erauntsi bortitz hori, Ipar polotik hegoalderantz burrustan datorkigun horri nola esan?
|
|
|
—Koronabirusa mutatzen
|
ari da
, eta hasiera hartako birus tipoen enborretik," cepa" berriak, lehenengokoez bestelakoak erne dira. " Cepa" hitza mahasti eta mahatsondoen munduan ezaguna da, baina orain birus honen garapenak irudi hori beregandu du.
|
|
|
Beste batzuetan, aldiz, diferentzia ez da horren garbia. Iparraldeko kostakoa dugu" Brodatzen
|
ari nintzen
" hasten den balada tristea. Bertsio baten bi ahapaldiren hitzak:
|