|
2000
|
|
|
Miren, zure artikulu batean aipatu zenuen administrazioan, irakaskuntzan eta hedabideetan euskalkiek izan behar duten lekuaz hausnarketari ekingo
|
ziola
Jagon saileko lantalde batek. Koldok ere, azken boladan, idatzi du zenbait gauza gaiaren inguruan.
|
|
|
Su etena deitu izan zen garaian ETA ez zen sekula geldirik egon. Egia da hiltzeari utzi
|
ziola
, baina geldialdia bere barne berrantolaketarako zoritxarrez gero baieztatu zenez eta hilketak prestatzeko erabili zuen; Fernando Buesarena, kasu. Hilketak izan ez ziren aldian terrorismoarekin amaitzeko bideak irekiko zirela itxaron zuen euskal gizarteak.
|
|
|
Isabel Salinas lagunak esan zion Maria Zamakola zuzendariari ipuinak halako zirrara sortu
|
ziola
eta polita litzatekeela labur bat egitea. "' Usoa' irakurri ahala animatu nintzen".
|
|
|
Hala ere, zuzenean euskara batuaren inguruan deus esaten ez zuen arren... uhmmm! Nago Gaztañaga jauna ezagutzen zuenak urrutitik hartuko
|
ziola
usaina sagardotegien laudorio haren atzean egon zitekeenari... izenburu berezi hura irakurri bezain laister, apika: " Kezkak.
|
|
|
(...) Kontziente izatea, hor dago koxka. Lehengo ikastetxeetatik ez genekien, noski, baina gaurko haur eta gazteen artean ere, zenbatek ikasten du Nafarroari Gaztelako armadak kendu
|
ziola
bere burujabetza? (...) Zenbatek daki euskara nafar gehienena izatetik gutienena izatera agintari espainiar eta espainiarzaleen bortxatze eta zanpatzetik etorri dela?
|
|
|
Gabriel Arestiren zenbait poema ikur bihurtu da denontzat, haren hizkuntza ereduak hurrengo belaunaldiak eta euskara bera markatu zituen, bere adimen kementsuak obra mugarri eta zabala utzi digu. Esatea dago, ahoberokerietan erortzeko arrisku handirik gabe, literaturari eskaini
|
ziola
bere bizia," Harri eta Herri" zela.
|
|
|
Ikuspuntuari dagokionez, istorio hau guztia narrazioan parte hartzen duen pertsonaia batek kontatzen digu. Izan ere, narratzaileari Iñakik berak bere istorioaren berri eman
|
ziola
aitortzen du. Beraz, Iñakiren istorioa kontatzen ez duenean, baina honen berri nola izan zuen azaltzean, narrazioan parte hartzen duen narratzailea dugu.
|
|
|
Handik laster jakin genuen, berriz ere, gure eta Europaren Batasun eta bakebidearen zoritxarrerako, hizkuntza gutxituen aldeko gutunari Frantziak betoa jarri
|
ziola
. Eta orain arte hor jarraitu izan du, onespenaren faltaz eta europarron ahalkegarri.
|
|
|
Baina bere herriaren alde gizontasunez begiak itzarririk adi egon nahi dutenei, Arturo Campionen Navarra en su vida histórica (1929) eta El Genio de Navarra (1936) deritzen liburuen berrirakurketa komeni zaie. Gainera, gogoan izan Campion zenak Lingua Navarrorum eredugarri hura har eta, ikasi ez ezik, euskaraz idazteari ere eman
|
ziola
.
|
|
|
Eskema hori zeukaten Eulalik edo haren ama izekok, giza katuaren abenturakkontatzen zituztenean; hala dela egiaztatzen du eskuaren pasadizoak: gogora dezagunlapurrak leiho hegian eskua jarri zuela eta ebaki gura izan
|
ziola
Eulaliren amamak.Barandiaranek argitaratu «Sorgin lapurraren ipuin»ean (1973a, 62), sorginari eskuamoztu diote, sagarrak ebasteko sagastiko hesian eskua pausatu zuenean. BainaOrozkon ez da egintza bururaino eramango, hain segur* Teofilok, OiartzungoBexamotxak ez bezala, bere bi eskuak oso osorik zituelako.
|
|
|
Zazpi haur izan zituzten. Soren txikiena?, baina zorionik ez etxean. Aita sinetsita zegoen, bere hain errazaberastea Jainkoari zor
|
ziola
, baina mendeku gisa, bere bekatu barkaezina zigortzeko, eta familiaren gainean Jainkoaren madarikazioa zegoela. Haurrak, bata bestearen ondoren denak hiltzen ari ziren gazterik, bost zaharrenak hilak ziren, ama ere hil zen, etaaita konbentziturik zegoen, bizirik geratzen ziren bi gazteenetarik ere inor ez zela Jesukristoren adinera helduko; eta bera, urre guztiarekin, bakarrik geratuko zela munduan, bere zorigaitz guztia ikusten, azkena bera kondenaziora joateko.
|
|
|
Harritzekoa da kulturen, hizkuntzen eta gizarte erlazioekiko ekologiaz nola ez den gehiago hitz egiten. Hala ere, interesgarria da jakitea, Herder-ek, XVIII. mendearen amaieran, gaurko naturaren ekologistak baino askozlehenago, kulturen eta hizkuntzen ekologiari hasiera eman
|
ziola
.
|
|
|
Hitzez hitz dio Descombes ek Kojeve k Sartre-ri bere, historiaren filosofia terrorista? oinordetzanutzi
|
ziola
, Ibidem, 27 or.
|
|
|
Aita Morlansek ez zien jaramonik egin abadearen ahalegin haiei. Niri ez bainaairean zegoen zer bati hitz egiten
|
ziola
ematen zuen, heriotzaren itzala sumatuz bezala, Jainkoarekin edo bere kontzientziako mamu zaharrekin bakezkoak egiteko presaz.
