|
2022
|
|
|
Behakoa
|
eman
diegu ere 2000 urteko zenbakieri. Hor ere aste oroz kasik bada Züberoako berri, gehienak Igarailea izenpetuak, hots Jean Louis Davanten artikuluak:
|
|
|
Kur kur kur! Sei hilabete
|
eman
nituen La Sante kartzelan. 1991n auzipetu ninduten, baina zigorrik gabe atera nintzen...
|
|
|
Euskararen sustatze lanetan diharduen Sü Azia elkartekook igorri genien gutunari, oso suminduta erantzun diote atarraztar merkatarien batasunekoek. Haien" harridura eta amorrazioa jakinarazi" nahi zi guten eta," pentsaezinezkoa" zela euren baimena
|
eman
zezaten" euskara ez dakitenentzako kaltegarria litzatekeen ekitaldi diskriminatzaile bati". Hori bera!
|
|
|
Hara egoeraren oharpena baina heriozbide honi nola aurpegi
|
eman
–Ez dut mirakuluzko errezetarik baina uste dut jokabide egokienetatik bat izan dai tekeela euskararen zokoratzeko baliatua izan den argudio nagusi bat al derantziz erabiltzea lortu behar genukeela.
|
|
|
Hemen da, beharbada, berreskalduntzerako xedean, Zuberoan pairatzen dugun okerren bat, hau da, kultura alorreko osagai gi sa ikusia dela bakarrik euskara eta ez gizarte eta ekonomia harremanetarako bitarteko bat bezala. Oharkuntza hori gizartean nagusiaraztea oso bide luzea izanen da baina, nahitaez, horretarako urratsak behar ditugu
|
eman
. Ho rretarako ere, beste euskal lurraldetatik ez gara bereiztuta egon behar eta eredu gi sa ere baliatu behar ditugu, euskararen ofizialtasun egoera berri emanda.
|
|
|
Euskara hilzorian dago Zuberoan eta erdipurdiko neurriek ez dute ezer tarako balio izango. Nahitaez, legez behartutako neurriak hartzearekin bakarrik buelta
|
eman
ahal izango zaio heriozbide honi. Argiki mintzatzearren, euskara eskola publikoan —Frantziako Hezkunde nazionalaren sarean— derrigorrez sartu da.
|
|
|
Aspaldidanik, eta salbuespen bakan batzuk gorabehera, pastoral age rraldi osteko afariaren atonketa Zuberoako ikastolen esku utzi izan dute antolatzaileek. Santa Grazin ez da horrelakorik izango... pastoralaren antolaketarako batzordeak erabaki baitu jarduera hori ezin zitzaiola
|
eman
" politika egiten duen egitura bati". Hara zertan dauden Santa Grazin, edo behin tzat santagraztar batzuk:
|
|
|
Egia esatearren, 2004an, Maule erdaldunduan
|
eman
zen Antso Handia pas to ral a joan den urtean Basabürüko herri hauek eskaini digutena baino nabarmen eus kal dunagoa zen. Nahiz eta erdaldun asko egon, hasierahasieratik giroa euskararen al dekoa izan zen.
|
|
|
Ezpeize Ündüreine eta Sarrikotapea herrietan, esaterako, euskara daki ten bakanak, salbuespenak salbuespen, 60 urtetik gorakoak dira. Pastoralei dagokienez, 18 mendean
|
eman
zituzten azkenak. Ainharbe eta Ürrüstoi ere kasu berean dira, baina herri hauek euskaldunagoak dira, nolabait esatearren.
|
|
|
Orain dela gutxi, berriz, Mitikile Mendibile Larroriko udalak dio makurbi de horri eutsi, hemen ere etxaldeen izenak, denen agerian, euskara traketsean
|
eman
dituztelarik. Sohütaren kasuan erran bazitekeen euskararen gaitzeste garaie tan ginela oraindik, aitzakiazko argumentu horrek ez du balio Urdatx Santa Graziren eta Mitikile Mendibile Larroriren kontura, hemengo hautetsiek jokabide deitoragarri horiek bultzatu baitituzte euskararen araubideez axola duten hainbat erakunde edo zerbitzu ofizial indarrean izanda gaur egun:
|
|
|
Jakin 68 horri bultzada bat ematen, diru-laguntzak eskainiz bide horretan sartuko ziren jai edo ikuskizun antolatzaileei. Euskararen agerrarazteko xedean, dirua
|
eman
beharrak berak erakusten du zelako egoerara amilduak gauden... baina akuilu egite horrek ere ez du, orainokoan behintzat, emaitza handirik eragin!
