|
2008
|
|
|
Badira euskararen tradizio lexikografikoan halako jarraitutasun lerroak hiztegi gintzaren aldetik. Badira, orobat, hiztegiak, goitik behera eta xehetasun guztiekin eus kara aztertzen
|
duten
hitz bildumak. Gutxiago ditu euskarak, ordea, eremu lexiko jakin batetik hasi eta harenak biltzen dituztenak.
|
|
|
23 Zuzenbidearen munduan antzeko esanahia
|
duten
hitz andanak ditugu; gaztelaniari dagokionez, hor daude, besteak
|
|
|
Hainbat hitzen formaren ondoan Bizk., > r.> eta Naf., > > ikurrak ematen ditugu. Euskalki markaren bat azaltzen
|
duten
hitz horiei buruz esan behar da ez dela inondik ere Euskaltzaindiaren asmoa, marka horiek eranstean, horrelako hitzak baztertzea; aitzitik, euskalki hitzok Hiztegi Batuan sartzeak adierazten du Euskaltzaindiak bultzatu egin nahi dituela idazleak hitz horiek erabiltzera, jakinaren gainean eta nori bere senak agintzen dion eran, jakina, horrela euskaldun guztien ondare bihurtuz joan daitezen15.
|
|
|
Horren inguruan, honako kezka hau azaltzen zaigu: Heg.> marka
|
duten
hitzen kasuan, maizago gertatzen da beste bat hobestea, Ipar. marka duten hitzen kasuan baino. Zergatik ote?
|
|
|
Horren inguruan, honako kezka hau azaltzen zaigu: Heg.> marka duten hitzen kasuan, maizago gertatzen da beste bat hobestea, Ipar. marka
|
duten
hitzen kasuan baino. Zergatik ote?
|
|
|
Itxuraz zerikusirik ez
|
duten
hitzak, guztiak dira baliagarri(. Euskaltzaindiak ezin arbuia dezake euskal hitzik, ez hangorik ez hemengorik, ez zaharrik ez berriagorik?).
|
|
|
–Hainbat hitzen formaren ondoan, Bizk., > Ipar.> eta Naf., > Gip.... > ikurrak eman ditugu. Euskalki markaren bat azaltzen
|
duten
hitz horiei buruz esan behar da ez dela inondik ere Euskaltzaindiaren asmoa, marka horiek eranstean, horrelako hitzak baztertzea; aitzitik, euskalki hitzok Euskara Batuan sartzeak adierazten du Euskaltzaindiak bultzatu egin nahi dituela idazleak horiek erabiltzera, jakinaren gainean eta nori bere senak agintzen dion eran, jakina horrela euskaldun guztien ondare komuna bihurtuz joan daitezen?....
|
|
|
" Hainbat hitzen formaren ondoan Bizk., > Ipar.> eta Naf., > > ikurrak eman ditugu. Euskalki markaren bat azaltzen
|
duten
hitz horiei buruz esan behar da ez dela inondik ere Euskaltzaindiaren asmoa, marka horiek eranstean, horrelako hitzak baztertzea; aitzitik, euskalki hitzok Hiztegi> Batuan> sartzeak adierazten du Euskaltzaindiak bultzatu egin nahi dituela idazleak hitz horiek erabiltzera, jakinaren gainean eta nori bere senak agintzen dion eran, jakina, horrela euskaldun guztien ondare komuna bihurtuz joan daitezen".
|
|
|
Dudarik ez, Euskaltzaindia da, datuok aztertuta, proposamen berrien' arrakasta' neur tu eta dagozkion erabakiak hartzeko erakundea. Denboraren poderioan, arrakasta
|
duten
hitzak erabileran parte izango direlako, eta arrakasta izan ez dutenak baztertu eta benetan erabiltzen direnak onartzeko lasaitasuna izango dugulako, gure hiztegigintza, apurka apurka, deskribatzaileagoa izango da (ez erabat, ez dago guztiz deskribatzailea den hiztegirik) eta harrotasunez esan ahal izango dugu gure hiztegiek euskaldunok erabiltzen duten lexikoa jasotzen dutela. Hala izan bedi.