|
|
|
Nire galdera airean galdu zen, aldi berean Aita Arbizuk bi besoetatik heldu etaetzanarazi egin baitzuen agure erkindua, gaixoekin erabili ohi dugun goxotasunaginkoi horrekin, lasai, lasai? esaten
|
ziola
. Pausatu zuen kasko soildua burukoarengainean, zabaldu ziren bixar saretuak izara gainean, eta hitz bakarra xuxurlatu zutenharen ezpain dardartiek:
|
|
|
Hau da, herritar frantsesak fabrikatu behar ziren, eta,, Iraultza Frantsesak eskolan funtsezko kokagunea aurkituko zuen, aberriarekiko kultu laikoari? hasiera eman
|
ziola
esan genezake.
|
|
|
hezkuntza politikak ez zuen etorkizunik hezkuntza egitura eraiki ezean, eta legeak, nahia adierazteaz gain, ez zuen nahi hori gauzatzeko modurik izango, baldin eta gauzatze hori ziurtatuko zuen Estatuak kontrolatuko zituen administrazio tresnak sortu eta eraikitzen ez baziren. Oro har, Estatuak nazioa antolatzeko zuen beharrari erantzungo
|
ziola
esan daiteke, azkeneko txokora iritsiko zen administrazio egitura ahalguztidun eta omnipresentearen bitartez, horixe baitzen nazioaren ideia memoria kolektiboan txertatzeko nahitaezko baldin
|
|
|
baita unibertsitatea zuten herrietakoak ere, eta beste gainontzekoak, de tercera? (115 art.) 215 Badirudi sailkapen honek irakaskuntzaren antolakuntzaren ikuspegi hierarkiko zentralistari erantzuten
|
ziola
.
|
|
|
Unibertsitate mailako irakaskuntzari dagokionez, honen egituraketak unibertsitate zaharren autonomiari amaiera eman
|
ziola
esan behar da, uniformizazio zein zentralizazio printzipioak nagusituz (ordutik aurrera, unibertsitatea Estatuaren monopolioa izan zen). Ondoren, Gobernuak erabateko kontrola ezarriko zuen:
|
|
|
–Fomento? hitzak (piztea edo bizkortzea, alegia) garbi asko adierazten du, Estatuak gizartearen modernotze prozesuari heldu nahi
|
ziola
, eta honen barruan, beste arlo batzuekin batera (nekazaritza, industria, merkataritza,...) hezkuntzak funtsezko zeregina bete behar zuela186 (bide batez, gogora dezagun, Gellner en ereduari jarraituz187 eta testuinguru honetan hezkuntzaren garrantzia nabarmenduz, modernotze prozesu horretan Estatuaren Estatu Nazio gisako konfigurazioa, honek dituen ondorioekin: alfabetatzea, kultur homogeneitatea, zentralizazio politikoa, etab.).
|
|
|
irakasle gehienak, kulturagabeak eta ezjakinak; bakar batzuk?, los más instruidos?? oso gauza gutxi irakasteko gai; hori gutxi ez bazen, dago Estatuak ezin
|
ziola
bere hezkuntza sistemaren eraikitzeari heldu, baldin eta ez bazion irakasleriaren prestakuntzaren arazoari lehentasunik ematen, horixe baitzen funtsezko baldintza oinarrizko irakaskuntza herri osoari zabaldu ahal izateko gero. Irtenbidea. Escuelas Normales?
|
|
|
Egia da, Moyano legean klase zuzendarien formazioari buruzko ardura klase herrikoienari buruzkoa baino indartsuagoa dela antzeman daitekeela aipatutako ikasketen antolaketa hierarkiko horrek nahiko garbi utziko luke hori, baina, oro har, Europako beste herrialde askotan Estatu Nazioa eraikitze prozesuaren barruan detekta zitekeen eskemari erantzuten
|
ziola
esan daiteke. Gizartearen modernotze prozesuaren aurrean zeuden (nahiz erritmoak berdinak ez izan) eta gizarte tradizionalaren kultur heterogeneitatea oztopotzat hartu zen prozesu horretarako, kultur homogeneitatearena baitzen prozesuak ezartzen zuen behar nagusienetariko bat, eta estatu nazioaren markoak eskainiko zuen homogeneizatzerako testuinguru aproposa.
|
|
|
Txemak ez zekien. Soilik erlojuari azken begirada bat bota
|
ziola
, neskaren berbaldia ziplo eten zuen" oso begi politak dituzu" moduko esaldi bat ahoskatu zuela, eta neska harriturik geratu zitzaiola so, batere politak ez ziren begi haiekin. " Eta gainera oso atsegina zara".
|
|
|
Kauendios, bota zuen, eta supituan konturatu zen oinen ehuneko ehuna lurrean jartzea zela onena, haize harekin ez zegoela funanbulu jokotan ibiltzerik. Atzeranzko pauso bat emateko ahalegina egin zuen baina azken haize kolpe hura gogorregia izan zen, eta ostia ostia... ikusi zuen gorputzak ez
|
ziola
behar bezala erantzun, eta ezinbestean erortzen hasia zela. Besoak mugitu zituen gorputzaren beheranzko indarrari kontra egiteko, baina beranduegi zen eta jadanik turista zaharren oihu eta laguntza eskaera antzuak ere ez zituen entzuten.
|
|
|
Askotan iruditu zitzaion hango hura Eider zela, eta gero beste hura. Zerbaiten bila?, galdetu zion neskak, eta Txemak keinu bat egin zion ezezkoan, edo ez zekiela, edo ez
|
ziola
galdera ulertu. " Sorry, are you all right?" galdetu zion berriro, Txemaren begi erneekin beldurtuta.
|
|
|
Antza, Txemak berak eskatu zion, nahiz eta horretaz konturatu ez. Tabernariak aitortu zuen ez
|
ziola
Txemari piperrik ere ulertu; soilik noizean behinka altuegi esandako" Aidar" edo" Ider" edo antzeko zerbait, eta noski, azken uneetan behin eta berriro errepikatu zuen" Connemara" hitza.
|
|
|
Institutua eta, a ze giroa eta, hor goiko tabernako" destorniak" kristorenak direla-eta... Iruditzen zitzaion bihotzak salto egin behar
|
ziola
eztarritik gora eta ahotik kanpora. Izerditan zegoen.