|
|
|
Alabaina, joan zaigun 2013 honetan ere hala gertatu da, Sohüta herriak oholtzaratu duen René Cassin trajeriaz gain, Mixel Etxekopar irabarnetarrak idatzitako Ederlezi pastorala ere ikusgai egon baita. Baten batek pentsatuko du, beharbada, Ederlezi ez zela" egiazko" pastoral bat, udan aspal didanik
|
eman
ohi diren ikusgarri jendetsu horietarik bat ez baita izan eta, aktore kopuru gutxikoa izateaz gain, bi ordu baino laburragoa baitzen. Ikusmolde horietan guzietan okerrean izango da, baina.
|
|
|
jende anitzek uste dutela pastoralaz zerbait dakitela, ezer gutxi dakitelarik ordea... Udan ematen diren trajeria horien ikustera datorren jendetza handiaren artean egonda edo pastorala
|
eman
osteko azalpen edo iritzi trukatzeetan, sekulako astakeriak entzun daitezke, kasu gehienetan, egia esan, euskaraz gutxi dakitenen edo euskal kulturaren mundutik aski aldenduak direnen ahotan entzuten direnak. Bai, nonbait arazoa da pastoralen jarraitzaileen kopurua horrela handitu egin dadin, euskal kulturaren ezagupena eta bizipenak nabarmen gutxiagokoak direlarik.
|
|
|
Aurretik azaldutakoaren il dotik, ez naiz batere ziur trajeria bat den gai horren biziarazteko modurik ego kiena, baina aurreiritziz ez jokatzeko, horretan geldituko naiz, behinik behin. Ziurtzat
|
eman
daitekeena da, ordea, Pier Pol Berzaitzek ikusgarri oso aberats eta koloretsu bat onduko duela, orain arte, pastoraletan eta beste ikusgarri moldeetan egin izan duen bidetik. da ere tauladara igo nahi izango direnak ugari diratekeela...
|
|
|
Züberoan emaiten dügün eüskara, arren, eüskalki bat da. Berezitarzün haboroenetarik düan eüskalki bat da, bena ez, egünko egünean ere züberotar zonbaiten ahoan entzüten den bezala, eüskara oso berez edo desbardin bat, eta orano gütiago" egiazko eüskara" bezala
|
eman
daiteana! Üdüri eta beste eüskalkiak" eüskara ez egiazkoak" diren...
|
|
|
Gertatzen dena da gaur egun ez direla lehiatzen, oraindik. Izan ziren bi;" Ederlezi" pastoral alternatiboko errejenta Nicole Lougarot izan zen, eta, aurretik," Jesüs" pastoralean, San Frantses kolegioko gazteek
|
eman
eta Aita Junes Cazenavek idatzi zuena, errejenta Sophie Larralde izan zen.
|
|
|
" Eskualduna" kazetako artikuluak
|
eman
dituzue liburuan. Artikuluon bitartez, garaiko gizartea ezagutzeaz gain, euskara eta ortografia nolakoak ziren ere ikus daiteke.
|
|
|
Liburuko berezitasun bat da kronikak bi orrialdetan ematen ditugula, ezke rreko orrian jatorrizkoak agertzen dira eskaneatuta, orduko ortografian, eta, eskuinean, guk geuk
|
eman
ditugu egungo idazkeran. Horrek aukera ematen du ikusteko zer nolako aldeak izan diren euskara idazteko moldean.
|
|
|
Gero, euskara polita da, aberatsa baina herrikoia; gaur egun ere atzematen diren esamolde batzuk ere badira, eta hori aberasgarria da. Nahi izan dugu le hen idazten zen bezala eta egun idazten den bezala agerian
|
eman
.
