|
2008
|
|
|
Aurkikuntza hauek baino lehen hutsaren hurrekotzat jo zitekeen hitz hasierako X horren lekukotasuna. Orain, ordea, askoz ere zerrenda txikiago batean
|
bi
izen, batere ilunak ez direnak, gainera, X batez hasten dira: Xembus> eta Xalinis.
|
|
|
eta Miñaoko Helasse> jainkoaren izena besterik ez. Orain zerrenda honi Agurain ondo an agertu diren beste
|
bi
izen gehi diezaizkiogu: Luntbel...(?) eta Lutbelscottio, > nahiz eta euren azalpen etimologikoa zaila izan (Gorrochategui, J, 1995, Veleia> 12).
|
|
|
Bestalde,
|
bi
izenen artean hautapen erlazioa dago: neurri banakotzat LITRO hautatuz gero, I2 klase batekoa izango da (ardo, > ur, > kafe>...) baina ez beste batekoa (sagar, > liburu>..., adibidez).
|
|
|
Baina goian aipatu dugun
|
bi
izenen arteko hautapen erlazioaren berri eman litzateke. Stavrou k (2003), egitura hauetan gertatzen diren hautapen kontu hauen berri emateko, dio neurri izena, izen erdi lexikoa dela.
|
|
|
Hain zuzen, BAT eta ASKO rekin, preseski, ezin dugu holakorik osatu. ASKO albora utzita, holakoetan agertzeko debekuak baitaude, BAT bera
|
bi
izenen artean kokatzen zaigu: baso> bat> ardo.> Horrenbestez, Artiagoi tiarenaren antzeko analisi batek hobeki erantzungo lioke gure kasuari.
|
|
|
– azkenik, guztiz ihartua dago izate, beraz, kristau izate> ez genuke elkar te sintetikotzat hartuko, baizik
|
bi
izenez osaturiko gainerako izen elkartuak bezala.
|
|
2012
|
|
|
12). Badirudi, beraz,
|
bi
izen horiek nahastuz sortu duela Sarrionandiak Gudröd Haaleg pertsonaia. Haren biografia, berriz, Harald Haarfager erregearen ondorengo baten bizitzan oinarrituta asmatu duela dirudi.
|
|
|
–Eta emakumea? enuntziatua perpausaren ikuspuntutik aztertu izan bagenu,
|
bi
izen sintagmen arteko koordinazio kopulatiboa (emendiozkoa) ikusikogenuke: –gizona?
|
|
2015
|
|
|
Nafarroako konkistak aldeko eta kontrako idatzi ugari sortu zuen. Konkistaren aurka agertu zirenen artean
|
bi
izen ospetsu aurki ditzakegu, Martin Azpilikueta Doctor Navarro bata eta Arnaud Oihenart bestea. Nafarroako konkista zela-eta, Martin Azpilikueta(), familiarekin batera, Tolosara (Okzitania) iragan zen.
|
|
2016
|
|
|
Piarres Lafittek garai horretan euskal kulturaz axolatzen zirenen izenak ematen zituen: Lacombe, Gavel, Lhande, Cusacq, Barbe, Etcheverry, Xabier Gazteitz, musika munduan aritzen ziren
|
bi
izen aita Donostia, eta Uruñuela, Michel Labèguerie eta R.P. Lertxundy kantu bilduma bat prestatzen ari, aita Etchemendy herriko kantuen bilduma bat bere aldetik.
|
|
2020
|
|
|
Ohargarri da, haatik, Etxamendiren narratiba gutxi ez bada gaizki ezagutua dela gaurko Euskal Herrian, literatura jakitunen zein hala ez direnen artean ere.1 Kasurako, Euskal Literaturaren Hiztegia bezalako bilduma entziklopedikoak ez dakar Eñaut Etxamendiren izenik. Zerrenda alfabetikoan" E" letrapean hogeita
|
bi
izen badaude izan –Egañatik Ezkiagara– artean Etxamendirik ez dela.2 Munduko Bigarren Gerlaren ondoko euskal literatura garaikidearen historia aztergai duten hainbat antologiak ere ez diote merezi duen begirunerik erakutsi.3 Eñaut Etxamendiren inguruko unibertsitateko ikergaia
|
|
2021
|
|
|
Bordachar, Mauleko apez bat eta Laphitzondo, Donazaharreko gizon gazte bat, Bordeleko lizeoan ari izan zena. Bere aldetik, 1944ean liburua berrargitaratu zuenean, P. Lafittek
|
bi
izen azpimarratu zituen laguntzaile hurbilen artean: Duvoisin, eta Etcheverry, Heletako errienta.