|
|
|
Hori bai: aitortu didanez, behin gertatu zitzaion kamioi bateko kabinan sartu eta ezin eutsi izan
|
ziola
bere eskuinean gidari zihoan gaztearen morboari. Berak azaldu didan naturaltasun guztiarekin saiatu naiz, Bitakora, zure orrietan idazten, nahiz eta hasieran harritu egin naizen, munduko gauzarik normalenak balira bezala kontatu baitizkit kabina barruan gertatutakoak.
|
|
|
Azken hilabetean argi ikusi zuen urdanga bat zela, hitz gogorregia ez erabiltzeagatik, eta orain ez zuen beste modu batean pentsatuko. Gainera, Txemak onar zezakeen (kostata, minduta edo nahi den bezala, baina onar zezakeen) Eiderrek ez maitatzea, baina amorru berri bat piztu zitzaion konturatzean lagun bezala ere ezin izan
|
ziola
bere arazoen berri eman. Dena azaltzeko adorea hartu (moduren batean edo bestean amaitu zen euren harremana, lehenago edo beranduago), egindakoa onartu eta mesedez laguntza eskatu.
|
|
|
Militarrak ez zuen txantxetarako gogorik, bere aurpegi ozpinduaren arabera. Nik uste nuen Ralphi bihotzekoak eman behar
|
ziola
. Baina gure aulkietara hurbildu eta paperak eskatu dizkigunean, Ralphek kristoren ahalegina egin du eta nahiko itxura lasaia eta aurpegi erlaxatua erakutsi ditu karneta luzatu dionean morrosko uniformatuari.
|
|
|
Bere ohean etzanik, Txemaren logelako neskak nabarmen entzun zituen komuneko kexu haiek. Erabaki zuen ez
|
ziola
tipo zikin hari aurpegira begiratuko, ezta berarekin hitzik gurutzatuko ere.
|
|
|
Behingoz, Txemari iruditu zitzaion ikasle garaiko asignatura batek zerbaiterako balio izan
|
ziola
: Técnicas de psicología jurídica.
|
|
|
Hori bai, bazegoen zerbait Txemak Maiteri esan ziona, eta hala ere berak ere sinesten ez zuena, alegia Eiderren gelan minutu batzuk igarotzeak ez
|
ziola
kalterik egingo. Ez zekien zergatik egiten zuen, baina masokismo punttu bat ere bazegoen gela hartan minutu batzuk igaro nahian.
|
|
|
Bada, hain sinesgaitz egin zitzaion kalterik egingo ez
|
ziola
adieraztea, ezen momentu batez Maitek gelara sartzen utziko ez ote zion beldurrez egon baitzen Txema. Baina azkenean bai.
|
|
|
Baina egia da Txemak ez
|
ziola
kasu gehiegirik egin Eiderrek, beste ezer gabe," nik Irlandara joan nahi dut" esan zuenean. Aitzitik, airean altxatutako garagardo botila brindis baterako gonbita zela ulertu zuen Txemak eta, berak ere berea altxatuz, txin txinka hasi zen inguruko beste lagun guztiekin.
|
|
|
autobusetik. Zeren, kauenlaletxe, Eiderrek inoiz ez zion aipatu bidaia hura egin zuenik, eta hara non artxiboa ireki eta aurkitu zuen bere neskak jende ezezagunaren autoetan eman
|
ziola
bira Irlandari. Egia esateko ez zitzaion batere gustatu Eiderren jokaera, eta denbora luze samar batez egon zen muturtuta, harik eta berriro konturatu zen arte hildako batekin zegoela haserre.
|
|
|
Eta nork daki ez ote zuen arrazoin, Joanes? Zeren eta, dakian bezala, jaun Albert Etxegoienek egin baitzuen, Nafarroako erregeordearekin, Urbiainerat itzultzeko tratua, Mattinek eta biok aitona Nikolasi anitzetan entzun izan diozuen bezala; eta, badakik, halaber, ezen, barkamenduaren eta etxerat itzultzeko baimenduaren truke, jaun Albertek uko egin behar izan
|
ziola
iraganari, zeinak jaun Esteban Etxegoienekin ere lotzen baitzuen: agramondarrekin eta protestantismoarekin, beraz.
|
|
|
Zeren eta aitona Nikolasen aitak, jaun Albert Etxegoienek, erre egin baitzezakeen, hura eskuratu orduko... —eta, bertze burutakizun batek bekokia zimurrarazten
|
ziola
, erran zuen—: Edo gorde ere, gorde zezakean, zergatik ez, zeren eta etorkizunak, haizeak bezala, alde baterat edo bertzerat egin baitezake, eta atzo gure kontra erabil zitekeena, bihar alde...
|
|
|
Eta haren konplizea nintzelako kontatzen ari zitzaidan kartaren historia eta hiru anaiena. Eta, kontakizunari fina eta akabantza emaiten
|
ziola
, erran zidan:
|
|
|
Izan ere, gutun batean aditzerat eman nizun bezala, gauza segura da ezen jaun Esteban Etxegoienek lagun mami bat izan zuela, Parisen studiatu zuena, zeinari Joseph Elizanburu baitzeritzan eta zeinak igorri baitzizkion Paristik, Lutherok 1517an latinez skribatu zituèn 95 tesiak, eta halatan egin zela gure etxeko ardi beltza luthertar. Eta jakin ere jakinen zuen gure etxeko arbaso hark, eratxikitzen dizut nik orain, nola aita sainduak eskatu zion Lutherori, Exsurge Domine buldaren bitartez, gibela egiteko, eta nola Lutherok ez zuen amore eman, buldari su emaiten
|
ziola
, Wittenbergeko plaza publikoan, 1520ko abenduaren 10ean, zeren eta berri hura oinazturak hartua bezala zabaldu baitzen Europa osoan, ezin fitezago.