|
|
|
Bere lan anitz argitaratu dira, pastoraletako testuak demagun, baina gehienak ez dira atera oraindik. Sail berri bati hasiera
|
eman
nahi izan diogu Aita Junes Cazenave Harigile gogoan, eta horretan jarraitzeko asmoa dugu hurrengo argitaraldietan.
|
|
|
Euskal Her ri bat izan behar bada, euskalduna behar du izan. Ez baldin bada Euskal Her ri eus kalduna, beste izen bat
|
eman
diezaiogun.
|
|
|
Aturritik iparralderakoak (eta Barkoxetik ekialderakoak) haren esku, Ebrotik beherakoak niretzat. Teletipoen laguntza nik, irratiak eta frantses egunkariak hark, aktualitateari tenperatura hartu eta Egunkariako irakurleei modu ulergarri batean
|
eman
nahian. Hasierako urteetan haren testuek ahal zuten moduan egiten zuten Zuberoaren eta Andoainen arteko bidea:
|
|
|
Pariseko La Santé presontegian jasan züan kartzelaren zigorra. 1993an, azkenean, bakea
|
eman
zeioen. Berantealat kontatzen zaizkün hanko oren latzak, haatik, zonbait aldiz omore leinürü batekin...
|
|
|
pentsamendu eihartu batean kokatua den abertzale mundua inarrostea. Hitzari, eztabaidari lekua
|
eman
nahi zion. Abertzale mugimenduaren eboluzioak kezkatzen zuen.
|
|
|
· Züberoa Herria (euskaraz eta frantsesez, baita euskaraz eta gaztelaniaz), Elkarlanen, 2013 Bien izenean
|
eman
zuen, baina berak hamarretarik zortzia eginez: nik Zuberoako historia laburra baizik ez dut hor idatzi.
|
|
|
Aita Junes Casenaveri atxikimendu handia zion, eta pentsu dut orain harekin dagoela Parnasoan. Hor ez dut zalantza ez dudarik, ezen azken epai eta jujamenduko arauak, San Mateoren Ebanjelioan agertzen direnak, ongi bete ditu, jende asko lagunduz,
|
eman
dezagun samariar onak bezala, oroituz samariarra heretikoa zela, gutienik zismatikoa. Guhauk edonori ber laguntzak eginez, erran dezakegu:
|
|
|
Umoreduna eta jolasegile dela erranen nuke azken batez, eta honen argigarri pasadizo bat kondatuko dut. Landako herriak (Biarno), Puyredon pastorala
|
eman
zuelarik (1997), argazkitan hartzeko baimena galdegin genion eta, txiste modura edota arrailerian, pastorala oholtzako deabruaren aitzinean hartuta izatea proposatu geniolarik, berak baietz erran zuen. Ez dakit apaiz askok onartuko zuten bromaz jokatzea erlijioari lotutako gai batekin; Junes bai ordea, Zuberoan, erran ohi dugun bezala, arrailerianta baita.
|
|
|
Haatik, nahiz eta Iparraldeko kuntra potere andana batek Autonomia xe dea berenganatürik izan, eta xede honen azpititülüan irakurten ahal: " lehen ürratsa askatarzünaren bidean", Hego Euskal Herriko aro hortako nausikeriazko estrategiari lotüak zitzeizkionek, ustekeria faltsüak hedatüz, ipar eta hego aldekoen arteko güdüka politiko arrunt batetarik harat, itsuski lerratüz, orgaren iraularazteko, indarrak
|
eman
zütüen eta ororen bürü, nolabait kausitü ere... Geroztik Allandek, sare sozialeko" Hitzapitz" izeneko bere blog günean, eskülarrürik jauntsi gabe eta noiz nahi bere izkiribüen ondorioen arrisküak goaitatüz, zorionez agitü ez direnak, jokütria edo manipulazio hoik, besteak beste, salatü behar zütüan...
