|
2005
|
|
|
Ildo beretik joateko eta hala nola
|
ikusi
dugun kontsonanteen berdintasuna lauburu eta labarum en artean, halaber jokatuko da Dibarrart Tuba/ eta tabalarekin VI. bertsuan.
|
|
|
Beste ildo batetik, euskal atzizki izen sortzaileen emankortasunaren arazoa dugu, eta honetan barne eragileak
|
ikusi
behar ditugu kanpo eragileak baino areago. Alde batetik euskal hiztegiaren ezagutzarik eza dugu:
|
|
|
Euskarak estandarizatzeko bidean eman dituen urratsetan oso garrantzitsua izan da beren jardueran hizkuntza hau erabili duten zientzialari eta teknikarien ekarpena, estandarra behar duten komunikazio esparruetan mugitzen baitira. Bestetik, haiek dira esparru desberdinetako euskara tekniko zientifikoa sor dezaketen bakarrak, eta askotan esparru hauetan idatziriko testuen kalitatearen inguruan kritikak plazaratu direlarik, zenbait kontu sakonkiago aztertu behar direla
|
ikusi
dugu, zaila baita batzuetan bestelako hizkuntzekiko interferentziak edota oro har hizkuntzaren endekatze prozesuaren ondorio diren aldaketak eta erabilera berrietara egokitzeko beharrak eragindako alda ketak bereiztea.
|
|
|
Partizipio bakartuen arauei begiratzen badiegu, desberdintasunik nabar menenak bizkaitarren artean topatzen ditugu. , izenki mugagabeetan
|
ikusi
ditugun joera berberak aurkitzen ditugu:
|
|
|
Hain luze daramagun guduka horren xehetasunetan sartu gabe, egundai notik Iparraldearen historiak kezkatu duen Txillardegi adiskidearen ohoretan nahi nituzke orain hemen XX. mende honetako bi gertakari soil aipatu: lehe na 1919an, 14 gerlaren ondotik, Frantzia garaile handios atera zelarik; bigarrena, berriz, 1941ean, 40eko erauntsiaren ondorioz, Frantzia hura bera suntsitua
|
ikusi
genuelarik, bi gertakariak Iparraldean gertatuak, eta euskara guti dakiten gure historialariek, nik dakidala, ez bilduak.
|
|
|
Non ditugu ordea Euskal Herriaren begirale bipilak? Zenbat deputatu ala senatore
|
ikusi
ditugu hemendik Vichy-ra ibiltzen herriaren intresen alde?, galdatzen dio bere buruari Piarres Lafittek, eta etsituxe berak ihardesten: Euskal Herriaren alde nehor ez.
|
|
|
Gure irakasle zenak errana zuen lehenago Euskal Herriko historia eta geografia apur bat behar luketela ikasi Euskal Herriko ume guziek eta atsegi nekin jakin du orai jakitate hori etsaminetan ere baliagarri duketela beren ama hizkuntza bezala. Eskerrak igorri ondoan Vichy rat Carcopino jaun minis troari, euskarari egin dion fagore handiaren gatik (sic),
|
ikusi
behar da nola hobekienik balia eskola orenez landa eskaintzen den asteko ordu eta erdi hura.
|
|
|
Bleschamp. Napoleon Bonapartek Waterlooko gudua galdu zuenean 1815eko ekainaren 18an, Borbondarren eskuetan utzi zuen Frantziako erreinua ekainaren 22an eta Luciano aitak aske
|
ikusi
zuen bere burua Italiara itzultzeko. Vienako Biltzarrean Pio VII.ak lortu zuenean Elizako lurraldeak eskuratzea, beraien barruan zegoen Musignano herrira etorri zen familiarekin Caninoko Printzea.
|
|
|
Euskarazko itzulpenak etorriko dira gero eta Genovako dialektoaren ahoskeraz lehen aipatu duguna, Italiako lehena, ez da 1860 urtera arte helduko. Lehen
|
ikusi
dugu 1857an hasita argitaratu zituela Italiako dialekto batzuetara itzulitako Bibliaren zatiak, eta pentsatu behar da aspalditik zebilela itzultzaileekin harremanetan. Behar bada, 1848an Frantziara joan baino lehen.
|
|
|
devoted to comparative philology. Hizkuntzalaritzan egin zituen lanak laburbiltzeko konparatibista gisa
|
ikusi
zuen bere burua. Lexikologia, gramatika (bereziki aditza) eta fonología izan ziren dialektologia ikerketetan erabili zituen oinarriak.
|
|
|
Izan ere, aurrean ontzat zein kaskartzat harturiko guztiak, nabarmenki kaskarragoak dira hizkuntz maila jaso berezituetan:
|
ikusi
bost emendio motak (14), bi hautakari harremanak (15), kausa zein ondorioa (16), argudioa zein ondorioztapena (17), eta aurkaritza zein kontzesioa (18).
|
|
|
Hala ere, idatzizko (14) hauek bi hausnarketa mota egitera garamatza te. Alde batetik, adibidez, ahozko informabideetan, koma horiei legozkiokeen goranzko doinuak entzun daitezke; horrelakoetan, nolabaiteko ezegokitasun (arin) a
|
ikusi
litzateke hiztunaren hizkuntz ahalmenean. Beste alde batetik, idatzizko testuari dagokionez, gerta liteke hiztunak ondo ahoskatuko lukeena idatziz okerreko puntuazioa erabili izana soil soilik; horrela balitz ere, testu mota jakin batekiko ezegokitasuna dagoela onar liteke (bestelako testu mota batzuetan egokia izango bailitzateke koma).
