|
2008
|
|
|
Erantzuna galdera bezain erraza da: horrelako hiztegirik ez delako eta
|
beste
hizkuntza batzuetan nekez aurki genitzakeelako. Beste kontu bat da zerk bultzatu gaituen gai horren inguruko hiztegia egiten saiatzera.
|
|
|
Orain arte, gaztelania euskarazko, frantses euskarazko edo ingeles euskarazko hiztegi elebidunak erabili ditugu bakarrik ahotan. Agertu dira, bai, beste hiztegi txiki batzuk ere, non
|
beste
hizkuntza batzuekin loturik agertzen baita euskara: nederlande ra euskara, errusiera euskara, japoniera euskara, eta, gezurra badirudi ere, Fang eus kara!
|
|
|
– ezin dira salbuespen marginaltzat hartu aditz ez akusatiboaren gainean eraikitako elkartuak (idazle ugaltze, argi haste, elur jauste, lur ikaratze; sor >, mende hasiera, urte amaiera; osto loraketa; diru ugalpen, etab.13 Euskarazko datuak bat datoz
|
beste
hizkuntza batzuetan gertatzen denarekin (Kiefer 1992). Honek eraman gaitu Selkirk en eta Grimshaw en baieztapenak bildurik, hitz elkartu sintetikoen ezaugarriak modu honetan birformulatzea egokiago litzatekeela proposatzera:
|
|
|
Europako
|
beste
hizkuntza batzuetan, ordea, bi biek izen generiko berbera daukate eta adjektibo edo, berde, esmeralda, edo, hormetakoa?
|
|
|
Schuchardti orientazio eske idatzitako gutunean hizkuntzalaritza obra on batzuen erreferentziak nahi zituen, egunean jartzeko. Euskara
|
beste
hizkuntza batzuekin erlazionatzen zuten zenbait teorien inguruko iritzia ere eskatzen zion Schuchardti. Halaber eskuartean zituen proiektuen berri ematen zion:
|
|
|
Frantsesa ongi menderatzen saiatzeaz gain, gramatikalki bederen,
|
beste
hizkuntza batzuk ere ikasten aritu zen, euskararekin harremanik ote zuten ikusteko. Hola, Tours-en, «estoy estudiando el chino, un poco por el forro, con un chino de verdad, hijo de mandarín.
|
|
2012
|
|
|
Badirudi K. a. XVIII. mendean Mesopotamiako akadiarrak hasiak zirela jada hainbat testu sumeriarri hitzez hitzezko itzulpena ezartzen. Gerora, sumeriar kulturak beste herri batzuetan ere izan zuen eragina, eta hainbat testu
|
beste
hizkuntza batzuetara itzuli ziren. Harrezkeroko zibilizazio gehienetan hizkuntza bat baino gehiago elkarrekin bizi izan zirela dirudi, eta itzulpena, beraz, derrigorrezkoa zela zibilizazio haietako biztanle elebidun edo eleaniztunen arteko komunikaziorako.
|
|
|
Itzulpen praktika errealean, ordea, teorizazio moderno horiek proposatzen dituzten irtenbideek ez dute hainbat eta hainbat kontraesan konpontzea lortzen. Edozein hizkuntza edo literaturatako itzulpenetan oro har, eta euskal literatura sisteman nahiz Sarrionandiaren itzulpenetan bereziki, etengabe ageri zaizkigu anbiguotasunak, polisemiak,
|
beste
hizkuntza batzuen eragin edo aztarnak, botere maila nahiz estatus desberdineko hizkuntzen arteko itzulpenetan sortzen diren paradoxak... Itzulpengintzaren diskurtso modernoko teoriek, beraz, ez digute balioko Sarrionandiaren itzulpenetako, arazoak?
|
|
|
Kultura hibridoetan idazten diren testuetan protagonisten hizkera
|
beste
hizkuntza batzuekin, kutsatuta, ageri da maiz.
|
|
|
Quebec-en kasuan, ingelesezko hitz eta espresioek presentzia handia izan ohi dute frantsesez idatzitako testuetan, baina ingelesaz gain gero eta ugariagoak dira munduko txoko guztietatik etorritako immigranteen hizkuntzen arrastoak ere. Euskal literaturan, berriz, gaztelaniazko eta frantsesezko esamoldeak ez ezik,
|
beste
hizkuntza batzuen eragina ere gero eta nabariagoa da; adibide ezagun bat aipatzearren, hor ditugu Atxagaren Bi letter eta beste hainbat kontakizun.31 Horrelako testu hibridoek hankaz gora jarriko dute itzulpena ulertzeko modu modernoa, itzultzearen posibilitatea bera zalantzan jarriz. Izan ere, galdetzen du Simonek,, comment traduire un code déjà pénétré d? éléments exogènes?
