|
2001
|
|
|
Zaharrak berri ditut, beraz, egin. Eta
|
lehen
esanak, berresan, berriagoak eskas direnez gero.
|
|
|
Nire ustez
|
lehen
esan dudanak baino ondore larriagoak ditu beste gauza batek; lehen esan dut, eta ez dut gauza berririk esan, mundu guztiak baitaki, euskara erabili den eskualdea, guk dakigun garaian, esan dezagun azkeneko bi mila urte honetan, aski meharra eta laburra izan dela. Esan dugu gainera eskualde horretan bizi zen eta hizkuntza hori erabili zuen jende multzoa ere ez zela ugariegia.
|
|
|
Nire ustez lehen esan dudanak baino ondore larriagoak ditu beste gauza batek;
|
lehen
esan dut, eta ez dut gauza berririk esan, mundu guztiak baitaki, euskara erabili den eskualdea, guk dakigun garaian, esan dezagun azkeneko bi mila urte honetan, aski meharra eta laburra izan dela. Esan dugu gainera eskualde horretan bizi zen eta hizkuntza hori erabili zuen jende multzoa ere ez zela ugariegia.
|
|
|
Euskadi, eta berriz ere Euskadi diot, Euskal Herria ez esateagatik, eta inork inoiz nire gauzak irakurri edo entzun baldin baditu, badaki nik beti Euskal Herria sartzen dudala, eta ez Euskadi, baina hemen nahitaez Euskadi edo Euskadiren antzeko zerbait sartu behar da eta ez Euskal Herria, nahasketa sortuko ez baldin bada. Guk dakigun garaian, azken bi mila urte honetan,
|
lehen
esan dudan bezala, Euskadiko eremua osorik hartzen baldin badugu, eskualde hori ez da inoiz, bi mila urte horietatik gora nik ez dakit zer gertatzen zen, osoro eta zeharo euskalduna izan.
|
|
|
Beraz, guk besteren aurrean esaten dugunean Nafarroako Erriberak, Cascantek esate baterako, euskara galdu zuela eta berreuskaldundu egin behar dugula, ez gara egiaz ari; guk dakigunez eta guk ezagutzen dugun garaian Cascanten ez da euskaraz egin; hori da egia, egia huts hutsa eta Cascanten bezala hori bera gertatzen zen gutxi gorabehera Bizkaiko Enkartazioetan, Arabako zenbait zatitan eta beste franko lekutan. Halaz ere,
|
lehen
esan bezala, egia da Pirinioetan alde batera eta bestera euskara edo euskararen antzeko zerbait Araneraino egiten zela; egia ere da beste aldetik Burgos ingururaino euskara egiten zela eta Ebroren hego aldera, noski. Baina, halaz guztiz ere, gero Euskal Herri edo Euskadi bezala gelditu den hori ez da osorik euskalduna izan azken bi mila urteotan.
|
|
|
Hainbestez horko erdaldunek bazuten laguntza bat horko euskaldunek ez zutena eta
|
lehen
esan dugun arrazoiagatik, alegia beti ahulagoak amore ematen diolako indartsuagoari, euskaldunok izan gara beti amore eman diegunak erdaldunei eta ez alderantziz.
|
|
|
Sar gaitezen beste auzi batean. Hau ere
|
lehen
esana dago baina ez dut uste kalterik egingo duenik berriz esateak. Euskal literatura diogunean, ikaragarrizko nahas mahas bat datorkigu gogora.
|
|
|
Bestela esan, ez duela iraunkortasunik izan: eta ez du izan,
|
lehen
esan bezala, hitz hegalaria paperean lotzen eta gelditzen delako, eta zenbat kopia gehiago izan, hobe; eta inprentan are hobeago eta inprentan egin den edizioa ugaria baldin bada, ezin hobeago. Nik ez dakit sekula pentsatu duzuen zenbat euskal obra ez diren gureganaino heldu, edota heldu badira ere, nolako kondizio exkaxetan heldu diren.