|
|
|
Nire adinekoa edo zelarik, burutsu eta adimendutsu zen Jesus, sinagogako doktoreen doktore eta jakintsuen jakintsu, baina nago ezen berak ere ez
|
ziola
osabari hirugarren lezione hartarik fitsik ere endelegatuko, enekin batean egon izan balitz; baina nola, alde batetik, ekialdeko leihotik ilargi zuria deika ari baitzitzaigun, bere sekeretutxoak erakutsi nahian, nik uste, eta nola, bertzetik, teleskopiotik behatzea zen ene orduko gutizia gutiziatsua, baietz ihardetsi nion, guztiz ulertu niola. Eta hark, orduan:
|
|
|
Baina, itzulirik jaun Marcelenganat, derradan ezen, oroz gain, hitzaren mi resle zela... eta hain dira gauzak erraiten ari natzaizun moduan, non frankotan pentsatu izan baitut ezen jaun Marcelek inportantzia handiagoa emaiten
|
ziola
ongi hitz egiteari hitzari berari baino, formari eta iduriari edukiari baino. Iduri dezakeenaren kontra, ordea, jaun Marcel ez zen hitzontzia eta kalakaria, eta hala erraiten zigun:
|
|
|
Eta nik neure egoitzarat joan behar nuen, bai, baina ez nuen jada joan nahi, hain bainengoen, zinez, zurekin arrai eta neure gogara. Eta dudos nengoen berriro, Jainkoak apez izaiteko deitu ote ninduen, zeren eta nik uste bainuen ezen, apez izaiteko, gozorik ez duen ate estua iragan behar zela eta nork bere buruari uko egin behar
|
ziola
, baita lizifrinaz eta zilizioez baliaturik ere, hala behar izanez gero; ordea, zure hitzetarik bertze mundu bat igar nezakeen, zeina baitzen zabalagoa eta gozoagoa, eta zeinak erakarri baininduen hatsarretik beretik... Eta mudantza haren seinaleak neure baitaren baitan sentitzen nituen jada, zeren eta goiz hartan, etxetik jalgi eta unibertsitaterako bidean jarri nintzenean, segur bainengoen Jainkoaren deiaz, eta arratsaldeko lehen ordu hartan, aldiz, zure etxetik jalgitzerat nindoanean, ez hain segur, barrenean zerbait hautsi izan balitzait bezala.
|
|
|
...n, beraz, esperantza fermu eta sendo bat, zeren igurikitzen bainuen ezen, neure burua Hiponakoaren itzalean paratzen nuela, argi argitsuren batek argituko ninduela nihaur ere noizbait libururen batetik, nola san Agustinen adimendua bertze liburu batek argitu baitzuen, noiz eta Hiponakoak, etxeko lorategian zalantzan eta ezbaian murgildurik zegoela, gogoa noraezean, boz bat aditu baitzuen, erraiten
|
ziola
: Tolle, lege, 15 eta begiak jasotzen zituela, eta behakoa bere lagun Alypio irakurtzen ari zèn liburuan pausatzen, orrialde mirakulutsu hartan, non ediren baitzuen jondone Pauloren epistola hura, haren kezkei eta problemei aterabidea eta soluzionea eman ziena, eta ha ren bizitzari salbazionea, zuk ere ongi dakizun bezala, jaun André.
|
|
|
Eta aita Bartolomek erran zuen orduan ezen Mattin deabruak hartua zela, eta hura gorputzetik atera behar zitzaiola lehenbailehen, baina aita guztiz koleratu zitzaion eta erran zion ezen ez
|
ziola
hura aditu ere egin nahi.
|
|
|
Zeren eta halakoa baitzen gure ama, egoerarik gaitzenei ere aterabideren bat edireiten ziena. Lurrikara batek, segurki, osabaren hitzek baino atsekabe eta nahigabe tipiagoa eraginen zion amari, baina, barrendik hautsia behar zuenak kanpotik bertze iduri bat emaiten zuela eta burua galdu gabe osaba Joanikoti mesprezuz behatzen
|
ziola
, erran zion:
|
|
|
—Badirudi ezen zaldiz ihes egin baino lehen, Maddalenek karta labur bat utzi
|
ziola
Joanikoti, non erraiten baitzion ezen haizea bezalakoa zela eta haizearekin egin zuela ihes. Biharamunean haren gibeletik ibili zen Joanikot egun osoan, baina alferrik, eta, etxerat itzultzean, bere gelan sartu, horditu, eta hitz haiek erran eta ber erran zituen gau hartan, buruan bertzerik ez baleuka bezala:
|
|
|
Eta, osaba Joanikotek kanoi haren berri emaiten
|
ziola
, are harrituago geratu zen Pedro, zeinak, irria ezpainetan, erran baitzuen:
|
|
|
Eta, baldin aitari obedientzia zor banion, amari ere zor zioat... eta amak harat joaitea nahi badu... —eta, osabari eskua luzatu eta honek berdin ihardesten
|
ziola
, erran zuen—: Ongi duk.
|
|
|
Handik itzultzean erranen diat gurekin etortzea merezi duan ala ez —eta, behakoa zorrozten zuela, erran zion—: Eta, baldin gurekin bahator, igurikitzen dudan bezala, ez ahantz ezen koadro bat zor didaala —eta, nola Pedrok ez baitzion ulertu, osaba Joanikotek oroitarazi zion nola Urbiaindik adio egin baino lehen present bat egin zion, koadro bat, txakur batena, zeinari Leonardo baitzeritzan, eta nola orduantxe Pedrok promes egin zion ezen Urbiainerat itzultzean bertze koadro bat eginen
|
ziola
: erretratu bat —eta, behakoa are zorrotzenago zuela eta hatza goratzen, akabatu zuen—:
|
|
|
Eta, Villagrandeko dukearen aipatze hutsak betartean irri hura eragiten
|
ziola
eta irri hura are zabalago egiten zuela, erran zigun:
|
|
|
Bigarrenean, berriz, goizetik, osaba Joanikotek jaso zuen dukearen mirespena, osabak bere esperimentuen berri eman zionean, jakinarazten
|
ziola
nola oilaloka bat zuen, lau ahate arrautza txitatu zizkiona, bertze nonbait erran dizudan bezala, eta nola oiloak eta ahattoek elkar ongi hartzen zuten, oiloak ahattoak bere kumetzat balitu bezala, eta ahattoek oiloa amatzat; gero, dukea bere studiorat zeramala, bertze esperimentu haren berri eman zion —ohol luze batetik erortzerat uzten zuen brontzezko bolarena—, eta segidan fosilak et... " Eta ba al duzu bertzerik?" Eta osabak ihardetsi zion:
|
|
|
" Galtzak laxatzeko toki bat, zerbitzu guztiak dituena, zeren, batetik, hosto freskoak eta oihal pedazuak hautan baitaude, baita ontzi bat arrosa ur ere, eta zeren, bertzetik, ez baitago zerbitzarien beharrik, eskrementuen honat edo harat eramaiteko". Eta dukeak harri eta zur behatu zion, irritsu, erraiten
|
ziola
: " Ikusi nahi nuke..." Eta jaitsi ziren beheko solairurat, eta ikusi zuenean dukeak osaba Joanikoten asmakizuna, irri karkaraka hasi zen, zeren eta irrizalea eta txantxazalea baitzen nehor ez bezala.