|
|
|
Hitz berriak behar ditugu, beraz, Euskaltzaindiaren' baldintza minimoa' beteko
|
duten
hitzak, hain zuzen ere. Azken 25 urteotako hiztegietan proposamen berri asko daude, batzuk Euskaltzaindiak berak eginak, beste batzuk hiztegigileek berek sortuak.
|
|
|
Nolanahi dela ere, gogoan izan dezagun Euskaltzaindiak zale eskuineko osagaia
|
duten
hitz eratuak izenondo elkartutzat hartu dituela, beti sail berean kokatu ez baditu ere15.
|
|
|
artekotzat, hain zuzen ere. Alegia, bai aspaldi samarreko gramatika ikerlanetan (aipatu ditugunak), bai gerokoetan (Azkarate (1990, 1991), Euskaltzaindia (H E/ 3, H E/ 4)) errepikatzen den zalantza da elementu horien izaera, eta, honenbestez, eratzen
|
duten
hitzarena. Horietako batzuentzat sortu zen, hain justu, erdi atzizki deizioa, Marchand-en (1960) semi suffixe edo Dimitrescu ren (1969) suffixoïde terminoen bidetik.
|
|
|
Hortaz, birsemantizatu edo adiera berezia hartu
|
duten
hitzak ditugu osasun testuetan arazo nagusietako bat. Euskal itzultzaileen elkartearen (EIZIE) Interneten bidezko eztabaida taldeko galdera erantzunak aztertzea aski dugu horretaz konturat zeko3 aldian talde horretan eztabaidatu diren termino eta gaien artean 54 izan dira osasun arlokoak (accidentado, adimena, afterloader, alteración, burnout, busca, coxofemoral, implante, malnutrición, manipulador de alimentos, nutricionista, prión, tanatorio, terminal?)
|
|
|
Hala gertatzen da behintzat nazioartean forma estandarra
|
duten
hitzekin. Egia da bereizi beharra dugula espezialitateko testua (espezialistak, hots arauzko ikaskuntza burutu duen mediku edo erizainak sortua) eta osasun gaia darabilen espezializatu gabeko testua (kazetaritzakoak:
|
|
|
Lan horretan arreta berezia jartzea komeni da aldaketa semantikoa edo birsemantizazioa jasan
|
duten
hitzei eta hiztegi estandarrean, ahal den neurrian, adiera, azpiadiera edo adibide modura jaso. Horrekin batera, aditzen erregimena eta erabilera esparru berezietako salbuespenak markatzea litzateke.
|
|
|
era, keta> edo, pen> atzizkidun burua
|
duten
hitz elkarteek) beste zailtasun bat
|
|
|
Beraz, Lhande-k bertako gehienek erabili gabe uzten
|
duten
hitza eta harekin batean datorren kontzeptua erabiltzen ditu, batere zalantzarik gabe. Eta kanpoko aditu askok erakustera eman duten ikus moldearen kontra doa, dudarik gabe,« euskal literatura» ren kronika idekitzen duelarik, 1919 an RIEV aldizkarian, Euskal ikasketen agerkari famatuan.
|
|
|
Azkueren sekuentzia kronologikoari eutsiz, eta OEHn zein AVn aurkitu ditugun kasuak banan banan aztertuz, honako esplikazioa ikusten zaie alde> adierazlea
|
duten
hitzei: alde1 en zabalkuntza semantikoa da alde2 Adiera horien deribazio edo aparteko eramoldea da, bestalde, alde3.> Apartekoa eta,
|
|
2009
|
|
|
Bestelako markak hartzean ere, eutsi egingo diete erroko bi hotsei (letrei), eta errazago elkartukodira (aukerarik izanez gero) antzeko erroa
|
duten
hitz hoskideekin.Adibidez: graZIKO, ikuSIKO, eTSIKO, uTZIKO, guTXIKO.
