|
2007
|
|
|
Argi dago hori guztia bateraezina zela 1876ko Konstituzioan ezarritako erregimenarekin eta, horregatik, diktadura erregimena Konstituzioa eraldatzeko proposamen berri batekin legitimatzen ahalegindu zen. Proposamen hori ondoren aztertuko dut eta, jakina denez, porrota izan zuen, berori sustatu
|
zuen
diktadurak bezala. Horren eraginez, monarkia gainbehera etorri eta 1931n II. Errepublika ezarri zen.
|
|
|
Proiektu hau Battambang probintzian kokatzen da, txirotasunak biztanle gehienei eragiten dien landa eremuan. Pol Pot ek milioika kanbodiar hiltzera eraman zituen nekazaritza autarkia ezarri
|
zuen
diktadura urte luzeetan, eta horrek eragin zituen, halaber, hurrengo hamarkadetan herrialdea kaltetu zuten gatazka ugariak, eta herrialdearen eskualde ezkutuenetako askotan iraun zuten, hala nola Battambang-eko herrixketan eta zelaietan. Nekazariak uztaren fruituetatik (batez ere arrozaren fruituetatik) eta noizbehinkako lan txikietatik bizirik irauteko daude.
|
|
|
Liburuxka honetan erakusten saiatuko naiz nafartasunaren, euskalduntasunaren eta espainiartasunaren arteko etsaigoa gauza berria dela, Espainiako eta Euskal Herriko eraikuntza nazionalerako prozesuekin eta prozesu horiek sortu zituzten erreakzioekin lotua, gerra zibil anker batekin eta berrogei urte iraun
|
zuen
diktadura batekin areagoturik. Horretarako, sarrera historiko labur bat eginen dut, Nafarroaren, Euskal Herriaren eta Espainiaren kontzeptuen bilakaera historian zehar adieraziko duena.
|
|
|
diru askoren iturria izan ziren ere. Luzeko, bidea egina
|
zuen
diktadurak, eta dagoeneko 1955ean NBEn sartu zen.
|
|
2008
|
|
|
Antza ez zen izan militarren agindu zuzena, baizik diktaduraren giro antieuskalduna baliatuz Eliza barruko sektore espainolistek bultzatu zuten galarazpena382 Giro negatibo horren eragina susma liteke, halaber, zenbait ikastetxe erlijiosotan, non hautazko euskara ikasgaiak eskaini arren, 1923/ 24 kurtsoan inork ez zuen izenik eman (hala jazo zen esate baterako Bergarako mojetan) 383, ziurrenik beldurrez. Bilboko institutu probintzialeko euskara katedran ere ikasle kopuruak behera egin
|
zuen
diktadura garaian: 1921/ 22 kurtsoan, adibidez, 61 ikasle bazeuden, 1923/ 24 kurtsoan 28k baino ez zuten izena eman384 Beraz, galerazpen zuzenez gain diktadurak ezarritako giro antieuskaldunak ere ondorio nabariak zituen.
|
|
2009
|
|
|
etorkizunerabegirako proiekzioa izan zezaketenak, alegia, ohoratuak, goratuak eta, batez ere, oroituak izateko eskubidea zutenak. Eskubidea ez ezik, betebehar zibil eta moralere bilakarazi
|
zuen
diktadurak iraun bitartean. Egoera hori ia gaurdaino luzatu da6.
|
|
|
Azkenekoz, berriz, 1975eko maiatzaren 11n egin zuen ibilbidea. Etorkizunean aireportua zabaltzeko egingo ziren lanetan trenbideak enbarazu egiten zuela arrazoitu
|
zuen
diktadurak, gogoratu du Gorka Lopezek. Hainbat aireportuk du trenbidea pistapean.
|
|
|
Kalean eta autobusetan txanpon batzuen truke kantatzen duten musikarien omenaldia jaso zuen ostegun gauean. Bernardino Vasquez Txileko Kaleko Kantarien Sindikatuko (Sicuch) presidenteak gogoratu
|
zuen
diktaduraren gau luzean beraiek izan direla Victor Jararen oroimena bizirik mantendu dutenak.
|
|
|
1978ko Espainiako Konstituzioaren eskutik eta 1979ko Euskadiko Autonomia Estatutuari esker eskuratutako demokraziaren aurreko garaiak oso garai ilunak eta gogorrak izan ziren euskararentzako. Euskarari zegokionez, larrimina zen nagusi ia berrogei urte iraun
|
zuen
diktadura aldian, baztertua eta debekatua izan baitzen gure hizkuntza, ukatua izateraino.