|
|
|
Gogoan düt galtatü neiola hegoalteko kantarietan eia xi berotar kantoreak ontsa emaiten zütüen kantaririk ote bazenez. Arrapostüa
|
eman
zeitan: ‘Bat baizik ez dük:
|
|
|
Iazko abenduan, Artxiloako kurutzetik harat, itsasertzetik hurbilenik eratu tako xenda paratzen ari zirelarik, apur bat lurren barnera ibiltzerat behartzen zuen ibilbide seinalatuak. Une batez ere arretaz ibili behar da, pankartetan sei nalatuta izatetik bidearen galtzada gainean baitira emanak marka horiek, ze hazki L' Hyppocampe izen ponpotxa
|
eman
dioten etxe aberatsaren aurretik. Kirolzaleentzako eremu batetik pasa eta gero, xendak Santa Barba lur muturrera eta hementxe eraikitako kaperara geramatza.
|
|
|
Txalo zaparrada handia eta merezitua jaso zuen 24 jelkaldian
|
eman
zuten dan tza sorkuntzak. Honetan ederki ari izan ziren pastoraleko hamahiru dantzariak, hauetatik 11 neskak zirela, eta mutikoak bi baizik ez.
|
|
|
Es kertzeak emateko orduan, Jean Louis Davant idazleari merezitutako gorazarrea egin zioten, eta hark eskerrak bueltatu zizkien aktoreei eta ikusleei. Abdelkader traj eria urtebetez atzeratu beharrak egutegia aldatu ondotik, pastoral bat emate ko gogoan diren beste bederatzi herrietakoei esker onak
|
eman
nahi izan zizkie ten antolatzaileek.
|
|
|
Zeinek gehiago emate horretan le hiatu ziren, ordea, aldi batez gutxienez, Barkoxe, Gamere Zihiga, MauleLex tarre, Muskildi, Sohüta eta Urdiñarbe herrietako ordezkariak. Alabaina, ohituratzat bilakatu da pastoral baten lehen agerraldian antxeren irabaztera utz dadin aurreko urtean trajeria
|
eman
zuen herria, eta bigarren antzeztean hurrengo urtean ildoari jarraituko diona, hots Muskildi herria. Kontua da, baina, aur tengo lau agerraldietatik hirutan antxerak izango direla.
|
|
|
Kasetalarien aitzinean agertze baten bidez, 1980 urteaz gerotik züberotar eüskalkia süstatzeko eta aküilatzeko lanetan ari den Sü Azia alkarteak XiberoKazt izena
|
eman
deion podcast delako bat plantan ezarri düala jakinarazi dü. Bena zentako ote podcast bat?
|
|
|
XiberoKazten bidez hedatürik diratekean beste bi entzüngeiak dirateke, berriz, interneten bidezko zuberotar.free.fr züberotarraren ikasbideko ikasgeien zabaltzea eta Züberoako kantagintzako Sü Azia sonüki bildümako ekeien baliatzea. Azken egingei honentako, Euskal Kultur Erakundeak 1.500ko diharülagüngoa bat
|
eman
deio jada Sü Aziari. Eta Departamentüko kontseilüak, be rriz, Pepela Miranderi esker, 2000 bozkatü berri dü XiberoKazt lanarentako.
|
|
|
Azkenean, Louis Napoléoen Bo naparte presidentak –geroxeago Napoléon III.a inperadorea eginen zenak– librarazi züan 1852ko ürrietan. Ondotik, Abdelkader Frantziatik joan zen, lehenik Türkialat eta gero Damaskora (oraiko Siria), non ere azken hatsa
|
eman
züan.
|
|
|
Lehenago izentatü dütügün Pettarreko lau herriek Jean Louis Davanten obra hau haütatü ondoan, Battitta Berrogain urdiñarbetar sohütarrari galtatü zeioen pastoraleko errejenta izatea eta honek galtegitea honartü. Bigerren al dikoz da lan zail horri plantatüren, harek beitzüan jadanik tauladala moldatü Sohütako herriak 2013 urtean
|
eman
züan René Cassin pastorala, hau ere Jean Louis Davantek hontüa. Lehen lehen mustraka igaran 2020ko urtarilaren 11an eginik(!), pastoraleko kargüen emaitea, berriz, ondoko barantailaren 15ean agitü zen.