|
|
|
Lehenbizikoa bakuna dela diogu, ezin baita izen horren azpian semantika aldetik esanahia izan dezakeen zati txikiagorik egin. Izen elkartuetan
|
bi
izen bereizten ditugu, biak beregainak direnak: eskuarekin hartu du liburua.
|
|
|
Izen elkartu dvandvetan maila berean dauden
|
bi
izen elkartzen ditugun modu berean (§ 7.1.2), adjektibo dvandvetan bi adjektibo elkartzen ditugu beste adjektibo bat sortzeko. Elkartu dvandvetan, ordea, ez da nahikoa osagaiak kategoria berekoak izatea, nolabaiteko zerikusia, lotura, ere behar dute.
|
|
|
Aipatu berri ditugun egiturak hartu dira aposizio elkartutzat euskaraz (ikus Hitz Elkarketa/ 3), baina beste hizkuntza batzuetan aposizio murriztailetzat hartu dira bebé probeta, buque escuela, cena tertulia, coche bomba, hombre rana, mujer objeto, mujer soldado, visita relámpago edo oferta estrella. Izen sintagmaren barruan gertatzen den predikazio erlazioa baldin bada aposizioa,
|
bi
izen aposizioan ematean morfologiaren eta sintaxiaren mugan gabiltza eta aposizio erlazioa lexikoan ere gerta daiteke (Suñer 1999). Lexikoan sortuak, izen elkartuak dira bebé probeta eta abar.
|
|
|
Horiek dira, hain zuzen, guk aposizio elkartutzat hartu ditugunak. Aposizioan doazen
|
bi
izenen artean inklusiozko erlazioa dakartenak eta ‘zera’ bakarra (pertsona, mendi, kale, argitaletxe, zenbaki, letra...) izendatzen dutenak.
|
|
|
7.2.10a Lehen begiratuan,
|
bi
izenez osatutako mendekotasunezko izen elkartutzat hartuko genituzke astaputz, artaburu,, txoriburu eta abar (§ 7.2.2.2) eta badute irakurketa hori ‘astoaren putza’, ‘artoaren burua’, ‘babaren lorea’.., baina bada beste irakurketa bat ere, batzuetan gainera lehenengoari nagusitu zaiona: artaburu adj. ‘argi gutxiko pertsonaz esaten den irain hitza’, txoriburu ‘buruarina, zentzu gutxikoa’, ‘ergela’ eta abar.
|
|
|
7.2.2.2b Behi esne motako izen elkartuetan osagaien kategoriak ez du aukerarik ematen areagoko bereizketarik egiteko. Horregatik jo dute hizkuntzalariek
|
bi
izenen arteko erlazio semantikoetara. Azken batean izen elkartuak sortzeko arrazoia, askotan sortu berri den zerbaiti izena ematea da, etiketa jartzea.
|
|
|
Mugatzaileak mugakizuna nola modifikatzen duen, zein alderdi semantikotatik zehazten duen aztertzea, eta du motako aditzen subjektuak ergatibo kasu marka hartu behar duela esatea, ez dira maila berekoak inondik ere. Erlazio semantikoa, egitura bereko ehunka eta ehunka izenetan multzoak proposatzeko modu bat baino ez da eta, horrexegatik, ez da harritzekoa askotan modu batera baino gehiagotara ulertu ahal izatea
|
bi
izenen arteko erlazioa. Sagar tarta sagarrez egiten dena bada, tarta horrek sagar [zati] ak izango ditu.
|
|
|
7.2.2.3a Ondoren aztertzen diren egiturak ere izen elkartuak dira,
|
bi
izenez osatuak8 Baina horietako mugakizunek, guztiak berdinak izan ez arren, badituzte zenbait ezaugarri aurreko puntuan aztertu ditugun elkartuetatik bereiztera garamatzatenak. Maiztasuna da lehen ezaugarria:
|
|
|
Lehenik izen kategoriako hitz elkartuak aztertuko ditugu, eta, horien artean, maila berean dauden
|
bi
izenez osatuak. Maila berean egoteak esan nahi du ez duela osagai batek esanahi nagusia ematen eta besteak haren esanahia mugatu edo zehazten.
|
|
|
7.1.2f Berrelkarketa. Gehien gehienetan
|
bi
izen elkartzen ditugu izen elkartu dvandva sortzeko. Baina hitz elkarketa baliabide errekurtsiboa da, behin eta berriz erabil daiteke (§ 3.3d).