|
|
|
Aurkakoa, euskal literaturako lanak
|
beste
hizkuntza batzuetara itzuli eta munduko literaturaren sarean sartzea, beste batzuen esku uzten du Sarrionandiak. Ondo ikusten du euskarazko lanak beste hizkuntza batzuetara itzultzea, baina eszeptiko samar agertu izan da euskaraz idazten den guztia automatikoki gaztelaniara itzultzeko joeraren aurrean, 3.1.4 atalean tartekatu ditugun aipuetan argi adierazten duen bezala.
|
|
|
Aurkakoa, euskal literaturako lanak beste hizkuntza batzuetara itzuli eta munduko literaturaren sarean sartzea, beste batzuen esku uzten du Sarrionandiak. Ondo ikusten du euskarazko lanak
|
beste
hizkuntza batzuetara itzultzea, baina eszeptiko samar agertu izan da euskaraz idazten den guztia automatikoki gaztelaniara itzultzeko joeraren aurrean, 3.1.4 atalean tartekatu ditugun aipuetan argi adierazten duen bezala. Izan ere, gaztelaniaren eta euskararen arteko harremanak ez dira berdintasunezkoak, 104 eta euskal literatura guztia gaztelaniara itzuliko balitz, euskaldun subalternoek beren hizkuntzak ematen dien enuntziazio leku berezia galduko lukete.105
|
|
|
105 Ikuspegi hori nahiko garbi islatzen dute Sarrionandiaren beraren obren itzulpenek: liburuak bakarrik kontuan hartuta, obra bakarra du gaztelaniara itzulita, No soy de aquí (Hiru, 1992, Bego Montoriok itzulia, Ni ez naiz hemengoaren itzulpena);
|
beste
hizkuntza batzuetan, ordea, badira itzulpen gehiago: katalanez Narracións (Pòrtic, 1986, Josep Daurellak itzulia, Narrazioaken itzulpena); alemanez Von nirgendwo und überall (Verlag Libertäre Assoziation, 1995, Ruth Baierek itzulia, Ni ez naiz hemengoaren itzulpena), eta Der gefrorene Freund (Blumenbar Verlag, 2007, Petra Elserek eta Raul Zelikek itzulia, Lagun izoztuaren itzulpena); galizieraz Choiva e tamboril eta Cartas a Ainhoa (argitaragabeak, Tereixa Hernandezek itzuliak, Atabala eta euriaren eta Ainhoari gutunaken itzulpenak, hurrenez hurren); italieraz Lo scrittore e la sua ombra (Giovanni Tranchida, 2002, Roberta Gozzik itzulia, Narrazioaken itzulpena); eta euskaraz, gaztelaniaz, frantsesez, ingelesez eta alemanez argitaratutako Hau da ene ondasun guzia (Txalaparta & Esan Ozenki, 1999).
|
|
|
izendatzen ditu soilik, nahiz eta batzuetan nahiko agerikoa den liburu horien gaztelaniazko itzulpena erabili duela. Jarrera horrek, lehenago aipatu bezala, gaztelaniak euskal irakurleengan izan duen eragin nabarmenegia leuntzeko saiakera batek azalduko luke agian, gaztelaniaren pisua gainetik kendu eta euskara
|
beste
hizkuntza batzuekin zuzeneko harremanean jartzeko desirak, nahiz eta, askotan beste erremediorik ez duelako, gaztelania erabiltzen duen berak itzulpenetako zubi hizkuntza nagusi gisa.
|
|
|
1 Mitxelenaren testuetan maiz agertzen dira beste herrialde batzuetako eta
|
beste
hizkuntza batzuetako esapide egin, lokuzio,... direlakoak idioms. Ugariak dira, esate baterako, latinezko esapideak, baina horien ondoan maiz agertzen dira ingelesezkoak ere:
|
|
2017
|
|
|
Dena den, Toubon legearen izpirituaren baitan, frantsesaren presentzia segurta tuz gero,
|
beste
hizkuntza batzuk, eta bereziki tokiko hizkuntzak, erabiltzen ahal direla.
|
|
2019
|
|
|
Adibidez, 2008ko ekainaren 27ko dataz sinatutako eta zabaldutako agirian, Euskaltzaindiak deitoratu egin zuen Frantziako Akademia euskarari, eta frantsesaren aldean ahulagoak diren Frantziako
|
beste
hizkuntza batzuei? –Frantziako Konstituzioan aipamen sinboliko gutieneko baten egitearen aurka?