|
|
|
Eta aurrerago, Euskal Herriak azken bi mila urtetan izandako balizko euskalduntasunaz ari delarik: "... horko erdaldunek bazuten laguntza bat horko euskaldunek ez zutena eta
|
lehen
esan dugun arrazoiagatik, alegia beti ahulagoak amore ematen diolako indartsuagoari, euskaldunok  izan gara beti amore eman diegunak erdaldunei eta ez alderantziz".
|
|
|
Orain pixka bat argitzen hasi den bezala, Felipe II.aren invenciblek eta gainerako istiluek hemengo arrantza, bale edo bakailaoaren arrantza, alde honetakoa, zeharo lur jota utzi zuten eta gelditu zirenak hara joan ziren eta hangoa ugaldu egin zen; gero Luis XIVgarrenak, hemen lehen gertatu zen bezala, dena berriz hondatu zuen arte. Axular nolako jendearentzat ari den ikusteko aski dugu beste norbait hartzea eta har dezagun
|
lehen
esan bezala zenbaiten ustez Euskal Herriko lehenbiziko burgesa ematen digun liburua. Izan ere, lehenbiziko burgesa Peru ez, baizik izatekotan Mogel izan zen.
|
|
|
Hitzak, berriz, euskal eta erdal hitzak baititugu hizpide orain, besteri begira daude,
|
lehen
esan bezala; besterik erakusten digute keinuz eta zeinuz. Gauzak ânolabaiteko" gauzak" eta" gauzakiak" â eta direlako gauzen irudi gogoetak dira adierazle horiek gogorarazten dizkigutenak:
|
|
|
Bukatu behar eta, hitz bi esango nituzke Axular Etxeberriren parean jartzeko. Ez dut dudarik egiten,
|
lehen
esan bezala, honen kantu lana ederlana ere badela zatirik egokienetan, eta ez dira horrelakoak eskas. Badirudi, halaz guztiz, badela alde larri Manualaren lehenbizikotik bigarren partera:
|
|
|
Bestela badirudi ere, inoiz baino begirago egon behar genuke orain aldi igaroari, etorkizunaz atzendu gabe noski eta etorkizunaren zain gaudelako, hain justu. Besteak beste, lehen egin izan dena egina dago, nahiz gaizki egina iruditu guri;
|
lehen
esana esana dago, oker esana dagoela baderitzagu ere. Ez gaitezen beti, hainbeste aldiz egin dugunez âeta lehengora nator berriz, predikari gogaikarriaren antzeraâ, huts hutsetik abia:
|
|
2002
|
|
|
Itsu eta atzenkor egon behar du batek, edo bi begiak lausoturik izan gutxienez, hizkuntza kontuetan oraingo egoera eta orain dela hogeita hamar bat urtekoa berdintsuak direla pentsatzeko. Itsu, betiko gau lazgarria begietan, edo,
|
lehen
esan dudan gisa, beste planeta batean bizi, hori ere gerta daiteke, eta ez nintzateke harrituko batere hau izango balitz kasua, hemen bizi den jende anitz aldi berean beste planeta batean ere bizi delako. Ez dakit:
|
|
|
Hau argitaratu zen EHUko liburu batean (hortaz, etxetik hasiko naiz), Jose Ramon Zubimendik aski ongi bildu zuen gisa: " Bada, gure eritziz aipatu arrazoiak berdin berdin balio du hemen ikertzen den denboraldirako, zeinetan gertatzen bait da,
|
lehen
esan bezala, baskoin protoplasmikoaren leherketa eta eztanda ikusgarria: behionlako mundo euskaroide haren agerpen eremu zabal berberara gutxi gorabehera hedatzen den eztanda, alegia.
|
|
|
Egia esan, luzatu naiz parentesi honetan, barkatuko didazu, irakurle, zu ere nire kezkekin batera urrundu baldin bazara bidetik, baina nola gauzek,
|
lehen
esan bezala, behin eta berriz esateagatik ere ez dioten beren jatorrizko izateari uzten, eta nola gezurrak ez duen egiatasunaren maila hartzen horregatik, zehaztu nahi izan ditut nire ustez funts okerra duten iritzi batzuk. Hortaz, itzul gaitezen berriz ere aspaldixko galdutako harira.