|
|
2010
|
|
|
Ebaluazioak eta balioespenak metatzen ari dira, bertako eskola saioa ren emaitzak direla-eta. Berariaz aztertu dute batzuek, etxetik galesez ez dakiten gazte batzuek zergatik lortzen
|
duten
hitz etorri ona (on samarra) galesez, eta besteek ez. Kontu hori berariaz aztertu duen gero eta autore gehiagok zera dio, Galesko emaitza horien argitan:
|
|
2012
|
|
|
(1984a) artikuluan. Barthesek dioenez, testua ez da zentzu edo mezu bakar eta itxi bat osatzen
|
duten
hitzen multzoa, kultura desberdinetatik datozen dimentsio eta idazkera desberdinak nahasten diren gune bat baizik. –Le texte est un tissu de citations, issues des mille foyers de la culture?
|
|
|
Zentzu horretan, bere aurreko euskal itzultzaileengandik dezente desberdintzen da. Izan ere, hainbat itzultzailek defendatu izan
|
duten
hitzez hitzezko itzulpena guztiz arbuiatu eta Zizeronen hitzak bere eginez, zentzuzko itzulpenaren alde egiten du, bere aurreko beste zenbait euskal itzultzailek baino askoz ere modu muturrekoagoan. Hori dela eta, Xabier Mendiguren Bereziartuk. Orixeren itzulpengintza?
|
|
|
(Sarrionandia 2006a: 35), literaturak eta itzulpenak eskaintzen dituzten traiziorako aukera horietaz baliatzen da Sarrionandia, hainbat sorkuntza estrategiaren bidez tratu txarra jasan
|
duten
hitzak berreskuratzeko edota hizkuntzarekin jolastuz esanahi berriak sortzeko. Jadanik aipatu dugun Hitzen ondoeza hiztegi moduko liburua ere helburu horrekin egina da, ondoezak jota edo gaixorik dauden hitzak birpentsatuz, hitzen, mintzairen eta lengoaiaren higadura eta akidura?
|
|
2014
|
|
|
beste gizatalde bati zuzentzen dio ahotsa, herriari, eta honek garbizaleen euskara ezezaguna duenez, garbi du ez liokeela ulertuko. Bere poesia elikatzen duen herriak ez ditu ezagutzen tradizio zaharretik berreskura zitezkeen hitz garbiak edo eguneroko mintzairan bizitzarik ez
|
duten
hitz berriak... Herria hartzaile izanik, honek beregana dezakeen min tzairaz baliatu behar du:
|
|
2016
|
|
|
Antzerki amateurra kalitatezkoa izan daiteke eta hala da askotan. Profesionaltasunak gogortasun bat ematen dio arteari, kanpo gelditzea askatasuna gordetzen da, nahiz eta hemen autoreek ez
|
duten
hitza baliatu. Kontrakotasunerako amateurra errazagoa da, kontrakotasun funtzio politikoa du, politikoen gustukoa ez dena.
|
|
2020
|
|
|
Euskal Herritik Afganistanera eskuthitz eleberriari oihartzun egiten diote emetasunaren izate" labainkaria" 54 erakusten
|
duten
hitzok. Baina Etxamendiren narrazioan Omar Ben Abdulahk ama euskaldun bati utzi dio dogmatismoaren ordezkaritza.
|
|
2021
|
|
|
Hiztegietan ere ez dira jasotzen hizkuntza bateko hiztun guztiek baliatzen dituzten hitz guztiak. Gainera, kategoria lexikoa
|
duten
hitzak oso aldakorrak izaten dira: historian zehar batzuk galdu egiten dira, beste batzuk sortu, eta askotan beste hizkuntzatatik mailegatzen dira.
|
|
|
Askoz errazago definituko ditugu mahaia edo maitasuna izenak, edota apurtu edo desagertu moduko aditzak, ela menderagailua edota a determinatzailea baino. Hori gertatzen da kategoria lexikoa
|
duten
hitzek munduan edo gogoan existitzen diren entitateak edo kontzeptuak adierazten dituztelako eta funtzionalek, berriz, esanahi gramatikala izaten dutelako. Nolabait esateko, kategoria funtzionala duten hitzek gramatikari bereziki lotzen zaion esanahia dute; oro har, ez dituzte izendatzen hizkuntzatik kanpo existitzen diren kontzeptuak.