|
|
|
1926an, berriz, hor berean erakasle gisa erauntsirik, Gasteizeko apezeskolako züzendari izentatu züen. Halaber, Eüs kal Herrian ediren daitean harrimahain edo trikuharrietzaz hitzaldiak
|
eman
üken zütüan Genevan, Zurichen, Erroman eta beste zonbait lekütan ere. 1935an, Nazioarteko Antropologia eta Etnografia Biltzar Iraünkorreko kide izentatü züen, Londresen.
|
|
|
Nola besterik azaldu zitekeen Euskal Herriko beste herrialde guztietan idazkera arau bezala finkatuak di renak, guk, Zuberoan, jarraitu ez beharra? Hizkuntza aditu eta arau egile gi sa, nola ontzat
|
eman
, Zuberoan, ahomintzozko H-ak atxiki beharra edota ea idatzi beharrean ia izkiriatzea. Esaterako, nola onartu Phagola eta Sarrikota Gañia bezalako itsuskeriak, Zuberoako herrien zerrenda ofizial hartan bertan Lakarri idazkera egoki emana zelarik (alta bada, Lakharri ahoskatzen dugu...).
|
|
|
Ederrik balitzateke, benetan, hain baita handia, sarritan, frantses hizkuntzaren ahoskera eta idazkeraren arteko aldea. Euskaltzaindiko ono mastika batzordearekin izandako bileretan, oso iritzi berezia aditzerat
|
eman
zuen ere gonbidatu batek, hots Atarratze edo Zunarreta herrien kasuan H fonetikoa mantendu behar zela idazkeran... hango jendeentzat onargarriagoa zelakoan! Onargarriagoa!
|
|
|
2006an Zuberoako hamazazpi ardi hazlek langune berri hori sor tu zuten beraien gazta egiteko, gaztandegi handiei ardi esnea saldu baino. " Oro har, laborariek beren lanbidea eta izatea bera ere berek gobernatzearen ikusbide ederra
|
eman
eta emaiten dü Azkorriak" iruzkintzen zuen Allandek.
|
|
|
Allande Socarros Argia astekarian ere kolaboratzailea izan zen 1989tik 2015era, hamahiru artikulu edo elkarrizketa eginez (https://www.argia.eus/ argia astekaria/ egileak/ allande sokarros). Hemen Argian 2020ko urriaren 11n inkestatu gisa
|
eman
zuen azken elkarrizketa argitaratzen dugu, Miel Angel Elustondo kazetariak eginik (Zaldi Ero izengoitiarekin argazkiak izenpetzen ditu). Aitzinsolasean Elustondok holaxe aurkezten zuen Allande, zen bezala erakutsiz:
|
|
|
Ipar Euskal Herrian garatzen den elebitasuna sal atzen du, diglosia zela erranez eskubide eta baliabideak berdin berdinak ez baitira, tolerantziaren izenean euskararen erabilera ahulduz doalarik. " Ez baldin bada Euskal Herri euskalduna, beste izen bat
|
eman
diezaiogun".
|
|
|
Bai, hau da ikusi dugun Allanderen ezaugarrietarik bat. Bizitza osoa euskarari eta Euskal Herriari
|
eman
die. " Ororen gainetik, bere borroka eremüa euskara zen, ohartüa zelakoz Xiberoan, eta nolaz ez beste probintzietan, euskara galtzen ari dela, hilbide honen nolabait trabatzea zen bere egingeietan eta hau izan da bere bizi parte handienean bere borroka nausia:
|
|
|
Uztailaren 26ko emanaldian izandako bero ikaragarriak neke handiak ekarri bazizkien, aldi honetan dena hobeki zegoen eta ikusle askoren erranez, bai taula jokoa bai kantu emaitzak akatsik gabekoak izan ziren. ‘Santa Kruz’ apez borrokalariaren irudia hartua zuen Jean Yves Constantin ‘Etxebarne’ Süjetaren agerraldiek aipaldi berezia merezi dute, oso ongi
|
eman
bait zuen burutik buru. Bestalde, lehen agerraldian bezala, Türk emakumeek eta Satanek txalotze bizienak berenganatu zituzten.