|
|
|
Alta,
|
lehen
esan bezala, navajoen lurraldean ari ginen sartzen, gure maparen terminologia erabilita. Handik  gutxira, indioek egindako purtxileriak salgai zeudela iragartzen zuten kartelak ikusten hasi ginen errepidearen  alboetan, bai eta, noizean behin, saltokiren bat edo beste.
|
|
2003
|
|
|
" Antxinako gizaldijetan" bekatuak urriago zirela esaten zaigu behin eta berriz, baina pixkanaka pixkanaka zenbait" sare negargarri" baserrietara ere zabaldu direla hala ere. Horien artean, esango du J.J. Mogelek, marmarrean jardutea eta
|
lehen
esaten ez ziren berba zantarrak erabiltzea; nostalgiaz gogoratuko ditu halakorik ez zen garaia: " Ezpada, berba egin daijeela mendi, baso ta eremubak adierazoteko antxiñako Baso euskalduneen kanta ederrak, solo ta lantegijak, euretan esan oi ziran historija, ejenplu ta berbakuntza garbijak" (1816: 101).
|
|
2005
|
|
|
–Hori ez bat
|
lehen
esandakoarekin.
|
|
|
Beraz, saihestu egin behar da biodegradagarriak ez diren hondakinen emisioa. Garapen iraunkorraren printzipio operatibo hori ekonomia konbentzionalak,
|
lehen
esan bezala, truke baliorik ez duela-eta kontuan hartzen ez duen produkzio prozesuaren fase horri dagokio, hau da, hondakin sorkuntzari.
|
|
2009
|
|
|
Bere ustez, benetako bizitza hiltzen ez den izpirituarena da, Jainkoarekin identifikatzen delako. Eta,
|
lehen
esan dizudan bezala, Jainkoa denbora eta espaziotik kanpo dago. Tolstoirentzat Jesusek aldarrikatzen duen Jainkoa ez dago kanpoan, gugan baizik.
|
|
|
Aurrera baino
|
lehen
esan behar da Kontsumitzaileen Hizkuntza Eskubideei buruzko Dekretua oso gogor kritikatu zutela PP eta PSE EE alderdi politikoek [48]. Merkataritza sektoreko elkarte ugarietako inork ez zuen aurkako adierazpen publikorik egin, eta, aitzitik, izan ziren hedabideetan dekretuaren aldeko jarrera eta konpromisoa azaldu zutenak.
|
|
|
Hizkuntza aniztasunaren galeraren arriskua ukaezina da munduko toki askotan. Aurrera baino
|
lehen
esan dezagun, nolanahi ere, galera arriskuak ez direla neurri berekoak edo antzekoak hegemonikoak ez diren hizkuntza guztientzat; aldeak daude batzuen eta besteen artean, nahiz eta lantu jotzaileek gogokoago izan ohi duten iluntasunez beteriko gau beltzetan irudikatzea ia ia hizkuntza guztiak, gau izartsurik, are gutxiago egunsentirik, inongo hizkuntza ez hegemonikorentzat gorde gabe.... Aldeak alde, dena dela, argi izan dezagun, hizkuntza aniztasunaren etengabeko galeraren historia dela gizadiaren bilakabidea.
|
|
|
Kontua da, etorkinek dakartzaten hizkuntzak eta kulturak errespetatu eta ezagutaraztearekin batera, aldi berean, euskara integraziorako tresna baliosoa dela transmititu behar zaiela haiei. Oso lan zaila da hori, kontuan hartzen badugu etorkin horietatik gehienak,
|
lehen
esan dugunez, Bilbo eta bere inguruetan eta gainerako hiriburuetan kontzentratzen direla, hots, euskarak presentzia ahula duen hirietan, eta, beraz, euskararen beharraz jabearaztea zailagoa den tokietan. Zaila baina guztiz beharrezkoa da hori, baldin eta bi hizkuntza komunitate sortzea nahi ez badugu, euskararen kaltean inolako zalantzarik gabe.