|
|
|
7.1.3a Maila bereko
|
bi
izenez osaturik, bikotea (edo bitik gorako multzoa) adierazten dute aztertu berri ditugun dvandva elkartuek. Horretantxe bereizten dira, hain zuzen, batetik, hemen aztertuko ditugun afari merienda, bertsolari poeta, errege profeta, erretor bikario edo irribarre moduko egituretatik, eta, bestetik, hegazkin tramankulu, Jainko haur, neskatila zerbitzari edo harri zilindro gisakoetatik.
|
|
|
Baina pertsona edo objektu bakarra izendatu arren, desberdina da goian eman ditugun hitz elkartu horietako
|
bi
izenen arteko harremana. Lehen motakoetan, bi izenak maila berean daudela esan dugu, ‘errege eta profeta’, ‘afari eta merienda’ bietatik duela, maila berean, sortzen dugun izen elkartuak.
|
|
|
Baina pertsona edo objektu bakarra izendatu arren, desberdina da goian eman ditugun hitz elkartu horietako bi izenen arteko harremana. Lehen motakoetan,
|
bi
izenak maila berean daudela esan dugu, ‘errege eta profeta’, ‘afari eta merienda’ bietatik duela, maila berean, sortzen dugun izen elkartuak. Horrexegatik esaten zaie ‘koordinazio egiturako izen elkartu’ Neskatila zerbitzari elkartua darabilgunean, aldiz, ez gara ari aldi berean neskatila eta zerbitzari den gizakiaz, baizik neskatila batez; ezaugarri gisa zerbitzari izatea duen neskatilaz5 Hala gertatzen da harri zilindro elkartuan ere; harria da adierazten duena zer objektu motaz ari garen, eta zilindro osagaiak beste harri mota batzuetatik bereizten du.
|
|
|
7.1.3b Koordinazio egiturako izen elkartuak. Esan berri dugunez, maila berean dauden
|
bi
izenez osatuak daude koordinazio egiturako elkartuak, baina bi izen horien baturak pertsona, objektu, leku... bakarra adierazten du. Horrelakoak dira:
|
|
|
7.1.3b Koordinazio egiturako izen elkartuak. Esan berri dugunez, maila berean dauden bi izenez osatuak daude koordinazio egiturako elkartuak, baina
|
bi
izen horien baturak pertsona, objektu, leku... bakarra adierazten du. Horrelakoak dira:
|
|
|
7.1.4a Hitz elkartu mota honetan biltzen ditugun
|
bi
izenak ere maila berean daude; buru biko egituratzat hartuko genituzke, beraz, tautologiazko elkartuak. Hain zuzen ere, Euskaltzaindiak Hitz Elkarketa/ 1 lanean (1987) dvandva elkartuetako azpimultzo gisa aztertu zituen; baina, aldi berean aitortzen zuen atributu edo koordinaziozko elkartuekin ere ahaidetasun nabarmena dutela, eta badirela arrazoiak izen elkartu moduok dvandva elkartuetatik kanpora tratatzeko.
|
|
|
Jakina, gehitze zentzu hori nabarmen ageri da eta bezalako juntagailu batekin: lehenago esan den moduan, partikula hau berez juntagailua baldin bada ere (bi perpaus nahiz
|
bi
izen sintagma lotzen baititu), diskurtso markatzaile moduan erabiltzea ere ez da batere gauza arraroa, beste juntagailu askorekin gertatzen den legez. Ikus ditzagun, esate baterako, hurrengo adibideok.
|
|
|
15.2.2c Perpaus batean
|
bi
izen sintagma nor kasuan ditugunean, bietatik bat bigarren mailako predikatua delarik (§ 24.4): Hona hemen Ameriketara artzain joandakoren batek egindakoa (Arranz); Zortzi urterekin artzain joan zela bere anaiarekin Extremadura aldera[...] (Atxaga); Beraz, aurtengo San Joan gauean ere, une batez, harriak ogi eta urak ardo bihurtuko dira (Anso); Aita izan ote zuen" Hor konpon, Mari Anton" lehenbiziko aldiz esan ziona medikuaren etxera neskame bidali zuen egunean?
|
|
|
Arazo nagusia gurasoak dira. Artikulua daramaten
|
bi
izen sintagma azaltzen zaizkigu, eta ez da gurasoen ezaugarri bat edo propietate bat azaltzen, baizik eta arazo nagusia ri erreferente zehatz bat ematen diogu (gurasoak), gainerako arazo posibleen artean (gizartea, lagunak, Internet eta abar) hautatuz, eta atributuarekin identifikatuz. Horrelako egituretan batzuetan zalantzak izan ditzakegu subjektua eta atributua zein diren erabakitzen; alegia, arazoa langabezia da adibidean, zein da subjektua?