|
|
|
Hori gertatzen da kategoria lexikoa duten hitzek munduan edo gogoan existitzen diren entitateak edo kontzeptuak adierazten dituztelako eta funtzionalek, berriz, esanahi gramatikala izaten dutelako. Nolabait esateko, kategoria funtzionala
|
duten
hitzek gramatikari bereziki lotzen zaion esanahia dute; oro har, ez dituzte izendatzen hizkuntzatik kanpo existitzen diren kontzeptuak. Horrekin lotuta, erraz gerta lekioke euskaldun bati kategoria lexikoa duen hitz baten esanahia ez jakitea, besterik gabe, kontzeptua ezagutzen ez duelako edota sinonimo bat erabiltzen duelako haren ordez.
|
|
|
Bestetik, Hegoaldeko euskalkietan —gaztelaniaz, latinez eta alemanez bezala—, oso zabaldua dago adjektibo itxura
|
duten
hitzak erabiltzea adberbio funtzioarekin, zehazki, aditzak adierazten duen gertaeraren modua adberbioak deskribatzen duenean: aldrebes, alfer, arin, apropos, argi, artez, bikain, dotore, erraz, garbi eta abar (§ 14.8).
|
|
|
11.10a Gramatika askotan, ka atzizki adberbiogileen artean zerrendatzen da (ikus hemen § 11.9a, 22 kapitulua eta § 6.2.3), baina batzuetan ka daramaten hitzen kategoria estatusa ez da oso argia12 Bada, ka atzizkia askotariko kategoria
|
duten
hitzetan aurki dezakegu: zenbait zenbatzaile altutan (dozena, mila, ehun, milioi... dozenaka ikasle, milaka pertsona...), aditz batzuetan (musukatu, harrika egin...), adberbioetan (bultzaka sartu, saldoka atera...), eta erdialdeko euskalkietan, baita postposizio sintagmetan ere (etxeraka, unibertsitateraka...).
|
|
|
multzo edo kantitate handia bai, baina, aldi berean, horrek hartzen duen lekua zein denbora. Ez da oso emankorra gertatu, besteak beste, aldi, aro edo garai bigarren osagai
|
duten
hitz elkartuak dituelako lehian (§ 7.2.2.2i).
|
|
|
Hauetan denetan, er atzizkiak ez dakar gaitzespen kutsurik. Alabaina, kontuan hartu behar da guztiak maileguak direla; bestela esanda, er atzizkia
|
duten
hitzen artean, ez dago euskal ondareko hitz bat oinarri duen eratorririk. Hegoaldean, aldiz, euskal oinarria dutenek dute gaitzespen kutsua.
|
|
|
22.6.8a Bosgarren eta azken sailak biltzen ditu berez adberbio diren edo adberbio erabilera
|
duten
hitzez osatutako elkartze sintaktikoak ere: ados izan/ egon, blai egin, alde izan/ egon, kontra izan/ egon (ikus § 9.4), begira egon, beha egon, belauniko jarri, bidenabar esan, debalde eman, derrigor (rean) egin, doan eskaini, blai egin, kili kolo egon, kito geratu, konforme egon, majo ibili (lagunartekoa), tente ibili, ziplo egin eta abar.
|
|
|
Esan dezagun izena aldatzen
|
duten
hitzak bakarrik joko ditugula adjektibotzat, dela izenaren berezko ezaugarria nabarmentzen duten (etxe handia), dela kanpoko beste zerbaitekin erlazionatzen diren (ingeniari industriala). Lehenbiziko sailekoak adjektibo kalifikatzaileak dira, eta bigarrenekoak erreferentzia adjektiboak.