|
|
|
e) Lehenengo hurbilketa honetan
|
ikusi
dugunaren arabera, dagoen lokai
|
|
|
194); zemai eta mehatxu ren konbinaketaren salbuespen bakar izateaz landa, gogora bedi, alabaina, Lardizabalengan
|
ikusi
izan den bizkaieraranzko joera. Gainera, bi esaldietan zemaia, a itsatsiarekin agertua ez ote aski susmagarri?
|
|
|
9 oh.l3b Cf. orain Adam Zawiszewski ren lana, usu uste baino emaitza murritzagoekin.14 Azkuek sarreraren akabuan Parece que estas voces son derivadas de abago, abaga o algu na palabra por el estilo, perdida o tal vez ignorada. Il semble que ces mots sont dérivés de abago, abaga ou de quelque mot semblable, perdu ou peut etre inconnu zioen, baina ez bide zitzaion Mitxelenari 1964an eztabaidarako gai iruditu.15 Mitxelenarentzat eta OEH k oinarritzat darabilen Azkuerentzat
|
ikusi
dugunez soilik B da; beranduago, mende honetan esaterako, G-ko idazleren batzuek erabiltzeak ez bide du jatorria aldatzen.344ZEMAI ABAGADAUNEres guipuzcoanos esaten zaigu, DFrec delakoan hiru abagadune eta lau aba gune direla gehituaZ16 eta bigarrenean Intervalo de tiempo itzultzen delarik, Euskalzale ko bi kasu eta Agirreren beste hirurekin. Sarreraren akabuan eta hau ere berria da lehengo Mitxelenaren hitzei dagokienez Etim.
|
|
|
48) mai legu edo eratorri/ konposatua baino ezin izan; bigarren honetarako euskal erro oinarrizkoagorik eta atzizkirik aurkitu ezinik edo, mailegutzat jo beharra ikusten zuen.Geroztik mailegu izaera hori are seguruagotzat jo genezake: baldin etaLakarra 1995 en erakutsi zen legea, morfema barneko >: ·>: ·TVTV ezintasuna, 17 Hobeto esan, metatesi bikoitza, kalitatearena ere (fortis < > lenis) hor baita Mitxelenak
|
ikusi
bezala; ez dakit hau (d. laño< llano ere) bcste inon aztertu den, baina baluke intere sik morfema egitura mailako erregelei dagokienez.' 7h Orobat goiko! eiho eta bentana rekin: nekez aurkituko ditugu lexo edo* bendana berenaldaerekin batean.346ZEMAI ABAGADAUNEalegia, onartzen badugu eta kontrako arrazoi gutxi dela dirudi are ezi nezkoago genuke TVTVTV. Bestalde, noizbait erro guztiak aitzineuskaraz monosilaboak izan zirela onartuz, arrazoi haboro genuke abagada mailegu tzat (edota berankortzat, bederen) jotzeko, areago morfema horiek oro Ceskatzen zutela pentsatzen bada.17OEH ren Etim." ohar horretan zalantza markarekin egindako propasa mena (abagada < abaga+ ada) ez zait aitzinamendua iruditzen ikusiaren eta ikuskizunaren aurrean.
|
|
|
zemai aztertzean
|
ikusi
dugunez, erromantzez eman izan da euskararen maile guetan gordetzen den aglutinazio prozesurik: menaza > amenaza. Hau gogo an izanik, zer gertatuko litzateke abagada a gabeko jatorriren batetik ekarri nahi bagenu?
|
|
|
Halaber jokatzen da gure kazetari gudukaria, hitz nahiz egitura laburrak 2, 3 edo 7, 8 alditaraino obsesioz errepikatuz, noiz iltzea buruetan barna sartu nahian, noiz barne zirrara sentiarazi nahiz, eta maíz ironía edo trufaz. Arestian
|
ikusi
ditu gun elkar, oro, nehor, edo ministro, deputatu eta senadore tzarrek eginiko lege, edo trufa harentzat orobat dena edo fraide serora apaizak fuera eta ken, eskolak hets, edo ministro ohoinek eliza katolikoaren ondasunak ebats. lragarkietako esloganetan ere baliatzen ditu, edo kazetaren zabalkundea bul tzatzeko: Eros eta erosaraz; irakur eta irakurraraz. Igandetako eliza ofizioak eta oro, noiz zoin diren, badauzka.
|
|
|
Mahastidun denak ikasi nahi; eta ikasteko
|
ikusi
. (E 828,).
|
|
2019
|
|
|
Akademiaren eraberritzeak izan zezakeen ondorio politikoak eragindako beldurra, noski. Urtetan isilpean gordetako gerraondoko Akademiaren jarduna euskaltzain gazteak lau haizetara zabaldu nahi zuen, baina J. Urquijo zuhurrak ez zuen begi onez
|
ikusi
:
|
|
|
Bestalde, JCVtik euskaltzainburuak 1941eko otsailean jaso zuen idatzizko baimenak J. Irigoyenen izendapena agindu egiten zuen. Beste bi baldintzak, ordea,
|
ikusi
dugunez agintariek ahoz markatutako marra gorriak ziren, baina debekuaren idatzizko frogarik utzi gabe.