|
|
|
28.9.2a Zerrendatze hutsaz bestelako harremana ere gerta daiteke bata bestearen ondoan eman diren bi sintagmaren edo
|
bi
izenen artean. Askotan izen sintagma batean adjektiboak betetzen duen zeregina aposizioan doala esan ohi dugun izen batek, edo beste izen sintagma batek betetzen du; hau da, ondoan daraman izenaren zer nolakoa adierazten du.
|
|
|
aposizio ez murrizgarriak. Erreferentzia bera duten
|
bi
izen sintagmak osatzen dituzte aposizio ez murrizgarriak. Bigarrenak, aurrekoaren ezaugarri berriren bat adierazten du.
|
|
|
A) Goiz honetan gizon batek hitz egin dizu; B) Gizon hari eman diot liburua. A eta B perpausetan gizon bera aipatua da, noski; bestela esanda, haietan diren
|
bi
izenek erreferentzia bera dute. B perpausean agertzen den gizon izenaren mendeko egin dela A perpausa, eta denbora berean hartan isildurik gelditu dela gizon izen ardatza zeukan sintagma.
|
|
|
Horrelakoak errazteko baldintzak xehetasun handiagoz azaldu ditugu eta emendiozko juntagailuaz aritu garenean, eta juntagailu guztietan errepikatzen dira: pluralekoak izatea; determinatzailetzat zenbatzailea edo erakuslea hartzea;
|
bi
izenei dagokien izenondo edo izenlagunak edukitzea; eta abar. Hona adibide batzuk:
|
|
|
Horrez gain, eta lehen ere esan dugu, juntagailuak era oso desberdineko elementuak elkartzeko balia ditzakegu (perpausak, sintagmak eta osagai sintaktikoak, hitzak); baina DMek beti perpausen arteko lotura semantikoa bideratzen dute. Esan nahi baita, DMrik ez dugula aurkituko, adibidez,
|
bi
izen sintagmaren artean, edo bi izenen artean.
|
|
|
Horrez gain, eta lehen ere esan dugu, juntagailuak era oso desberdineko elementuak elkartzeko balia ditzakegu (perpausak, sintagmak eta osagai sintaktikoak, hitzak); baina DMek beti perpausen arteko lotura semantikoa bideratzen dute. Esan nahi baita, DMrik ez dugula aurkituko, adibidez, bi izen sintagmaren artean, edo
|
bi
izenen artean.
|
|
|
Herriko neska eta mutilentzat antolatu dute; Josu eta Aneren bidez lortu dugu etxea. Egitura sintaktikoari buruzko xehetasunetan sartu gabe, ikusten da, behintzat, entzat atzizkiak, beregaina ez den morfemak, gutxienez
|
bi
izen besarkatzen dituela; berdin, bigarren adibidean, genitiboarekin. Bereziki postposizio atzizkiekin gertatzen da aukera hori.
|
|
|
Jainkoak eginak dira eguzki, ilargi eta izarrak (Lafitte); Etxejabeak,[...] gure Patxiko eta lagunei bazkaria ematen die (Agirre). Nabarmendu behar da, bestalde, ezkerrean
|
bi
izenei dagokien izenlaguna azaltzeak postposizio bakarreko juntaketa errazten duela: Gure bezero eta laguntzaileei oparitu diegu; eta baita bi izenen eskuinean biei dagokien adjektiboa izateak ere:
|
|
|
Nabarmendu behar da, bestalde, ezkerrean bi izenei dagokien izenlaguna azaltzeak postposizio bakarreko juntaketa errazten duela: Gure bezero eta laguntzaileei oparitu diegu; eta baita
|
bi
izenen eskuinean biei dagokien adjektiboa izateak ere: Neska ta mutil arduratsuenak hautatu zituen.