|
|
|
Esan dezagun, hasteko, atzizki hori hartzen
|
duten
hitzak ez direla gehiegi, kontrakoa ematen badu ere, euskaraz erabiltzen ditugun gainerako hitzen agerraldi kopuruekin erkatuz gero. Gaurko euskaran, dun hitz horien artean, maizen ageri dena euskaldun da, eta ondotik datoz, erabilerari dagokionez, arduradun, zaldun, txapeldun, haurdun, errudun, eledun, ahaldun, bizidun eta fededun.
|
|
|
14.2.3d Badirudi, zernahi gisaz, dun hitz horiek ez direla berdin erabiltzen orain eta historian zehar. Literatura klasikoan askoz ere sistematikoago gertatzen da dun atzizkia
|
duten
hitzak izenaren ezkerrean agertzea: euskaldun aitona, euskaldun herria, euskaldun jakintsua, euskaldun gizon, euskaldun gerlari eta abar.
|
|
|
Hori gertatzen da dun formako gainerako hitzekin ere. Hori gertatzen da dun atzizkia
|
duten
hitz gehienekin.
|
|
|
22.2.2g EGLU I liburukian (316) esaten da ik partitibo marka hartzen
|
duten
hitzak, oinarrian izena (poz), adjektiboa (isil, on, bakar, zut), adberbioa (orain)... dutela ere, adberbio bihurtzen direla: pozik, isilik, onik, bakarrik, zutik, orainik...
|
|
|
Adberbializazioa erabat burutu
|
duten
hitzak ditugu lehenbiziko sailean. Horrelakoak dira, hasteko, historian kasu marka baten bidez sortu adizlagunak, baina gaur egun hiztunek halakotzat ez dituztenak:
|
|
|
Beste hitzetan esateko: adjektiboek askotan izenaren kualitate bat adierazten badute ere, horrek ez du esan nahi izenaren kualitatea adierazten
|
duten
hitz guztiak adjektibo direnik.
|
|
|
14.3.1a Adjektiboak izenaren inguruan hartzen duen tokiaz aritu gara aurreko pasarteetan. Eta dun, (t) ar amaiera
|
duten
hitzek sortzen dituzten arazoak kendurik (§ 14.2.3), adjektibo arruntak izenaren eskuinean ageri direla esan dugu. Kontua da, ordea, izenek adjektibo bat baino gehiago ere hartzen ahal dutela.
|
|
|
Kategoria lexiko deitzen ditugu eduki lexikoa
|
duten
hitzak. Izenek eduki lexikoa dute, aditz gehienek ere bai.
|
|
|
Beste hauek ere, eta, baina, hala ere, ezen... informazio gramatikala ematen dute, nahiz hitz beregainak izan. Flexio Morfologia esaten zaio informazio gramatikala ematen
|
duten
hitz eta hizkiak aztertzen dituen morfologiaren atalari, kategoria funtzionalak aztertzen dituen morfologiaren atalari. Morfema gramatikalak ditu aztergai flexio morfologiak, horietatik gehienak morfema lotuak, hizkiak, dira.
|
|
|
3.1d Azkenik, beste mota bateko egitura
|
duten
hitzak ere badira euskaraz, adibidez sagar tarta, neska mutilak, bizarzuri, edo odolustu. Izena da sagar tarta, baina, aldi berean, beste bi izenez osatua dago, sagar eta tarta.
|
|
|
3.1e Informazio lexikoa ematen
|
duten
hitzen egitura du aztergai Morfologia lexikoak, hitzen egitura aztertzeko eta hitz berriak sortzeko hizkuntza jakin batek duen erregela multzoa. Bi azpiataletan banatzen da:
|
|
|
Esanahiaren irizpideari jarraikiz egin izan da hori batez ere, eta ez, hitz edo partikula horien egitekoa benetan perpausak" juntatzekoa" ote den aztertuta. Horrela, juntagailutzat hartu izan dira maiz inola ere perpausak juntatzeko zeregina betetzen ez
|
duten
hitz asko. Bi bidetatik gertatu da hori.
|