|
|
|
Veyrinen erakusketa bat ikustera joateko, J. Arteche, J. Yrizar eta A. M. Labayenekin batera. Baina GPDko artxibozain laguntzaileak 1949ko irailaren 17an berriz
|
ikusi
zuenean, erabat hondatuta aurkitu zuen: " Visita a la biblioteca de don Julio de Urquijo juntamente con los asistentes del cursillo de lenguas prerómanicas celebrado en la ciudad ¡ Qué tristeza ver a don Julio, hecho una ruina física, incapaz de meter en los estantes libros, como él decía, adquiridos con locura!" (Urkia Etxabe 2006:
|
|
|
R. M. Azkue, halaber, gerra zibil aurreko lexikografiako zenbait lankiderekin harremana berreskuratzen saiatu zen, hala nola Gipuzkoako M. M. Zubiagarekin (SI). 248 Mundu Gerra amaituta, nazioarteko harremanetarako aukera
|
ikusi
zenean, A. Irigarayk, orobat, Euskaltzaindia Frantziako kidez osotu arte itxarotea beharrezko ikusten zuen. Gero ikusiko dugunez, A. Irigarayk posta harremana berreskuratu zuenean 1947an P. Lafitterekin, lexikografiako koordinazioa izan zuen kezka nagusietakoa.249 Bestalde, R.
|
|
|
" eztugu comprenitzen batere euskera zerratu ori". Behaztopa arri handiena neologismoak eta graphia hertsi ori; gure lagun batzuek ezdute au
|
ikusi
nai, naiz iguzkia bezain argi den. Orai erran dezakegu emen euskaldunek erdara bakarrik irakurtzen dutela salbu bakar, agitz bakar batzuk (Andiazabal & al. 2005:
|
|
|
Baina 1952an urrats berri bat eman zen bide horretan. Ordura arte akademikoek norberaren izenean eta erdaraz argitaratzen zituzten artikuluak BRSVAPen, ez akademiko gisa, ezta euskaraz ere.915 Baina L. Villasanteren sarrera hitzaldia irakurri ondoren, A. Irigarayk Akademiak euskara literarioaren auzia plazaratzeko aukera paregabea
|
ikusi
zuen. Ekainaren hasieran gutuna idatzi zion L. Villasanteri.
|
|
|
Aditza zaila izateak ez zuen hizkuntzaren beraren balioaz ezer adierazi nahi Salamancako Unibertsitateko errektorearen ustez (Zipitria 1953; Tovar 1953; Abásolo, López de Munain & Urbe 2004). A. Tovarri lehen azalpenak L. Michelenak eman zizkion, BRSVAPen erredakzioko arduradun gisa.941 Euskaltzainburuordeak, halaber, esplikazio bat ematera behartuta
|
ikusi
zuen bere burua: " El ataque de que fue Vd. objeto me pareció inf [u] ndado e incorrecto, aun cuando la incorrección, tengo por seguro, fue involuntaria". 942
|
|
|
Uste izatekoa da R. M. Azkue germanofiloak, Bilboko goi burgesia tradizioz erdaltzale eta espainolistan eragiteko aukera
|
ikusi
zuela F. Krutwigengan. Itxura germanikoa zuen:
|
|
|
E. Calle idazkariak euskaltzainburuaren erreguaren berri eman zuen JCVren otsaileko batzarrean, baina geroratu egin zuten erabakia, urte horretako argitalpen gastuak zeintzuk izango ziren
|
ikusi
arte.339 1949ko martxoaren 25ean Donostian batzartu zen ohi baino euskaltzain talde handiagoa: R.
|
|
|
Militantzia frankista eta euskararekiko gutxieneko ardura gaizki ezkontzen ziren. Hala ere, F. Krutwig gazteak J. M. Seminario erabiltzen saiatzeko aukera
|
ikusi
zuen N. Ormaecheari 1951n adierazi zionez:
|
|
|
1955eko urtarrilean A. Irigoyen, politika klandestinotik aldentzen zen aldi berean, Bilboko egoitzaren langile izendatu zuen Euskaltzaindiak, G. Maidagan eta J. Gorostiaga behin behinean ordezka zitzan, urtean 4.000 pezetako soldatarekin. L. Michelenaren eta Donostiako euskaltzainen onespenarekin, ordea, Bilboko egoitzaren soldatapeko arduradun gisa, lan akademikoan gero eta eragin handiagoa izan zuen, antifrankismoak beti begi onez
|
ikusi
ez zuena, bereziki 1963an euskaltzain izendatu zutenean (Euskaltzaindia 1982: 40, 47, 63, 158; Arana Martija 1992b:
|
|
|
Ministerioak, ordea, L. Dotresen ondorengoa ordurako hautatua zuen (Sancho el Sabio Fundazioa, José Miguel Azaola funtsa: J. M. Azaola eta J. Aparicioren arteko gutunak,/). kanpo jarduera eten egin nahi zuen, istiluak zer bide hartzen zuen
|
ikusi
arte.1105 Bestalde, A. Irigarayren 1953ko abenduaren 22ko gutunari A. Tovarrek abenduaren 28an erantzun zion. Salamancako errektoreak zuzenean hitz egin zuen Informazio eta Turismoko ministroarekin.
|
|
|
Krutwig ere
|
ikusi
dut. Emen dago orain, Parisen, eta ostatua bila ta beste zenbait gauzetan lagundu diot.
|
|
|
M. Irujoren aginduz, A. Campiónen etxea babestuta egon zen, milizianoen erasoen beldur zirelako. Kolpistek Donostia okupatu ondoren, bere burua seguruago
|
ikusi
zuen eta, familiako eskuindarren ekimenez, frankisten aldeko adierazpena argitaratu zuen Iruñeko egunkarian: " Tengo el gusto de hacer constar que liberada esta ciudad de la tiranía roja, quiero manifestar a la vez que mi protesta más enérgica por el incalificable proceder del nacionalismo vasco, mi adhesión inquebrantable a la Junta Nacional de Burgos" (Diario de Navarra).