|
|
|
Zer du, bada, tolerantziak kalteko?, galdetuko du zenbaitek. Halakoen lasaitasunerako aurrera baino
|
lehen
esan dezagun, edozeinetara ere, tolerantziarik gabeko hizkuntza politika ez dela inola ere bidezko. Izan ere, uste baitugu, intolerantzia dela toleratu behar ez den jarrera bakarra gizarte bizitzako ezein arlotan.
|
|
|
identifikazio nazionalaren esparruak sozialki eraikitzen, definitzen eta irudikatzen direla erakustea. Eta kantagintzak,
|
lehen
esan dugun bezala, garrantzizko papera jokatzen du horretan guztian, gutasunaren kontzepzioak imaginario kolektibo baten barruan zehaztu artean nola aldatu diren ikusten uzten duelako. Sinboloez eraikitako imaginario horretan, herri baten pasarte historikoak gordetzen eta transmititzen dituzten arketipo mitikoak aurki daitezke, besteak beste, zeinak, azkenean, herriak bere burua gogoratzen, irudikatzen eta ezagutzen duen erreferente ukigaiak bihurtzen baitira.
|
|
|
Ezer baino
|
lehen
esan beharra dago ez dela hau ohiko partitura bat: ahozko kanta baten transkripzio musikologiko bat da, Amàlia Atmetlló musikologoaren transkripzio bat, saiakera honetarako berariaz egina.
|
|
|
Erresistentzialismo hori,
|
lehen
esan den bezala, euskal nazionalismoa eratuko duten lehengaiaren osagai nagusietako bat izango da. Erregistro ugariren bidez egun egin den lanketaren bidez anplifikatua, eta hizkuntza desberdinen bitartez gauzatua.
|
|
|
mendebala dabilke nagusi. Tartetxo labur bana utziko dizkio ipar mendebal oso etzanari, erdia baino mendebala denari, itsasoko umiditate puxka bat sar dezan,
|
lehen
esan bezala, bihar saio bat eta asteazken ostegun pasadizoan bestea. Gainerakoa, barnealdean batik bat, hego mendebala, nagi antzean, borroka errabiarik gabe (hortik bero ustel falta kostan) eta goiz alba nahiz arrats behera, epel atsegin bare egonkorra gozakai, udaberri sapa bizkortzeko, goietan hodei pasea bixtaratzen den bitartean.
|
|
|
–Baina
|
lehen
esan dizudanez, guk ez dugu inolako jainkorik.
|
|
|
Nola espero dezakezu ETAk eredu hori bertan behera uztea? Zuk diozuna, beharbada, mundua aldatu eta salbatu nahian zabiltzatenek aintzat har dezakezue, baina,
|
lehen
esan dizudanez, ETA politikaren munduan murgiltzen da, harrapari eta sarraskijaleen artean. Eta Estatuko tiburoien eta putreen artean balio duen bakarra botere politikoa da; hau da, Estatu batek ematen duen boterea.
|
|
2010
|
|
|
–Zuretzat gazteegia eta galdetu baino
|
lehen
esango dizut, oso guapa, gainera.
|
|
|
Auzoko plazaraino gurdiak eta automobilak nola edo hala iristeko bide estu bat, euria egiten bazuen lokaztu eta ez gora eta ez behera uzten ez ziena eta auzotik gure etxera beste kilometro bat edo aisa. Baina, batez ere,
|
lehen
esan dudana: etxean lana ugari eta jenderik ia batez, gurasoez gainera Ana Mari ahizpa eta biok bakarrik ginelako.
|
|
|
Aitortu beharra dago Euskal abertzaleen arazo, oztopo eta korapiloak ez daudela Madrilen soilik,
|
lehen
esan bezala. Herri txiki bat izanik, Europan txikienetakoa, nolatan ez kontuan hartu abertzaleak, berez, zenbateraino ote diren gauza ikusi eta kontuak hobeto egin horrela?
|
|
|
Beraz, ez dago esaterik oraindik zenbaitek dioen bezala, krisialdi hori Aita Arrupek ekarri zuela edo bere erruz handitu edo areagotu zela. Bokazioen urritasuna aspalditik dator eta, gaur,
|
lehen
esan bezala, salbuespen bat ez bada, lekaide lekaime erlijiosoen erakunde guztiak daude krisialdi horretan.