|
|
|
Kalitatearen aldetik ezezik, ‘Santa Kruz’ pastoralaren bigarren agerraldi horretaz oroitzapena geratuko da luzaz, bururatzean egin ohi diren ‘antxerek’ marka guztiak hautsi bait zituzten berriro. Izan ere, uztailaren 26an Larraineko he rriak 5.300 libera
|
eman
bazuen taulada gainean muñeñak dantzatzeko eskubidearen truke, aldi honetan lehiaketa are zorrotzagoa izan zen Zuberoako dan tza taldeen artean. Azken batez Atarratze zen garaile irten, 7.000 libera ar te (130.000 pezeta inguru) eramanez diru eskaintza.
|
|
|
" Ez dugu gauza handirik eskatzeko; izan ere, dena
|
eman
digu jada", adierazi zuen herenegun Polinesia Frantziarreko gobernu autonomoko pre sidente Gaston Flossek. Tahoeraa Huiraatira (Polinesia Errepublikan egoteko Elkarretaratzea) alderdiko buruzagiak harrera lausengaria egin zion Jacques
|
|
|
Alabaina, denbora berean, Parisen diru laguntzak eta eragilpenak 1,07 miliar eurora igo ziren, eta horrek agerian uzten du Polinesiako lehendabiziko bizibidea Frantziatik jasotzen duen diru mordoa dela. Inbertsio publikoentzat soilik, Parisek 150 milioi euroko dirutza
|
eman
zion, 2002an betiere, Papeeteko gobernuari, DGDE Garapenerako Dirutza Orokorraren bitartez. Alabaina, kontua da Polinesiako autonomia agintariek ez dutela ahal izan, ezta nahi izan ere, berezko ekonomia garapenik bultzatu.
|
|
|
Baliban lanean aritzeko jente hanitxen beharra badateke, Pagolak emanen düan pastoral hau... Züberoa eta Baxenabarraren jüntako herri honek
|
eman
züan azkenetik 37 urteren bürüan beita agitüko! Aita Junes Casenave Harigile zenak izkiribatürik zen Pette Basabürü trajeriak izigarriko arrakasta bildü züan 1982 urte hartan, 4.000 ikusliarrez goiti üken beitzüan!
|
|
|
2011 urtean, Azkorriak 60 tona ardi gazna egin zütüan. Oro har, laborariek beren lanbidea eta izatea bera ere berek gobernatzearen ikusbide ederra
|
eman
eta emaiten dü Azkorriak.
|
|
|
Nola
|
eman
zenuen, beraz, mundu batetik bertzerako salto hori?
|
|
|
Eta argazkigintzaren estakuruaz bertaratu nintzen. Aipatu hilketa horiek izugarri afektatu ninduten, eta nik uste orduan
|
eman
nuela jauzia.
|
|
|
Ondotik, Espainiako gerla zibilak ere ez zuen lagundu, bistan dena, gerlarekin, nafar eta aragoitar anitz etorri baitziren Maule Lextarrera. Erdaldunak ziren gehien gehienak, eta
|
eman
zioten Maule Lextarreri hein bateko espainol kutsua.
|
|
|
Püntü hartan, hanko ikastolak gaüaldi, kantaldi e.a. antolatü nahi bazüan, ordüko merak edo aüzapezak aldi oroz eza emaiten züan gela prestatzeko izan ledin edo beste. Ordüan züen ikastolako aitetamek deliberatü alkarte baten sortzea (Bortükariak), gero haren izenean,
|
eman
dezagün gela baten galtatzeko Atharratzeko herriko etxeari, erran gabe prefosta ikastolarentako zela.
|
|
|
Izan ere, Euskaltzaindiak
|
eman
dit aukera gure Allande ezagutzeko, bera euskalgintzan ezaguna ez ezik, betidaniko kazetari fina izan dugulako gu re artean, nazioarteko kontuei adi adi. Hala ere, horrek ez dio oztopatu zuberera eta euskara batua fermuki estekatzea.
|
|
|
· Jean Louis Davant idazle eta euskaltzainari Manuel Lekuona saria
|
eman
deioe, Ürrüstoin.
|