|
|
|
Ondoren, F. Krutwigen proiektua frantziskotarrei aurkezteko, Cantabria Franciscana barne aldizkarian" En torno al problema del vascuence" argitaratu zuen. Pablo Lete probintzialak begi onez
|
ikusi
zuen lan hori.704 Euskararen politizazioa, prestigiorik eza, eta goi klaseen (elizgizonak barne) kultura bizitza erdalduna salatu zituen.
|
|
|
Gure laphurdiara zaletasun onek eztu batere giro egoki edo ambienterik. Bear ba da, nik baino leenagotik zenekian, baiña nik oraintxe
|
ikusi
dut argi argi. Euskaltzale eztirenei bost ardura zaie, iakiña ba!
|
|
|
A. Irigarayk, ordea, elkarlanerako tartea
|
ikusi
zuen. Batzarrean egon ez zen P. Lafitteri gutuna idatzi zion apirilaren 4an.
|
|
|
Gainera, N. Ormaechearen kritika gogorrenak artean P. Lafitteri zuzenduta zeuden, eta F. Krutwigek artekari agertzeko aukera baliatu zuen gutun irekian. Euskaltzain gaztearen jarrera bakegilea pozez
|
ikusi
zuen aldizkaria Donibane Lohizunetik zuzentzen zuen Isidoro Fagoaga() erbesteratuak. Nafarroako tenore ohiak N. Ormaechea idazlea miretsi egiten zuen eta F. Krutwigek gutun irekian hark euskaltzain izan lukeela aditzera eman zuen.
|
|
|
Lizarrako Estatutu konfesionalaren aldeko jarrera eta harreman onak izan zituen diputatu jeltzaleekin; baita handiki eskuindarrekin ere, Errepublikaren aurkako estatu kolpea prestatzen ari zirenak. Eliza katolikoari esleitzen zion aginpidean integrismo politikotik gertu egonda, beldurrez
|
ikusi
zuen Errepublikak hartu zuen bide laizista, eta susmo txarrez jeltzaleen ezkerrekiko elkartasuna. 1934ko greba iraultzailearen harira, adibidez, G. Bähr ek honela idatzi zion:
|
|
|
1942an F. Aramburu presidente karlistak emandako baimena ez zen ofizialki berritu, eta Akademiaren Donostiako batzarrak bilera klandestinotzat jotzeko arriskua zegoen. Gobernadore zibilaren debekuaren ondoren, I. M. Echaidek bere burua arriskuan
|
ikusi
zuen bulegoaren erabilera ez ofizialagatik. 1949ko apiriletik GPDko presidente zen Avelino Elorriagari zuzenean baimena eskatzera ere ez zen ausartu, erantzuna ezezkoa izango zelakoan.
|
|
|
Euskaltzainen postuak abertzalez betetzeko eta Akademiaren irudia erbesteko kritiken aurrean zuritzeko nahi horretan, F. Krutwigek proposatu zuen Txileko D. de Inzaren (OFMCap) aulkia J. Aguerre urgazleak hartzea.585 Lehen
|
ikusi
dugunez, A. Irigarayk 1949an Iruñean Akademiaren
|
|
|
Deustuaŕa zara, Gorostiaga euskaltzainkide maite ori, ta zeure yayoteŕi oŕeri begiratuaz soil soilik,
|
ikusi
zengike egi egia dala au. Deustun, zure auŕetikoak euskeraz berba egiten eben.
|
|
|
Inzagaray eta M. Lecuona apaizen laguntzarekin. Errepublikan Lizarrako Estatutuaren alde egin zuen, gainerako eskuindarrek begi onez
|
ikusi
ez zutena. Dena dela, politikagintza ez zuen lehentasun izan, eta 1928 inguruan alderdi integristatik kanporatu zuten bere moral katoliko hertsiak alderdien posibilismoari lekurik uzten ez ziolako.
|
|
|
Lekuona ez nuen
|
ikusi
amairu urte oetan. Galde diet ongi al diren Españia’ko nausien mende; ezetz erantzun diate:
|
|
|
Gure eroimenetik ez da beiñere galduko aren izena euskera bizi daño. Ark atera du gaixoa bere zapilletatik eta soiñeko apaiñez iantzirik
|
ikusi
" (Ormaetxea 1991b: 938).
|
|
|
Sevillako prentsaraino iritsi zen RAEko kidearen gaixoaldi luze eta larriaren berri. 1950eko udan kalean azken aldiz
|
ikusi
zuen J. Artecheren arabera, kosta egiten zen adinak eragindako hizketa totela ulertzea. Antza denez, ezin zuen irentsi M. Menéndez Pelayoren Historia de los Heterodoxos españoles() delakoaren edizio berrietan (azkena 1946, CSICen eskutik) bere ekarpen historiografikoaz ezertxo ere ez esatea (ABC; La Voz de España; cf López Antón 1996). 543
|
|
|
Hala ere, Euzko Gogoako triunbiratu jesuitikoa kritikoa izan zen EJ GEren politika kulturalarekiko. EIL SIEBi edota P. Lafitteren Herriari lehentasuna ematea ez zuten begi onez
|
ikusi
, eta Gure Herria nagusiki frantsesez argitaratzea barkaezina iruditzen zitzaien. J. A. Aguirre lehendakariak berak T. Monzon sailburuari agindu omen zionez, Guatemalako aldizkariaren aleak erostera mugatu zen EJ GEren laguntza.