|
|
|
Bazegoen kezka, zenbait naziok atzera egingo ote zuten berriz ere komunismo aldera. Joan Paulo II.ak,
|
lehen
esan bezala, ez zuen maite mendebaldeko nazioen materialismoa, ateismoa eta kontsumismoa. Eta komunista izandakoei behin eta berriz erakusten zizkien alderdi txar horiek, aurrez idatzi dudan bezala, mendebaldeko nazioak eredu hartu ez zitzaten ahalegin guztiak eginez.
|
|
|
Doinu hauek denek,
|
lehen
esan dudan bezala, bi iturri nagusitatik edaten dute. Nolabait deitu behar eta" Izan nüzü Erroman" eta" Adios Galharraga" (Galharragako khantoria) deitu diet. Bi hauek, Pierre Topet Etxahunen bertsoen lehen hitzak ditugu.
|
|
|
[29] Bauptista Martincho alias Chulo vecino de 66 años de edad, con quarto grado de consanguineidad con Minondo... Ez dakit chulo hori euskarazko xulotik edo erdarazko txuleriatik zetorkion, baina dio, Klara olandrearen meatzari aritu zenean Elaman, behin Labaingo erretoreagana bidali zuela karta batekin, eta bidean galduta ibili zelako hizo noche en un monte llamado Sagardimeazea eta biharamun goizean zortziak alderako ailegatu zela Labaina, eta erretoreak karta hartu eta leitu baino
|
lehen
esan ziola Gotzaingo Antonio Iriburrun olajaunarekin zuen auzia izanen zela sobre haver recibido cierta porzion de fierros, eta gero leitu ondoren, deus gehiago esan gabe, eta ahuleria kentzeko pukadu bi eta ardo tragoxka bat hartu ondoren, bere aita Juan Gragirena eskribauaren etxera bidali zuela. Eta hark argitu ziola kartak zioena.
|
|
|
Eta
|
lehen
esan bezala, jendaje eta giro beratsua sumatzen da Berdabiokoan ere. Dena dela, Berdabioko lau akusatuak kartzelan sartu zituzteneko urtea, 1747, baino frankoz lehenagotik hasiak zirela dirudi txanpon madarikatu honen inguruko azpilanak eta kexak.
|
|
|
Gauza gehiago ere esaten dio, ordea, Andoni Iturriotz lehengusuari Lorentxo Eskudero Aixluxetakoak: aita zenaren altxor hura bezain ona zela Okillegiko Zugarramuditarrena (edo
|
lehen
esan bezala, haien iturri bereko Donfermindarrena Goizuetan), edo Añarbeko Iparagirretarrena. Eta zer da harrobi horretatik ere garbiro iritxi zaigun bakarra?
|
|
|
Hamasei puntu burokratikotan luzatzen da dokumentua, behin eta berriz,
|
lehen
esandakoaren errepika joaz, eta hona hurrengo puntu bien pasarte moxtu batzuk, ahotan dugun auzi zaharraz:
|
|
2011
|
|
|
–Barkatu, Menzel, baina
|
lehen
esan dizudanez, presaka gabiltza: ez dugu astirik asmakizunetan ibiltzeko, gogorarazi zion Janek.
|
|
|
–Bai, hori horrela duk, baina kontuan hartu, Martin, hik heuk
|
lehen
esan duana: izutzea txarra dela, baina itsutzea ere ez dela ona.
|
|
|
Nire aitak badaki lanbide bat ikasteko desiratzen nagoela. Etorri baino
|
lehen
esan nion okina izan nahi nuela. Eta orain ere horrelako asmoak ditut.
|
|
|
Hala ere, ongi pasa ginen eta mendia ia ia korrika igo genuen hotza uxatu nahian. Neskari Donibane aldera atera baino
|
lehen
esan nion Eguberrietan, ahal baldin bazen, jai egin nahi genuela. Hurrengo egunean, hamarrak ziren jaiki nintzenerako eta hotza hezurretaraino sartua nuen gorputz osoan.