|
|
|
haietarik bat kalonje bat zen, don Claudio izenekoa, dukearen konfesorea zena eta dukeak bidaia guztietan eramaiten zuena, badaezpada, zeren nehork ez baitaki zein izan daitekeen Jainkoaren nahia eta borondatea, eta dukeak bere ondoan nahi zuen hura heriotzako orenean; bertze biak, berriz, bi toreatzaile haiek ziren, Curro Banderas eta Paco Corrales zeriztenak: ...rabazia, bertzalde, kontatzen ziren erdiak egia izaitekotan—, zeren erraiten baitzen, konparazione, ezen, ehun zezenez goiti toreatu eta lau adarkada larri izan zituela, eta ehunez goitiko haien artean hiru zezen hil zituela, haiek toriletik atera bezain sarri, paratzen zelarik, hartarakotz, toriletik beretik hamar bat urratserat, hanka bat belauniko, lantza eskuan tinko... eta harekin egiten
|
ziola
buru zezenari, zeina, bere lasterraldian, lantza topatu eta ziplo eroriko baitzen, toreroak bere" lantzean" asmatzekotan, noski; edo, huts eginik, toreroa bera harrapatu eta adarkatuko zuen zezenak, inarrosiko zuen airean itzulipurdika, hilko zuen segurki.
|
|
|
Baina erran beharra dut ezen, hatsarrean bederen, haserre ediren nuela osaba Joanikot... hain haserre, non ez baitzion kasurik ere egin eskuan nekarkion presentari: sugegorri bat; izan ere, goiz erdian osabaren dorretxeko studiorat nindoala —zeren, jakin zuenetik ezen aitona Nikolasek testamentean urroztarren dorretxea esleitzen
|
ziola
, hango goi solairuko gela prestatu baitzuen bere eginbeharretarako; eta zeren, bisitan genituen handikiak jauregian geratzen zirelarik, dorretxerat egin baikenuen osaba Joanikotek, Mattinek eta hirurok, haiei leku egiteko—; haren studiorat nindoala, bada, dorretxetik ez oso urrun, or baten zaunkak aditu nituen, zeinak baitziren Arkimedesenak, osabak Akilesen ondotik izan zuen orarenak; eta A...
|
|
|
Osabak berriro harritu zuen aita bere ateraldi harekin, nahiz eta berehala disimulatu zuen bere harridura irri batez, erraiten
|
ziola
:
|
|
|
—Koldarrak! —erran zuen haserre, adar gainetik soka biltzeari ekiten
|
ziola
, beheko sokamuturraren bila.
|
|
|
Eta, egun batean, xakeari buruzko historia harrigarri hura kontatu zigun: ..., erregeganat joan, eta nola honek erran zion ezen eska ziezaiola nahi zuena, asmakuntzaren ordain; eta eskatu zizkion asmatzaileak taulako lehen koadroagatik bi gari bihi, hurrengoagatik lau, eta hurrengoagatik zortzi, bakoitzean bi aldiz gehiago... eta erran zion ezen segi zezala gisa hartan koadroz koadro, hirurogeita laugarrenerat arte, eta hirurogeita laugarren eta azken koadroak jakinaraziko
|
ziola
berari eman beharreko ordaina; eta kontatu zigun nola hatsarrean erregek irri egin zion, baina baita harri eta zur geratu zela ere, hondarrean, emaitza ikusi zuenean, zeren erresuma osoan ez baitzuen, ezta urrunetik ere, hainbat gari bihi. Eta jartzen gintuen aitonak problema haren erresoluzionean... eta, kalkuluak egin ondoren, kontatzen hasten ginen numero luze hura, eta milioien, bilioien eta trilioien artean galtzen ginen, zeren numero hark infinitutik hurbil behar baitzuen, eta infinitua ez zegoen nehola ere atzemaiterik.
|
|
|
Izan ere, erran berri dizut ezen, gogoratzen dudan neurrian, sentitzen zuena erraiten zuela aitona Nikolasek eta erraiten zuena sentitzen: ez zuela deus ere gordetzen, alegia, eta zen bezalakoa onartzen zuela etxeko iragana... nahiz eta ez nagoen oso segur, zeren eta iragan hark bere kontradikzionea baitzuen, kontzientzian barrena itzal bat bezala luza zekiokeena, eta uste dut ezen itzal hark ere egitekorik aski eman
|
ziola
, ez dakit bizitza osoan, baina bai bizitzaren azken aldian. Eta segur nago eta gero eta segurago nago ezen itzalpean nahi izan zuela itzal hura, baina ezin izan zuela, halako suertez, non itzalak itzali baitzuen aitona bera ere, finean.
|
|
|
Dena den, baldin gure buruko minik handiena hori bada, zaldi bat eskain geniezaiokek apezari, eta kito... —ihardetsi zion aitona Nikolasek, jakin gabe artean don Frantziskok uko eginen
|
ziola
eskaintza hari.