|
|
|
D. Dufau notarioa eta J. Moulier, S. Arotçarena eta G. Eppherre elizgizonak. Baina,
|
ikusi
dugunez, irailaren 18an S. Altubek eskatu zuen M. Lecuona izendatzea, eta onartu egin zen zuzenketa. Buenos Airesko kultura aldizkari abertzaleak argitaratutako berriaren arabera, S. Altubek bere ordezkotzat hautatu zuen M. Lecuona (IAEV 1950a).
|
|
|
Muga politiko horri esker, F. Krutwigek libreago
|
ikusi
zuen bere euskara estandarra inposatzeko bidea. Ideologia gorabehera, izendapenekin normaltasun puntu bat berreskuratzen zen, hautatutako akademikoak urgazle zirelako aspalditik:
|
|
|
Buruzagien jarrera itxarotea zen, Akademiari eta euskara estandarraren asmoari ez oposiziorik egitea, baina ezta garrantzirik ematea ere. Zer bide hartzen zuen
|
ikusi
nahi zuten, diktaduraren kontraesanak agerian jartzeko tresna bilakatu ote zitekeen ala haren politika linguistikoa estaltzeko apaingarri hutsa ote zen. Dena dela, arazo larriagoak zituzten, diktadura frankista lortzen ari zen egonkortasuna ikusita, Mundu Gerra ondoko itxaropen demokratikoak zapuzten ari baitziren (cf.
|
|
|
Ahal den neurrian zerbaiten egitea, guti bada guti, nola diokezu hain gaizki dela? Agirre berriz Bilbon jarririk
|
ikusi
artean, zertako uts eskuara urtzerat eta hiltzerat, nehork deus ere egin gabetarik. Erhokeria hutsa laiteke.
|
|
|
631 Bitxia da, baina A. M. Labayenek zioenez, 1936ko ekainean Lekeition egin zioten omenaldian
|
ikusi
zuen azken aldiz euskaltzainburua. Agian adinak memorian eragindako hutsegitea zen.
|
|
|
Bestalde, ikasketa filologikoen arduradunaren kargua sortzea erabaki zuten, L. Michelena zela hautagai bakarra. Zuzendari izena ematea ez zuten egoki
|
ikusi
, zuzendari bakarra GPDko presidentea zelako, eta" asesor técnico de estudios filológicos" terminoa erabiltzea erabaki zuten. Hileko 1.500 pezetako soldata izan zuen, eta J. M. Caballerok berak hitz egin zuen L. Michelenarekin xehetasunak argitzeko.
|
|
|
Ezinegonak 1954an eraman zuen Donostiako komentua utzi eta Ameriketara alde egitera (Mitxelena). Bilboko talde literarioarekin zerikusirik ez zuen, baina
|
ikusi
dugunez, M. Lecuonak ere frantziskotar hautagaiaren alde egin zuen maiatzeko batzarrean. Garaiko arazoen erakusgarri, E. Erquiagak ez zuen erantzun 1953ko otsailera arte.888 L. Villasanteri adierazi zionez, berandu iritsi zitzaion Akademiaren jakinarazpena.889
|
|
2021
|
|
|
Planteamendu klasikoak gainegitura hori, gizartearen antolaketa juridiko, politiko eta kulturala, produkzio ekonomikorako indarren arteko harremanetik, azpiegituratik, eratortzen zela ulertzen zuen, eta ondorioz azpiegituran jartzen zuen fokua. Pentsalari italiarrak, ordea, klase kontzientzia gainegituran konfiguratzen zela
|
ikusi
zuen, eta aldaketak kontzientzia hori ezinbestekoa zuela ulerturik, alorrari zegozkion joko arauak aztertzeari ekin zion. Horrela, estatu modernoan klase agintariek, euren nagusitasun ekonomiko eta politikoa gizarte zibilaren baitan hezkuntza sistemaren, instituzio erlijiosoen eta hedabideen bidez egikaritzen den lidergo moral eta intelektualaz osatzen dutela seinalatu zuen.
|
|
|
Bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren haritik tiraka historia bat osatzea zen ideia hasiera samarretik, eta horretarako derrigor behar zen piezen bilketa. Gerora
|
ikusi
zen Bertsozale Elkartearen Xenpelar Dokumentazio Zentroa 80ko hamarkadatik aurrerako testuen bilketan zentratu izan dela, zaharragoak topatzea ez zela erraza, eta ekarpen garrantzitsu bat egin zitekeela ikusirik testu zaharragoen ahalik eta bilketa xeheena egitea erabaki zen.
|
|
|
11 Bi muga ere jarri dira: ...Kanpoan utzi dira bertso sorta soil bat eskaintzen zuten testuak, prentsan argitaraturiko bertso jarrien bilketa, egina dagoelako Julen Urkizaren bilduman (1999), gisa horretakoak kazetaritza testutzat har ote daitezkeen zalantzazkoa suertatzen delako, eta, azkenik, testu horien bolumenak, milaka batzuk dauzka bilduta Urkizak, gainerakoen esangura (joerak, pautak, mugarriak...) diluitzeko arriskua
|
ikusi
delako.
|
|
|
Kontatzen da Dominique Etxegoien barkoxtarrak 1827ko maiatzaren 1ean gaueko 10etan bere etxe ondoan dagoen zubi batetik bueltan zetorrela tiro bat entzun zuela eta handik gutxira odol putzu batean etzanda aurkitu zela. Ez zuela inor
|
ikusi
. Auzokoek lagundu zutela erietxera.