|
|
|
Harreragilearen lagun batek eroan gintuen aireportura; berba egiteko gogoz zen mutila, eta gauza argigarriak kontatu zizkigun: milioi bat lagunek alde egin duela Bulgariatik azken urteotan(
|
lehen
esan dugun moduan, zazpi milioi eta erdi dira guztira), eta geratzen direnek ez dutela bizimodu errazik. Bera ikasten ari zen, unibertsitatean, eta horrez gain gidari modura egiten zuen lan, bi txandatan (gauez batean eta egunez hurrengoan), baina, hala ere, bizi ahal izateko gurasoen diruaren premian zela zioen.
|
|
|
Laguntza, lehenik, Lourdesena izan dut. Eta horrekin batera,
|
lehen
esan dut, sendagileena. Eta gainera, ziur aski, niregatik otoitz egin duten guztiena.
|
|
|
Zientoka, milaka jende hiltzen dira, hiltzen dituzte, eta azkenean, desastre eta disparate horren guztiaren ondoren, eta hasieran zer zegoen? Ba erretorika handi bat heriotzari lotua, heriotzaren baloreak eta kasu batzuetan
|
lehen
esan duguna, nazionalismoari eta beste gauza batzuei lotuta. Eta hori oso tristea da.
|
|
2018
|
|
|
–Hiltzaileak, segitu zuen? ez die burua mozten edo begiak ateratzen;
|
lehen
esan duzuenez, gorputz enborrak larrutu, odola kendu, eta ile xerlo bana mozten die guztiei.
|
|
2019
|
|
|
Eta erromantizismora itzultzen naiz atzera. Ni erromantiko hutsa bainaiz,
|
lehen
esan dudan bezala. Nire gogor itxura ez da hori besterik, itxura hutsa; ni urtu egiten naiz loreekin, musika melodikoarekin eta horrelakoekin (ezin oheratuko naiz mutil batekin Symphonic taldearen musika jarrita).
|
|
2020
|
|
|
ortuzaina beste inor ez zen mintzatu Sebastianez galdezka etorritako hiru gizonezkoekin, eta haien hizketatik atera zuen gauza bakarra izan zen Elosuren beste aldekoak zirela, hau da, Azkoitikoak edo haruntzagokoak, habitoaren azpitik atera zituen eskuak Mariajesusek?. Seguruago egon nahi baduzu, ortuzainari zeuk galdetzea baino ez daukazu?, esanez sorbaldan jarri zion eskua?, eta,
|
lehen
esan dizudan bezala, eskuetan daukazun mezua fraide gazte batek ekarri zuen Sasiolatik. Anaia Pedroren partez zetorrela, besterik ez zidan esan.
|
|
|
Bestalde, 66ko Munduko Txapelketan, Uwe Seeleren burukadari emandako erantzunak ere oihartzun handia izan zuen. Edozein modutan,
|
lehen
esandakoa; nik ez diot neure buruari hainbesteko garrantzirik eman nahi.
|
|
2021
|
|
|
" ezer ez". Jakin behar dik...
|
lehen
esandakoa: esan behar dena esaten eta egin behar dena egiten.
|
|
|
LucÃak, apal apal hitz eginez,
|
lehen
esandakoa errepikatu zion.
|
|
2022
|
|
|
Bizitzak aurrera jarraitzen du, jauna, eta hutsunea bete egiten da. Eta
|
lehen
esan dizudan bezala, nik, penak, barruan gordetzen ditut, eta hartara ez didate ihes egiten.
|
|
|
(Apokalipsia 3, 16). Nahitaez politika egitera kondenatuta gaude, baina,
|
lehen
esan dugunez, edozein aukera gure galbiderako izango da. Zer egin?
|
|
|
Marxen marxismoa,
|
lehen
esan dugunez, ez zen arrunta(" ni ez naiz marxista" errepikatzea gogoko omen zuen). Bere ekarpena" dialektika" label filosofikoarekin markatu zuen.
|
|
|
Hominizazio prozesuan,
|
lehen
esan dugunez, adimena eta mintzamena elkartuz joan ziren. Elkartu ahala, irudimena ere, eme sortzaileari dagokiona, garatu zen.
|