|
|
|
Ordea, hori baino gogorragoa hintzela uste nian nik... —eta, eskutik pitxerra kentzen
|
ziola
eta beltzuria gozatzen, erran zuen—: Uti, non abuti!
|
|
|
" Maite zaitut". Eta Maddalenek eskuak osabaren bururat eraman eta, adatsa ferekatzen
|
ziola
, erran zion: " Nik ere bai berori..." Eta, betartea iluntzen zitzaiola, gaineratu zuen:
|
|
|
Zuhur jokatu behar dugu; izan ere, isilpean segitzen badugu, hats har dezakegu; agerian, berriz, hatsa ukatuko digute... eta, andere Grazianak berorren dorretxerat joaitea debekatu badit, goganbehar delako da..." Eta osabak erran zion: " Ai, Maddalen, zergatik ez ditugu kontu horiek ahanzten... eta zergatik ez didazu kopla eder bat kantatzen?" Eta Maddalenek osabari buruko adatsa ferekatzen
|
ziola
, nola ama batek bere semeari, kantatu zuen: " Neguaren erdian/ nago ni lilitan/ jaun Joanesek nauka/ bihotza eztitan".
|
|
|
Badakizu, jaun André, ezen osabak ezin izen xelebreagoak ipintzen zizkiela etxeko orei. Eta, irri maltzur batek betartea argitzen
|
ziola
eta jostetan ariko balitzait bezala, ihardetsi zidan:
|
|
|
Eta, halarik ere, bertze keinu bat ekarri nahi nizuke honat. Izan ere, jakin nahi al duzu zer keinu egin zuen aita Bartolomek —zeina jauregiratu baitzitzaigun Iruñan aste pare bat egin ondoren, bere arreba hura onerako bidean utzirik—, noiz eta jabetu baitzen ezen osabak txakurrari izen hura ipini
|
ziola
–
|
|
|
" Luthero, Luthero!" Eta aita jesuitaren keinu hura ikusi nuen ondotik: lehenik, begiak zeruraino zabaldu zitzaizkion; gero, aitari behatu zion, esplikazione baten eske... eta, ohartu zenean ezen aitak irri etsi hura luzatzen
|
ziola
, erran nahi balio bezala: " Ene anaia hori ume bat duzu, eta badakizu, umeak beti umekeriak...", orduan irri egiterat deliberatu zen aita jesuita ere.
|
|
|
Uste dut ezen osabak ez
|
ziola
aditu ere egin, baina, hori bai, kontakizuna akabatu bezain fite, gaiaz aldaturik, erran zion:
|
|
|
Hori bai izanen litzatekeela mirakulu handi bat, Joanes! Eta mirakulu horrek san Jenaroren jarraitzaile sutsu eginen nindukek, benturaz..." Eta irri egin zuen, eta segidan Arkimedesi so egin zion, erraiten
|
ziola
: " Eta hi ere bai, ezta?" Eta Arkimedesek mihia luzatu eta eskua ferekatu zion.
|
|
|
Eta amak, osabari mesprezuz behatzen
|
ziola
, salatik alde egin zuen; amaren gibeletik, aita jesuitak; gero, jauntxo batek, bertze batek... alde egin zuten jauntxo guztiek, alde egin zuen Pedro Huizik, baita aitak, Mattinek eta hirurok ere, osabaren irri gero eta zaratatsuagoak salako hormetan oihartzun egiten zuela.
|
|
|
Eta, oharturik ezen nehork ere kasurik egiten ez
|
ziola
, erran zuen:
|
|
|
Baina denborak eta naturalezak gauza bakoitza bere lekurat eta bere neurrirat ekartzen dute, eta, nola Alexandro Handiari Demostenesek bere bizitzako lezionea eman zion, enperadoreak prometatu zionean ezen berak nahi zuena emanen
|
ziola
, eta filosofoak ihardetsi ezen aparta zedila eta hastan zedila eguzkiaren paretik, zeren eguzkia hartzen ari baitzen —nunc quidem paululum a sole—, hala eman zidan osaba Joanikotek ere bere lezionea handik gutirat, eguzki izpirik gabe utzi ninduena.
|
|
|
Eta iduritu zitzaidan ezen ur garden haietan ediren nuela aitzinagoxe egin ez nion galderaren ihardespena... eta sinetsi ere nuen ezen anaia Elbirari zerbait egiterat entseiatu, eta Elbirak ezetz erran
|
ziola
, ni maite ninduelako, eta hargatik eman ziola anaiak belarrondokoa.
|
|
|
Eta iduritu zitzaidan ezen ur garden haietan ediren nuela aitzinagoxe egin ez nion galderaren ihardespena... eta sinetsi ere nuen ezen anaia Elbirari zerbait egiterat entseiatu, eta Elbirak ezetz erran ziola, ni maite ninduelako, eta hargatik eman
|
ziola
anaiak belarrondokoa.
|
|
|
Baina Joxe Aberasturik etxalde edo etxaleku haietarik batean enplegatu nahi zuen, eta halaxe jakinarazi zion Fernando Pachecori, etxaldeetako jaunei buruzko eta han egiten ziren trabailuei buruzko xehetasunak eskatzen zizkiola. Eta uste genuenean ezen, ohi bezala, luze ihardetsiko
|
ziola
, aitzitik, Fernando Pa che cok ezin laburrago erran zion:
|
|
|
Ordea, berant zebilen jabea, zeren dadoetan ari zèn eta ozen mintzatzen zèn zaldun errabiatua hartaz ohartu eta jauzi batean altxatu baitzen. Eta, indiar gorri haietarik bati ostiko bat emaiten
|
ziola
, herratsu eta errietatsu, erran zuen:
|
|
|
Eta baldin barbaro honek hori erran badu, bietarik bat: edo orain berean bere damua azalduko zidak, birao egin duelako, edo ene ezpatarekin neurtu dik —eta, gipuzkoarrari goiti beheiti so egiten
|
ziola
eta ezpata lepo inguruan jartzen ziola, segitu zuen—: Baina gure oilo honek ezpatarik ez dik eta...!