|
|
2021
|
|
|
Bistan da latina iritsi zenean euskararen orduko faziesa mintzatzen zen barrutian, gutxiago edo gehiago,
|
beste
hizkuntza batzuk ezagutzen zituztela: Pirinioetatik hegoaldera iberiarra zein zeltiberiarra, eta Pirinioetatik iparraldera galiera.
|
|
|
43.8.1a Euskaraz,
|
beste
hizkuntza batzuetan gertatzen den moduan, funtzio bat baino gehiago betetzen dituzte zenbait partikulak eta esapidek. Esapide bera adberbioa izan daiteke testuinguru batzuetan; operadorea, beste batzuetan, eta birformulatzailea, beste askotan.
|
|
|
Gero, ordea, zeren bezala, diskurtso markatzaile izateko gaitu zen,
|
beste
hizkuntza batzuetan gertatu zen bezala; galde hitzetatik datoz, izan ere, diskurtso markatzaile asko hizkuntza askotan.
|
|
|
Adjektiboen ordez, izenak edota aditzak erabiltzen dituzte hizkuntza horietan. Bestetik, hizkuntza batean kategoria bati egozten zaizkion ezaugarriak,
|
beste
hizkuntza batzuetan ez dira beti kategoria bereko aleetan aurkitzen. Bestalde, hizkuntza batean oinarrizkoa dirudien kategoria batek, beste batetik eratorria irudi lezake beste hizkuntza batean.
|
|
|
11.9b Munduko
|
beste
hizkuntza batzuetako atzizki adberbio sortzaileak, adibidez, gaztelaniazko mente eta ingelesezko ly, izenetatik eratortzen dira. Euskarazko atzizki adberbiogile batzuek, aldiz, postposizioetan dute beren jatorria.
|
|
|
Horren arrazoia izan daiteke, beharbada, jatorriz horiek hitz arruntak direla (lehen, aro, aste, uda, berri...). Egun izen arruntak dira, nahiz
|
beste
hizkuntza batzuetan letra larriz idazten diren, euskaraz ez bezala, eta mugatzaile gabe ere agertzen dira: today is Sunday; agosto llegaba a su fin; en avril ne te découvre pas d’un fil eta abar.
|
|
|
12.3.2k Dena den, egia izanik ere izen bereziak artikulurik gabe ditugula euskaraz, eta alde horretatik
|
beste
hizkuntza batzuetan baino muga itxiagoak ditugula (Antton/ baina el Antonio), zenbait hizkuntzatan izen bereziek badute beste ezaugarri bat: ezin dute adjektiborik hartu; euskaraz, aldiz, ez da arazorik, betiere determinatzailea ageri bada, lehentxoago esandakoaren arabera:
|
|
|
Mugatzailea hartzea edo ez hartzea da marka morfologiko argiena izen arruntak eta bereziak elkarren artean bereizteko, baina batzuetan ez da betetzen arau hori, ikusi dugunez. Aipuforma,
|
beste
hizkuntza batzuetan ez bezala, artikuluduna da euskaraz.
|
|
|
Nekez osatuko dugu zuri lodi adjektibo elkartua, eremu semantiko desberdinetakoak baitira zuri eta lodi. Euskaraz, eta
|
beste
hizkuntza batzuetan ere, atal berezia osatzen dute kolore dvandvek, koloreen erdi-bideko nahas formak edo izendatzen dituztenak. Antonimia erlazioa atzemango dugu, ostera, zapore dastamenari buruzko adjektiboek osatzen dituzten dvandva egiturako elkartuetan:
|
|
|
Aipatu berri ditugun egiturak hartu dira aposizio elkartutzat euskaraz (ikus Hitz Elkarketa/ 3), baina
|
beste
hizkuntza batzuetan aposizio murriztailetzat hartu dira bebé probeta, buque escuela, cena tertulia, coche bomba, hombre rana, mujer objeto, mujer soldado, visita relámpago edo oferta estrella. Izen sintagmaren barruan gertatzen den predikazio erlazioa baldin bada aposizioa, bi izen aposizioan ematean morfologiaren eta sintaxiaren mugan gabiltza eta aposizio erlazioa lexikoan ere gerta daiteke (Suñer 1999).
|
|
|
7.2.11d Beste hizkuntza batzuetan ere badira halakoak; hain zuzen ere,
|
beste
hizkuntza batzuetako hitz andana ihartuak hitzez hitz harturik osatu ditugu hor goiko galtza motz, gerra hotz, eta baita beste hauek ere: basati ona, Gurutze Gorria, Ostiral Santua, Pantera Beltzak, Etxe Zuria, Errege erregina katolikoak, Estatu Batuak, Itsas Gorria, Ekialde Hurbila, Herbehereak, Lehen Ministro.