|
|
2010
|
|
|
Gobernua segurtasun indarren laguntzaz aritu zen, eta jainkoaren balioak ezarri ziren, gizarteak galdua zuen ongia bilatzeko. Harribitxi horiek idatziak utzi ditu 1986ra arte iraun
|
zuen
diktadura abiarazi zuenak. Jada 30 urteko kondena betetzen ari da jainkoak eramandako bidean giza eskubideen kontra egindako krimenengatik, baina aurreko epaiketan ez bezala, oraingoan konstituzioaren kontrako atentatua eta hilketa politikoa egotzi dizkiote:
|
|
|
Gerrak kultur jendearen heriotza ekarri zuen (Aitzol, Lauaxeta, Martin Lekuona...), lagun ugariren erbesteratzea (Lopez Mendizabal, Altube, Arteta, Riezu, Tellaetxe.) eta gehienen bortxazko isiltasuna. Ondoren, Franco buru
|
zuen
diktadurak, Hegoaldea normalizatzeko sortu erakunde, abiatu ekimen eta prestatu egitasmo guztiak deuseztu zituen. Dena hasteko zen berriro. zegoena eta, bigarrena, Vichy hirian gobernu laguna zuena, Petain mariskala buru.
|
|
|
Maiatzeko Esparrua izeneko kausaren kereila jartzailea da Abel Madariaga. Kereila horretan, egitezko azken presidenteak, Reynaldo Bignone diktadoreak, onartu egin
|
zuen
diktadura garaian 8.000 pertsona desagerrarazi zituztela, eta, oraindik orain, 25 urteko kartzelaldia ezarri zioten zigor gisa; kartzela arrunt batean bete du kondena hori.
|
|
2012
|
|
|
Bere etapa demokratikoaren hasieran, Hego Euskal Herriak Europako gastupubliko sozial txikiena zuen, berrogei urtez iraun
|
zuen
diktaduraren ondorioz, zerengarai horren ezaugarri nagusiak errepresio itzela eta gizartearekiko sentikortasunikeza izan baitziren. Diktadorea hil zen urtean, 1975ean, Espainiaren gastu publikosoziala (EHk ez zuen oinarrizko eskumenik) BPGaren% 14 zen, MendebaldekoEuropakoa baino askoz ere txikiagoa, honek BPGaren% 22 bideratzen baitzuen alorhorretara.
|
|
2013
|
|
|
Kirmen Uriberen pasadizo bat datorkit burura. Idazle ondarrutarrak bere" Bilbao – New York – Bilbao" nobelan kontatzen duenez, Unamunori, Hendaian erbesteratuta zegoela lagunak bisitan joaten zitzaizkionean galdetzen zioten ea noiz arte iraungo
|
zuen
diktadurak. Bere erantzuna hauxe izaten omen zen:
|
|
|
Sant Antoni de Frutera herrian izan zen, zerbitzari lanetan. Uharte hartan harrapatu
|
zuen
diktadurak deklaratutako salbuespen egoerak. 1975eko apirilaren hasieran, diktadurako segurtasun indarrek sarekada erraldoia abiatu zuten Euskal Herri osoan.
|
|
2014
|
|
|
Lehenago esan dugun bezala, kontrol bideak ez dira hutsezinak, ezta gureherriak bizi izan
|
zuen
diktadura frankista bezalako testuinguruetan ere. Frankismoaoso arduratua zegoen zinemagintzak populazioaren gain zeukan eraginagatik eta, besteak beste, pasio sexualak pizteko gaitasuna egotzi zion.
|
|
2015
|
|
|
Egun batzuk lehenago, antzoki haren inguruan biltzen ziren intelektualek Teatro abierto izeneko ziklo bat hasia zuten, diktaduraren kontrako erresistentziaren ikur gisa. Eraikina erre zen, baina 2012an inauguratu zen Picadero berria, eta Argentinako Kultur Idazkaritzak antzerki lehiaketa bat antolatu
|
zuen
diktadurako biktima hura omentzeko. El reportaje izan zen lehiaketaren irabazleetako bat, eta horrela izan dugu antzoki historiko haren berri.XX. mendeko gertakarien gaineko pasarte bat berreskuratzea gutxi balitz bezala, nor eta Federico Luppi handiak (Buenos Aires, 1936) hartu du atentatuaren egilearen rola.