|
|
|
Egiapalen etxea zubi ondoan zegoen, eta Etxahun galdezka ibili zen maiatzaren 1eko gau horretan Oloroeko feriara irteteko asmorik ba ote zuen. Eztainua funditzen ere
|
ikusi
zuten Etxahun, eta Etxegoienen zaurietatik eztainua atera zuten. Alegia, emaztearen maitaleari ez eta bere lagun minari egin ziola tiro, mendira ihes egin aurretik:
|
|
|
Testua zaharra da, eta oso zahartzat ere har daiteke prentsako testu bat dela kontuan harturik. Izatez, bertsolaritzaren historiako lehen lerroak jasotzen zituen Iztuetaren Gipuzkoako dantza gogoangarrien kondaira edo historia baino urtebete lehenago
|
ikusi
zuen argia.
|
|
|
Hor
|
ikusi
zuten Euzko Gaztediko buruzagiek txapelketak abiarazteko unea zela, eta garaiko proiektuari zegokion gisan, erabat ikuspegi instrumentalista batetik egingo zuten gainera:
|
|
|
Ez nabil ni asmo orrekiñ[...] sentitzen dedana esaten dakit ta kito. Nik neu baño bertsolari obeak ta etorri trebeagokoak asko
|
ikusi
baditut ta ikusten ditut oraindik". Hala ere, ez dio inoiz bertso mundua proiektu jakin batera lerratzeko ahaleginari uko egingo:
|
|
|
Eta ildo horri jarraituz abertzaletasuna hauspotzeko ere baliatu nahiko du aukera zarauztarrak, besteak beste Sabino Aranari abestuz: " Au esanikan joan zitzaigun/ Arana Goiri aundia:/ ‘Il naiago
|
det
ikusi baiño/ aberriaren amaia! ’". Epaimahaiaren erreakzioa iradokiTxirrita ez zen gorbatarekin taularatu:
|
|
|
158 Esnalek,
|
ikusi
den bezala," modernitatearen zauria" Lore Jokoetan ireki zela zehaztu arren benetako talka Euzko Pizkundeko txapelketetan eman zela gaineratzen du: " Orain arte, hantxe zeuden Azkue, Domingo Agirre, Arturo Campión eta abar[...] Azken batean, etena sortu da, baina bertsolariek beraiek ere oraindik jarduten dute pixka bat desafioetan bezala.
|
|
|
Juan Mari Lekuonak, esaterako, nahikoa modu lausoan iradokitzen du: " Jendeak susmoa zuen barnetik bilatzen zen zera hura pertsona konkretu batengan gauzatua
|
ikusi
zela: Proiektu berriak badu bere gizona, horri dagokio bertsolaritza berritzea, etab." (Dorronsoro eta J.M. Lekuona, 1987:
|
|
|
Txirritaren txanda etorri zenean, honek zera bota: bera bazkaltzen ari zela zeruan sentitu zela baina han Sabino Aranarik ez zuela
|
ikusi
!" (Lasa, 2008: 593).
|
|
|
Teodoro Hernandorena ere Gasteizko Seminario famatutik pasatu zen(), baina apaiz bokaziorik ez zuela
|
ikusi
eta medikuntzara bideratu zen; karrera Zaragozan eta praktikak Basurtoko ospitalean egin zituen(), eta itsasontzi bateko mediku gisa Atlantikoko hainbat herrialde ezagutu ondoren (1924), azkenik, Villabonan kontsulta ireki zuen. Madrilen Odontologia ikaske150 Esan bezala, irratsaio horietako grabaziorik ez da berreskuratu ahal izan.
|
|
|
1823an topatu da bertsolaritzari buruzko prentsako testurik zaharrena, 1845etik aurrera gaiaren arreta mediatikoak jarraitutasuna duela
|
ikusi
da, 1880kotik bertso saioen kronika zabalak topa daitezkeela... Bertsolariei eginiko elkarrizketak, ordea, ez dira 1930eko hamarraldira arte estreinatuko.
|
|
|
Bertsolariek,
|
ikusi
den bezala, garai hartan eta Lore Jokoen bueltan prestigiatze bat bizi izan zuten arren, ez zioten figura subalternoa izateari utzi. Subalternitate horrek esplikatuko luke bertsolaritzak eta generoak prentsan hainbat hamarkada egin ondoren bertsolari bat elkarrizketatzea inori ez bururatu izana.
|
|
|
¿ Zer lan iruitu zaik gaur zallena? —Irugarrena, ori da, doñuba eta oña epaimaiak astia[...] gaztiak gera, esatekoan berriak, eta orrenbeste jende aurrian
|
ikusi
, mai aundi batian 8 edo 10 epaikari eta antzokian, badakizu, beti alako zerbait[...] ¿ Lasaiago Iñaki? —Bai lagun ez dudikan ere.
|
|
|
"[...] jai aldia asteko garayan bururatu zitzaidan antzeztokitik (escenario) ’tik begiratzea zer nolako jendea zegoen; ¡ ango sonbraillu, mantilla eta jende aundiki eta dotoreak! Ura
|
ikusi
eta nire buruari nion[...] Jende aundiki oyek abertzaleak ote dira? [...] ¡ Ura ikara!
|
|
|
[...]". Bere aurretik atera ziren ezpata dantzarien ikurrinari txaloka
|
ikusi
zituenean lasaitu omen zen eta sekulako arrakasta izan azkenik: " Beriala an nituben jende aundi guztiak besarkatzen eta zorionak ematen.