|
|
|
Adibide horietan ere eder eta zaratatsua izenondoen maila adierazten dugu, oso ederra edo zaratatsuena esaten dugunean bezala. Baina oraingoan bi elementu edo
|
bi
izen sintagma konparatzen ditugu, eta adjektiboaren aurrean konparaburua den izen sintagma+ bezain ezartzen dugu. Era honetako egiturak arruntean predikatuan agertzen zaizkigu:
|
|
|
Lehenbiziko honi aposizio ez murrizgarria deituko diogu. Hauetan, gehienetan, eten bat gertatzen da
|
bi
izen sintagmen artean. Hona hemen beste zenbait adibide:
|
|
|
Perpaus baten barruan
|
bi
izen sintagma erreferentziakideak direnean (hots, izaki bera aipatzen duten bi izen sintagma ditugunean) bigarren izen sintagmak izenordain bihurkarien forma hartzen du. Ez ditugu bi izen sintagmak errepikatzen, eta bigarrena agertu behar lukeen tokian neure (edo heure, bere...) burua ezartzen dugu:
|
|
|
Perpaus baten barruan bi izen sintagma erreferentziakideak direnean (hots, izaki bera aipatzen duten
|
bi
izen sintagma ditugunean) bigarren izen sintagmak izenordain bihurkarien forma hartzen du. Ez ditugu bi izen sintagmak errepikatzen, eta bigarrena agertu behar lukeen tokian neure (edo heure, bere...) burua ezartzen dugu:
|
|
|
Perpaus baten barruan bi izen sintagma erreferentziakideak direnean (hots, izaki bera aipatzen duten bi izen sintagma ditugunean) bigarren izen sintagmak izenordain bihurkarien forma hartzen du. Ez ditugu
|
bi
izen sintagmak errepikatzen, eta bigarrena agertu behar lukeen tokian neure (edo heure, bere...) burua ezartzen dugu: Itziarrek ez du ongi ezagutzen bere burua.
|
|
|
Horietan guztietan sintagma bakarraren barruan gertatzen da modifikatze harremana. Bada, azkenik,
|
bi
izen sintagma ondoan emanik adierazten den modifikatze harremana ere: Hillary Clintonek, AEBko presidentetzarako lehiatu zen lehen emakumeak.
|
|
|
14.2.4b Esan dezagun, azkenik, ingeles filologia, frantses estatu edo errusiar akademia bezalakoetan egokiagoa dela, agian, gentilizioa adjektibotzat hartu beharrean izentzat hartzea, eta orduan izen elkartua izango genuke: ingeles filologia, beharbada, euskal filologia bezala sentitzen dugu,
|
bi
izenek osatua.
|
|
|
18) Euskal Herria, giristino legea eta frantses gizona izen elkartutzat hartzen ditu5 Zernahi gisaz, lege giristino (giristinoa den legea) eta giristino legea (giristinoek duten legea) bereizi badaitezke ere, ezin da holakorik egin arazo ekonomiko, laguntza sozial, hizkuntza nazional edo istripu laboral bezalakoekin. Horien pareko izen elkartuak ekonomia arazo, gizarte laguntza, nazio hizkuntza eta lan istripua dira,
|
bi
izenek osatzen dituzte. Edo, berehala ikusiko dugunez, euskal gizartea bezalakoak.
|
|
|
Zenbait izen sintagmak izenondo bakarra izanik ere, izen bat baino gehiago erakusten dute, askotan eta juntagailuaren bidez lotuak. Horrelakoetan izen sintagma osoa hartu behar da kontuan,
|
bi
izenek bat egingo balute bezala: haren samurgo eta haserrea baldin badiogu, esaterako, singularrean doa(* haren samurgo eta haserreak) eta aditza ere hola eskatzen du gehienetan:
|
|
|
Gure haurrak handi egin dira; Zapata hauek txiki (ak) ditut; Etxe hori hotza iruditzen zait... Ikusten denez, lotura aditz horiek
|
bi
izen lotzen dituzte: Etxe handi hura hauts bihurtu zuten; Pello alkate egin dute; Mikel soldadu joan zen; Isabel irakasle dago Sorbonan; Itziar serora joan zaie eta abar.
|
|
|
28.9.2k Aposizio egiturako hitz elkartuak aztertzean ikusi bezala (§ 7.2.8.6),
|
bi
izen aposizioan ematean morfologiaren eta sintaxiaren mugan gabiltza eta aposizio erlazioa lexikoan ere gerta daiteke. Horixe nabarmendu dute Odriozolak eta Perez Gazteluk ere:
|
|
|
3.1d Azkenik, beste mota bateko egitura duten hitzak ere badira euskaraz, adibidez sagar tarta, neska mutilak, bizarzuri, edo odolustu. Izena da sagar tarta, baina, aldi berean, beste
|
bi
izenez osatua dago, sagar eta tarta. Neska mutilak hitzaren egitura aztertzean, bi izen aurkituko ditugu, neska eta mutil, gehi a (artikulua) eta k (plural marka).
|
|
|
Izena da sagar tarta, baina, aldi berean, beste bi izenez osatua dago, sagar eta tarta. Neska mutilak hitzaren egitura aztertzean,
|
bi
izen aurkituko ditugu, neska eta mutil, gehi a (artikulua) eta k (plural marka). Bizarzuri adjektiboa ere beste bi elementuz osatua dago, bizar izena eta zuri adjektiboa; orobat odolustu aditza, odol+ hustu egitura duena.
|