|
|
|
Militar matxinatuei emandako laguntzagatik, Nafarroako Foru Diputazioak administrazio maila handia izan
|
zuen
diktaduran. Zazpi diputatuz osatutako eskuindar korporazioak autonomia horren bidez, besteak beste, euskararen aldeko ekimenak bultzatu zituen.
|
|
|
Udako familia portreta Tres Reyes hotel aitzinean (1975). hartuko
|
zuen
diktaduraren hondar putarretan. Jite larderiatsukoa, eta Carlos Arias Navarroren konfidantza gizona, ministroak bisaiarik eztiena erakutsi zion.
|
|
2016
|
|
|
Argentinara emigratutako Luicci Zanon italiar gazteak bere abizena zeraman zeramika fabrika sortu
|
zuen
diktadura garaian, Neuquen hirian. herrialde hark 2001ean jasan zuen krisi ekonomiko larriaren ondorioz porrot egin zuen ordea, eta bertako langileek berreskuratu zuten:
|
|
|
Ezinegon eta lehia horrek ahultzen
|
zuen
diktaduraren zurajea; ez erabat hondatzen, ordea. Pitzadurak bai, hor zehar; alabaina, sabeldura larri eta alde guztizko errausterik, ez.
|
|
|
Karmelek ezin izan zituen agurtu ez aita, ez ama, ezta Joseba ere, ezin izan zuen haien hiletetara joan, eta orain herrira itzuli zelarik Amerikako urteen ostean, orain bizi osoan borrokatu
|
zuen
diktadura bukatzear zegoela, ez zen kontent sentitzen; nola egongo zen pozik hainbeste urte kanpoan egon eta gero, maite zituenak dagoeneko ez zeuden-eta berarekin, eta seme alabak ere bakoitza bere aldetik: Txomin kartzelan, Patxi ihesi eta Ikerne Bilbon, bere bizimodua egiten familiarekin.
|
|
2018
|
|
|
Azken urte horietako borrokak ez ezik, nazioarteko egoerak ere iragartzen
|
zuen
diktaduraren amaiera. 1973an, artean NATOko kidea ez zela, espainiar zerbitzu sekretuen ordezkariek Stey Bildingeko bilera batean (Gladio Sarea) parte hartu zuten AEBei eta frantziar Estatuari esker.
|
|
2019
|
|
|
1920ko araudiaren arabera, Euskaltzaindia EI SEVen filiala zen, baina instituzio hori gerra zibilean desagertu zen. 1941eko ofizioaren arabera, bazirudien Akademia JCVren filial antzekoa bilakatu zela, baina Euskaltzaindiaren nortasun juridikoak argitu gabe jarraitu
|
zuen
diktadura osoan.162 Agintari frankisten erabakietan gertatu ohi zenez, baldintza politiko gogorrenak ahoz
|
|
|
M. Azkueren gutuna J. Elorzari, Julián Elorzak (18791964) GPDko presidente eta EI SEVeko buru gisa, oso gertutik jarraitu zuen Akademiaren sorrera eta garapena. Ideologiaz karlista izan arren, J. F. Lequericak" el más peligroso de los vascongados actuales" deitu
|
zuen
diktadura primorriveristan. Hain zuzen, Errepublikan autonomia estatuaren eragile garrantzitsua izan zen.
|
|
|
Kontuan hartu behar da Bizkaian, gerra zibilera arte, BPDk nahiz Bilboko Udalak antolatutako euskara katedrak egon zirela, baita euskaraz ematen zituzten baserri auzoetako eskolak ere. EAJ PNVren agerkariak, esaterako, editorial oso gogorra argitaratu
|
zuen
diktaduraren euskararekiko asmoak salatzeko:
|
|
2020
|
|
|
Errumanian, hildakoak kontatzen dihardute oraindik; Hungarian, hogeita hamar mila ziren 1956an. Sekula da neurtu, baina, nolako paper deitoragarria jokatu
|
zuen
diktadurak Ekialdeko herrialdeen filosofian, artean eta literaturan. Bere ideologia inposatuz, Sobiet Batasuna, herrialde horien bilakaera ekonomikoa oztopatzeaz gainera, haien kultura eta herri nortasuna itotzen ere saiatu zen.