|
|
|
Haren kosmologiaren eta arrazoiketa esoterikoen hariari jarraitzea ez da erraza suertatzen, baina igarle sena behintzat ezin zaio ukatu Xahori. Euskara hutsezko lehen aldizkaria kaleratu zuen, Uskal Herriko Gazeta (1848), gisa horretako bigarrenak, Azkueren Euskalzalek(), argia
|
ikusi
baino mende erdi bat lehenago, eta ordurako euskara batuaren, hizkuntzaren ofizialtasunaren nahiz euskarazko irakaskuntzaren beharraz ere gogoetatua zen, aurretik aitzindari bakarti batzuek baino urratu ez zituzten bideak seinalatuz. Era berean, 54 Haren lehen liburuak, zuberotarrez idatzia, Azti begia zeraman izenburutzat:
|
|
|
Bilketa izan zen bertsolaritzaren inguruan
|
ikusi
zen lehen eginbeharra. Erromantizismoak egindako kultura popularraren bilketarako deiaren oihartzuna XIX. mende hasieran Iztuetarengana iritsia zen:
|
|
|
Euskal kulturaren kasuan, gutxiagotua eta nagusiki ahozkoa izanik, kezkarako motiboak are nabarmenagoak ziren, eta horrela
|
ikusi
zuten bertsolaritzatik urrunago mugitu ziren biltzaileek ere. Horrela, hainbatek jaso zituzten bertsoak euren lanetan:
|
|
|
Bistakoa da bertsolaritzarekiko kezka berezi bat erakutsi zuten figurek bi eginbeharrak
|
ikusi
zituztela garbi: bai bilketa eta baita hedabideratzea ere.
|
|
|
Burkek eta Smithek mugimendu etnokulturalek tradizioaz egiten dituzten berrirakurketetan kultura popularra jasotzea bilatzen duten ekimenak ohikoak direla azaltzen duten arren, azpimarratzeko modukoa da,
|
ikusi
den bezala, Europako hainbat herrialdetan antolatu ziren Lore Jokoen artean hemengoak izan zirela bat batekoari tokia egin zioten bakarrak. Horrek popularraren eta jasoaren hibridazio gordinago bat ekarri zuen.
|
|
|
Foruen galerak ekarritako erreakzio kulturalistan,
|
ikusi
den gisan, euskal erakundeek ere izango dute beren partea. Pixkanaka euskararen eta euskal kulturaren instituzionalizaziorako urratsak egiten hasiko dira, eta Gipuzkoako Foru Aldundiak Lore Jokoen antolaketan lagundu zuen bezala, Bizkaikoaren lehen urratsetako bat 1888an Bilboko Institutuan euskarari buruzko katedra bat sortzea izango zen.
|
|
|
Ziklo honetan, bertsolaritzaren historia soziala markatzen duen ezaugarrietako bat,
|
ikusi
den bezala, euskal gaiek atzerrian pizten duten interes bizia izango da. Bertsolaritzak utzitako oihartzun mediatikoan ere nabarituko da fenomeno hori.
|
|
|
Becerro de Bengoa Iparragirreren kronikari ofiziala izan bazen, beste hainbeste gertatu zen,
|
ikusi
den bezala, Peña y Goñi eta Bilintxekin. Donostiarra(), musika kritikari gisa egin zen ezagun, Madrilgo Musika Eskola Nazionaleko irakasle izan zen, eta hainbat liburu argitaratu zituen gaiaz.
|
|
|
Bertsolaritza ukitzen duten testu zaharragoak,
|
ikusi
den bezala, mendearen hirugarren hamarkadatik aurrera topa daitezke. Etxahun, Iparragirre edo Bilintx protagonistatzat dauzkan testu sorta bildu ahal izan da, esaterako, baina bertsolaritza nahikoa bazterreko kontua da berauetan eta bat bateko jardunari ez diote erreferentziarik egiten.
|
|
|
Mogelek mende hasieran idatzi zuen arren, Iparragirreren itzulerarekin eta Aitorren itzulpenarekin batera agertuko da lehen argitalpena (1881). Baserritarraren berezko jakinduriaren balioan azpimarra jartzen zuen basati onaren bertsio euskaldunak ere oso harrera ona izan zuen, eta azkar
|
ikusi
ziren bertsolarien berezko bizkortasunarekin egin zitezkeen paralelismoak.
|
|
|
Prozesu beraren ifrentzu gisa, herri hizkuntza horiek erreformatzeko ahaleginak abiarazi ziren. Latina ordezkatuko bazuen, norbere hizkuntza jaso beharra zegoela
|
ikusi
zuten eliteek, kultura popularrarekiko bestekotze prozesu orokorraren baitan euren manerekin, dantzekin edota literaturarekin egin bezala, arrazoimenean oinarrituriko arauketa bultzatuz:
|
|
|
Bestelako formulak ere eskaini ahal dira, noski, baina ikerketa honetan azaldu nahi den historiarako egoki
|
ikusi
da kontakizuna oinarria gailurra haustura gisako ziklotan banatzea, continuumaren ideia eta aldaketarena uztartzeko modua eskaintzen baitu.
|
|
|
" Geure aldetik batzuetan behartu ere egin genituen egoerak eta kontrakarrak ere jaso genituen, normala den bezala. Aldizkariaren gainean sektore batzuetan sentsazionalismoren mamua
|
ikusi
zen" (J. Agirre, elkarrizketa pertsonala, 2017/IX/27).
|
|
|
Donostiako egunkariaren kopuruak nabarmen samar dira altuagoak: aurreko zikloan, frankismo garaian, gaiaz gehien aritu zen argitalpena zen Zeruko Argiaren ondotik, eta erreferentzialtasun horri eutsi nahi izango dio, 1980ko hamarraldian,
|
ikusi
den gisan, eragile nahiz diskurtso klasikoen gotorleku bihurtuz (Basarri eta Zavalaren sarea) eta gerora ikuspegi berriagoei tokia eginez.