|
|
|
Eta baldin barbaro honek hori erran badu, bietarik bat: edo orain berean bere damua azalduko zidak, birao egin duelako, edo ene ezpatarekin neurtu dik —eta, gipuzkoarrari goiti beheiti so egiten ziola eta ezpata lepo inguruan jartzen
|
ziola
, segitu zuen—: Baina gure oilo honek ezpatarik ez dik eta...!
|
|
|
¡ Qué descansada vida/ la del que huye el mundanal rüido/ y sigue la escondida/ senda por donde han ido/ los pocos sabios que en el mundo han sido! , zeren uste bainuen ezen poema hark lur bat eskaintzen
|
ziola
ene arima nekatuari eta lur hartarat egin behar nuela nola edo hala. Eta, pentsu haien hausnarrean nengoela, ikusirik amak ezen ez niola deus ere ihardesten, erantsi eta eratxiki zuen:
|
|
|
Eta, apeza harri eta zur uzten nuela, historia bat asmatu nuen, erraiten niola ezen, haur nintzelarik, anitz zirela jauregi ondoan zebiltzan azeriak; eta erran nion segidan ezen, sartu eta fintkatu zuela osabak, egun batean, hesola bat, leku jakin batean; lotu
|
ziola
oilo bat hesolari, neurtu zuela kanoitik harako distantzia, kalkulatu zuela kanoiari eman beharreko inklinazinoa... Eta, begiak guztiz zabaltzen nituela, akabatu nuen:
|
|
|
Baina hemen ere hitzak eta hitzen itzalak nahasten zaizkigu, zeren eta zenbatetan ez ote nuen ikusi Mundu Berria eta Mundu Zaharra zuhaitzaren eta huntzaren eredurat, halako moldez, non erran baitzitekeen ezen Mundu Zaharraren huntzak inguratzen zuela Mundu Berriaren zuhaitza, eta kentzeko guztia kentzen eta edoskitzen
|
ziola
anitzetan, harik eta iharturik uzten zuen arte?
|
|
|
...a ezin penagarriago hura sartu zitzaiola bihotzean eta ezin izan zuela pena hura bere baitarik erauz, ni preso eraman nindutenetik... eta gaixoa apetitua galtzen hasi zela eta egun osoak kantuan emaiten zituela, nitaz oroiturik, halako suertez, non egun batean buru buruan sartu baitzitzaion ezen presondegiaren inguruneraino joan behar zuela, nik kantatzen entzun niezaion... eta hartarakotz lagundu
|
ziola
bere neba Gunbek... eta biak joan zirela behin, bi aldiz eta hiru aldiz... baina handik gutira eritu eta azkenean hil zela, orduan ere kantari.
|
|
|
" Ordea, Indiak urrunegi daude ni harat joaiteko... eta hura ez da eneganat etorriko nehork erraiten ez badio, zeren zinez bainago harekin izan nuen jokabideaz damu, eta harekin mintzatu nahi bainuke, hil aitzin..." Haatik, bat batean argi bat piztu balitzaio bezala, erantsi zian: " Halarik ere, gutun bat skriba diezaioket Villagrandeko dukeari, zergatik ez?, zeren haren eskua, bai, luzea baita, eta zeren dukea zorretan baitago etxegoiendarren leinuarekin"; eta, handik aitzina, hire amak kontatu zidaan nola prometatu zion dukeak zuen aitari ezen markes titulua emanen
|
ziola
eta Urbiaingo herria markeserri izendatuko zuela, hire aitak kanoi eta fusilen tratua bete ondoren, baina ezin izan zuela bere hitza bete, zeren, dukea azken urratsa emaiteko puntuan zenean, ahakartu baitzen aldi batez, bertze kontu batzuengatik, erregeren balidoarekin, zeinak ukatu baitzizkion, hartaraz gero, zor zizkion fabore, garazia eta abantail guztiak, aitaren markes titulua tartean. Eta hire amak hura guztia erran zidaan, eta bertze zerbait ere erraiterat zihoakidaan, baina nik ere hartua nian neure erabakia orduko, zeren, hasteko, itsasoa utzi nuenetik bortz hilabete baineramatzan lehorrean, gogait gaixto eginik, halako suertez, non itsasorat berriro itzultzeko asmotan bainengoen, eta zeren aitzakia ezin hobea izan baitzitekeen hura enetzat ere, Mundu Berria ezagutzeko eta obra on baten egiteko... eta zeren erakutsi nahi bainion neure buruari ezen ez nengoela artean ahiturik, adinean sartua egon arren; eta, hala, arrazoin haiek guztiak buruan nituela, erran nioan hire amari:
|
|
|
—Neurekin daramadan indiarraz denaz bezainbatean, zeinari Goruki baiteritza, mutil ezin leialagoa da eta ezin balentagoa, halako suertez, non bitan salbatu baitit bizia, berea perilean jarriz: batean, sierpe jigant bati buru egiten
|
ziola
, eta bertzean, atrapaturik nindukatèn lur lohi higikorretan sartu eta handik ateratzen ninduela...
|
|
|
" Ene bigarren amorioa mendozatarren etxeko zaldizaina eta palaferneroa izan zen; nik ez dakit zinezkoa edo despit hutsezkoa izan zen amorio hura —zeren bainekien ezen amorio hark amari min emanen
|
ziola
, eta ni aldi hartan amaren kontra bainengoen, bekoz beko—, baina kontua da ezen harekin amorostu nintzela, burua galdu arte. Burua galdu arte erran dizut eta ongi erraiten ari natzaizu, zeren jakizu ezen egun batean ama sutan jarri zitzaidala eta erran zidala etxe hartan berak manatzen zuela eta berak deliberatuko zuela norekin ezkonduko nintzen ni eta norekin ezkonduko ziren bertze bi ahizpak, eta nik ihardetsi niola ezen, orduan, mendozatarren zaldizainarekin ihes eginen nuela.