|
|
2021
|
|
|
Komunismoa gaitz guztien sorburutzat jotzen
|
zuen
diktadura bat pairatu dugu denbora luzean; beraz, horrelako diskurtsoek jada ez gaituzte asaldatzen. Baina aitortuko dizut, eta hau nire iritzia da, batzuetan atsegina ere egiten zaidala hori.
|
|
|
Augusto Pinochet buru
|
zuen
diktadura militarra bukatu zenetik(), zentro ezkerreko edo eskuineko koalizioak egon dira gobernuan. Baina ematen du amaitzear dela hiru hamarkada iraun duen ziklo hori.
|
|
|
Egun batzuk lehenago, antzoki haren inguruan biltzen ziren intelektualek Teatro abierto izeneko ziklo bat hasia zuten, diktaduraren kontrako erresistentziaren ikur gisa. Eraikina erre zuten, baina 2012an inauguratu zen Picadero berria, eta Argentinako Kultur Idazkaritzak antzerki lehiaketa bat antolatu
|
zuen
diktadurako biktima hura omentzeko. El reportaje izan zen lehiaketaren irabazleetako bat, eta horrela izan dugu antzoki historiko haren berri.
|
|
2022
|
|
|
Jakina den bezala, Polizia frankista erregimenaren zerbitzura egon zen eta zigorrik gabe jardun
|
zuen
diktadura defendatzerakoan, krimen larrien eta giza eskubideen urraketen erantzule izanik. Bestela esanda, frankismoaren errepresioaren beso betearazlea izan zen.
|
|
|
erraterako, erreketek pantanalaren %30 erraustu zuten. Bolsonarok berreskuratu
|
zuen
diktadura militarrek Amazoniaz zuten ikusmoldea, zeinaren arabera horren gaineko kudeaketak bakar bakarrik Brasilgo interes nazionalari erantzun behar dion. Interes hori Amazonia «zibilizatzea» eta «garatzea» omen da, hots, agronegoziorako belardiak hedatzea, jarduera estraktibistak bultzatzea eta «oztopo» diren herri indigenak sarraskitzea.
|
|
|
Propaganda hutsa! ETA sortu zen egoera jakin batean, Espainiako gerla deitzen dugun hura koronatu
|
zuen
diktadura denboran, frankismoak euskaldungoari egin zion bortxaketari erantzunez. Haatik euskal gatazka ez zen hor hasia, historia luzeagoan kokatzen da.
|
|
2023
|
|
|
Corcholata zergatik? PRI garaian, Vargas Llosaren hitzetan 70 urtez iraun
|
zuen
diktadura perfektu hartan, presidenteak erabakitzen zuen nork hartuko zion lekukoa, eta berak erabakiaren berri eman arte, balizko hautagai guztien izenak estalita gordetzen zituen. Tapados esaten zitzaien, presidenteak haietako bat estalgabetu eta haren izena agerian utzi arte.
|
|
|
Subjektibotasunez kontatzen ditu Mussoliniren ingurukoak. Baita Erromarako martxak beste herrialde batzuetan izandako eragin agerikoak ere; esaterako, 1926ko Lisboarako martxak Portugalen ekarri
|
zuen
diktadura. Deigarria da, halaber, faxista italiarren martxa hark nolako lilura eragin zuen AEBetako egunkarietan eta Europa erdialdeko beste herrialde batzuetan.
|
|
|
«Itxaropentsu zen». Irailaren 11n bertan, arratsaldean, bere buruaz beste egin zuen Allendek, eta 1990era arte Augusto Pinochet militarra buru izango
|
zuen
diktadura hasi zen. Datu ofizialean arabera, hamazazpi urte horietan 40.000 bat pertsona torturatu zituzten, eta 3.000 bat exekutatu; horien heren bat desagertuta daude oraindik.
|
|
|
Frankismoak bere herriari egindako erasoa salatu eta argi izpiak eskaini zituen garai ilun haietan. Poetak arbuiatzen
|
zuen
diktadurak monarkia ezarri zuen gero. Armengolek koroa laudatzeko erabili du testu ezaguna.
|
|
|
Horietako batean paratu zituen orduko diktadore hegoamerikarrak. Zehazkiago, Tacho Somozaz, Nikaraguan 42 urte, 1979a arte, iraun
|
zuen
diktaduraren sortzaileaz, honela mintzatu zen: «Bai, putakume bat da, baina gure putakumea da».
|