|
|
|
Bigarren tokian Xabier Amuriza agertzea ere ez da harritzekoa,
|
ikusi
den gisan ziklo honetan gertatutakoarekiko nolabaiteko aitatasun moduko bat zor
|
|
|
Egia esan, zerrenda askoz gehiago luzatu litzateke zikloan protagonismo garrantzitsu bat izan duten guztiak agertzeko. Zerrendako hogeigarrena baino testu bat gutxiagorekin agertzen diren izenak
|
ikusi
besterik ez dago: Fernando Aire Xalbadorrek, Jon Azpillagak, Aitor Mendiluzek, Sustrai Colinak eta Millan Telleriak hemezortzina testu izan dituzte aldizkarian.
|
|
|
Jarrera horrek,
|
ikusi
den gisan, Administrazioarekiko hainbat tirabira ekarri dizkio. ETBrekin izandako etena izan zen sonatuena:
|
|
|
Izan ere,
|
ikusi
den bezala, bertso eskolei ikaslerik falta ez bazitzaien ere, kontra agertu zirenak ere ez ziren gutxi. Honela gogoratzen du Egañak:
|
|
|
Amurizak hamarraldiaren bigarren erdirako, 82ko eta 86ko txapelketetan, aniztasunerako joera hori geroz eta nabarmenagoa zela seinalatzen zuen (1987: 36), eta argi
|
ikusi
zuen bertsolariari egokitzea tokatzen zitzaiola, baina baita aldaketak kalte baino onura gehiago zekarrela ere:
|
|
|
36). Aurreko atalean
|
ikusi
ahal izan den gisan, Bigarren Pizkundetik sortutako euskal kulturgintzaren gizarte mugimenduaren itzala funtsezkoa izan zen norabide hori nagusitzeko, eta esparru horretan hartutako esperientzia bertso mundura ekarri nahi izan zuen Koldo Tapiaren figura klabea izan zen: " ‘Intuizio garbiena Koldo Tapiak izan zuen, bai’, berretsi du Joxerra Garziak.
|
|
|
Esperientziak medioaren eraginak dimentsionatzeko aukera eman duela aipatu du, bestalde, Irazustabarrenak: " Probatu da, eta
|
ikusi
da zenbaterainokoa izan zitekeen hori guztia. Normalizatu egin da, eta gehiago kontrolatzen dugu medioa".
|
|
|
" Indargune nagusia azpiegituran, pertsonalean eta gainontzeko funtzionamendu gastuetan eraman duen jarrera ajustatua izan daiteke: aurrekontuaren zati nagusia aldizkariaren kalitate materialean inbertitu da, eta hori irakurleak
|
ikusi
egiten du" (J. Agirre, elkarrizketa pertsonala, 2017/IX/27).
|
|
|
Izan ere, 2018ko bukaera arte, bertsolaritzari buruzko 1.637 testu argitaratu ditu aldizkariak. Ikerketa honetarako egindako bilketan
|
ikusi
ahal izan den bezala 1980 aurretik ia 160 urtean bertsolaritzaz argitalpen guztien artean argitaratutakoen kopuru totala 4.000 testu ingurukoa dela kontuan harturik, bada zerbait. Eta aldizkariak gaiari buruz argitaratutakoak 15.346 orrialde betetzen dituela dioen datua ere bada esanguratsua.
|
|
|
389 1990ean plazaratu zen bertso eskoletako bertsolarien belaunaldia haurtzarotik nerabezarora, nerabezarotik gazte izatera eta gaztetasunetik heldutasunera nola pasatu den
|
ikusi
dute Bertsolariren orrialdeek. Baita gainerako belaunaldien bilakaera ere.
|
|
|
2008an diseinua berritu zen, eta antolaketa berria eskaini: " Prentsa albisteak"," Agenda"," Doinuak"," Denda"," Iradokizunak"," Harremanetarako"," Estekak" eta" Aldizkariak
|
ikusi
". Hala ere sorrerako izpiritu berarekin jarraitu zen:
|
|
|
Paperekoaren edukiek hartu dituzte atalik gehienak, baina antolaketa berri batekin. Horrela," Aldizkariak
|
ikusi
" atalaz gain (zuzeneko nabigazioa eta bilatzaile bidezkoa ditu horrek), generoka antolaturik ere eskaintzen dira: " Erreportajeak"," Elkarrizketak"," Iritziak"," Zaldi Eroaren Errimak" eta" Bertso jarriak".
|
|
|
Formatu berri batzuen estreinaldia ere izan da: film dokumental luzea, norbere ekoizpeneko dokumentala, komikia eta eleberri grafikoa,
|
ikusi
berri den bezala. Nobedade erabakigarria, aldi honi haustura zantzuak eman dizkiona, ordea, sarean garatu ahal izan den eskaintzak ekarri du.
|
|
|
Denek oso ondo hartu zuten. Nik uste dut alor berri bat
|
ikusi
zela bertsolaritza landu eta zabaltzeko.
|
|
|
Irazuk dio ez zela bi proiektuen arteko lehiarik egon, hasieratik trukatu zutela materiala nahiz informazioa, eta 2009an bat egitea erabaki zutela: " Bi proiektuen eskaintza oso antzekoa zen eta
|
ikusi
genuen hobe zela eskaintza on bat, bi sakabanatuta baino. 2010ean hitzarmena egin eta ordutik talde bateratu gisa funtzionatu dugu".
|