|
|
|
Ongi oroitzen dut nola ibaian goiti abiatu ginèn lehen egun hartan, arratsa gainean genuela, ibai ertzerat egin genuen, gauaren iragaiteko asmoz, eta nola goizean goiz jaiki zen Antonio, eguzkiari orazino hura egiten
|
ziola
.
|
|
|
Eta, nola Joxek ez baitzuen ulertzen Antonioren jokamolderik, liskartzen eta ahakartzen hasi zitzaion, haserretzen eta etsaitzen noiznahi den, orain arrazoin bat emaiten
|
ziola
eta orain bertze bat, baina gipuzkoarrak ez aditu egiten zion edo irri batekin ihardesten zion, gisa hartan jokatzerat deliberatu zenez gero.
|
|
|
Eta bizkaitarra, ohi bezala bera ere, irri karkaraka hasi zitzaion, albotik erraiten
|
ziola
:
|
|
|
Eta bizkaitarrak, gipuzkoarrari eskua bizkar gainean jarri eta, ahal zuen moduan irri egiten
|
ziola
, erran zion:
|
|
|
Mapan erraz dira gauzak, baina oihanean ez dago erraztasunik... —eta, lepotik dilindan neraman erlikiontzi idurikoari so egiten
|
ziola
eta hura eskuztatzen zuela, erran zigun—: Ez dakit noren erlikiak gordetzen dituen erlikiontzi honek, baina munduko erlikia guztiak ere guti dituzue zeuen amets ezinezkoaren betetzeko...
|
|
|
—Hitzari buruzko zure teoria hauek, anitzetan, Ptolomeoren planeta sistema oroitarazten didate: hark ere asmatu eta asmatu egin zuen, epiziklo bati bertze epiziklo bat eransten
|
ziola
, konplikazioneari konplikazionea, alegia, eta maskarari maskara, eta, zertarako, eta huts egiteko, ororen buruan! Eta ongi dago asmatzea, zeren ni ere asmatzearen alde bainago, baina asmatzen duguna ere adimenduaren galbahetik iraganarazi genuke, metaforak ere bai, baina beti ere jakinik ezen, metaforarik onena, ahal den neurrian, metaforaren ausentzia dela.
|
|
|
Zeren eta oraindanik aitzinatzen baitizut ezen osaba Joanikotenganako amorio ezkutu hura izan zela amaren bizitzako gorabehera guztia, haren geroko jokabidea guztiz baldintzatu zuena. Eta" ezkutua" diot, zeren baitirudi, batetik, ezen amak ez
|
ziola
osabari hitzez deus adierazi, harekin ohi baino atseginago izaiterat entseiatu bazen ere, eta zeren uste baitut, bertzetik, ezen amaren atsegintasuna ez zela arrazoinik eta argudiorik aski izan, osaba Joanikot hartaz ohar zedin. Eta amorio hark, gainerat, bertze bide batzuk hartu zituen denborarekin, nola jakinaraziko baitizut segidan.
|
|
|
Eta hortzak ere zuri zuriak zituen eta halakoak izan zituen gerora ere bizi izan zen artean; eta nik galdetzen nion zergatik zituen hortzak hain zuriak, zeren ikusten bainuen ezen adinean gora zihoan jende gehienak belzturik edo usteldurak jorik zituela, hainbat hortzen eskas ez zenean, eta Felisak ihardesten zidan ezen gauero gauero egiten
|
ziola
otoitz santa Apoloniari, 2 santa martiriak haren hortzak eta haginak zain zitzan.
|
|
|
matematika, astronomia... baita animaliei buruzko tratatu bat ere, haien jokabideak eta kontuan harturik: hartarakotz, orri pila bat zuen, guztiak ere letra tipiz beteak eta datuz eta oharrez josiak, eta bere ametsa zen ezen liburu hura, noizbait, han Frantzian argitaratuko ziotela eta musde Pierre Gassendi zenari eskainiko
|
ziola
—zeren hiruzpalu urte lehenago hil baitzen filosofo ezaguna, osabak Collège de France n irakasle izan zuena— eta hargatik famatuko zutela. Baina bere mementuan mintzatuko natzaizu luzeago osabaren eta Pierre Gassendiren arteko harremanez, eta lot nakion arestian utzi hariari.
|
|
|
—Nominatiboa edo akusatiboa, kontua da ezen aingeruak ama Mariari jakinaraztekoa jakinarazi
|
ziola
...
|
|
|
—Zer jakinaraziko zion, bada? Spiritu Sainduak itzal eginen
|
ziola
...
|
|
|
—Itzal eginen
|
ziola
, nori...?
|
|
|
Eta aitak, aitona Nikolasi mesprezu puntu batez behatzen
|
ziola
, honela ihardetsi zion:
|
|
|
Baina gaur erran diezazueket ezen hemendik urte guti batzuetarat Urbiaingo markesa izanen naizela, eta ez Nahinuke koa: izan ere, Villagrandeko dukeak promes egin dit ezen berak ere ahaleginak eginen dituela ene nahiaren eta ene gutiziaren betetzeko, Espainiako armadari lotuko nauen tratua eta engaiamendua akabatu bezain sarri —eta, pausa luze bat egiten zuela eta irri zabal batek begitartea guztiz hartzen
|
ziola
, erran zuen—: Eta orain dator onena, zeren eta, tratuaren sinatzeko eta neure esker onaren agertzeko, geure etxerat gonbidatu baitut dukea.
|
|
|
—Aitak hori erran al dik, jende handi horrek kaka urrezkoa egiten duela...? —erran zidan, bere bozari misterio apur bat eransten
|
ziola
.
|
|
|
Eta hire osaba Joanikotek ere bai... —eta, pipari hatsaldi luze bat egiten
|
ziola
, hura eskuan hartu, eta bortizki egotzi zuen biriketako kea, aitona Nikolasek batzuetan egiten zuen moduan, ondotik aitzina segitzeko—: Joanes, aspaldi aipatu nian nola behin batean hire osaba eta biok Baionarat joan, eta zerbait gertatu zitzaigun, baina ez nian gertatuaren berri eman, zeren segur bainengoen ezen ez hidala ulertuko...
|