|
|
|
Gure ustez, itxura kontua da gehiago, egiazko erdibiketa baino. Erdibiketa itxura diogu, zeren tipologikoki apur bat desbideratzen baita euskara euren komunztadura sisteman erdibiketak erakusten dituzten
|
beste
hizkuntza batzuetatik.
|
|
|
Fenomeno hau azaltzeko, hortaz, bi modu erabil daitezke: bat, ergatibotasun erdibitu klasikoa(
|
beste
hizkuntza batzuetan gertatzen dena, baina azalpen horrek baditu eragozpenak, esan bezala); bestea, ergatiboaren lekualdatzea. Hau ere ez da batere gauza berezia euskaraz, sintaxian beti ikusi izan dira lekualdatze fenomenoak:
|
|
|
243) hiru ezaugarrirekin definitzen du omen en balioa zein den20: a) beste norbaiti entzundakoa baiesten ari dela ematen du aditzera hiztunak omen darabilenean; b) hiztunak ez du entzundakoaren egiari buruzko ziurtasunik eza adierazten omen erabiliz (inplikatu egin dezake, baina ez ziurtasunik eza adierazi); c)
|
beste
hizkuntza batzuetako se dice/ dicen (que), on dit (que), they say/ it is said (that)... egituren baliokide da omen, ez parece (que), il paraî (que) edo apparently modukoena (azken hauek bide ren baliokide dira).
|
|
|
Aldi berean, oraintxe bertan edo oraintxe berean bezalakoak erabiltzen ditugu, baina ez dugu esango* oraintxe han edo holako zerbait. Hau ere nahiko arrunta da
|
beste
hizkuntza batzuetan. Testuinguru batzuetan, hala ere, bera horrek pertsona ez den zerbaiten erreferentzia har dezake:
|
|
|
Horiek ez dute hitzen inolako ezaugarririk adierazten, ez dute zinez maila horretako informaziorik ematen. Zernahi gisaz, adjektibotzat hartuko ditugu hemen, nola egiten baitute gauza bera
|
beste
hizkuntza batzuetako gramatika eta hizkuntzalari gehienek.
|
|
|
Zure hitz beltz horiek kezkaturik utzi naute. Baina,
|
beste
hizkuntza batzuetan ez bezala, euskaran ez du horrek aparteko eragin sintaktikorik sintagma osatzean.
|
|
|
Geroago (§ 14.2.3) itzuliko gara berriz ere puntu honetara, eta erabileraren gorabeherak hobeki zehaztuko ditugu. Adjektiboen arteko sailkapena dela eta,
|
beste
hizkuntza batzuetako gramatikek beste hitz mota batzuk ere sartzen dituzte adjektiboen artean: erakusleak (hauek, horiek eta horien parekoak, delako hizkuntzan), posesiboak (neure, zure... bezalakoen parekoak), galdetzaileak (zein, zer... bezalakoak), guk" zenbatzaile zehaztugabeak" deitzen ditugunak (batzuk, guztiak eta horien gisakoak) eta abar.
|
|
|
Ohart gaitezen bigarren zatian ez dela ezinbestekoa aditza agertzea. Ez da holakorik gertatzen
|
beste
hizkuntza batzuetan(... that one isn’t either), non aditz gabeko perpausa(... * that one not either) ez baita gramatikala.
|
|
|
Hiru forma horietatik partizipioa da adjektibotik gehien hurbiltzen dena. Partizipioaren forma erabiltzen dugu hiztegietan, gainera, aditzak izendatzeko,
|
beste
hizkuntza batzuetan ez bezala: ikusi (baina ver/ voir/ see, eta horien partizipioak:
|
|
|
Hala ere, gramatikari batzuen ustez egokiago litzateke holakoetan determinatzaile sintagmaz hitz egitea. Horiek determinatzaile sintagmak lirateke, eta hala deitzen dituzte hizkuntzalariek
|
beste
hizkuntza batzuetan. Gramatika honetan aurrerago azalduko da arazoa, baina koherentea litzateke orain arte esaten dugunarekin, hor ere burua, a determinatzailea kasu honetan, amaieran ageri baita.
|
|
|
adibidez, hitz hurrenkeraren parametroari zor zaio euskara SOV hizkuntza izatea (buru parametroa da bere izen teknikoa), ergatibotasunaren parametroari hizkuntza ergatiboa izatea, pro drop parametroari pro drop izatea. Alabaina, aldakortasunaren parametroak ez dira nahikoa izan hizkuntzen alderdi bereizgarriak azaltzeko, eta parametro horietatik kanpo bilatu behar ditugu euskarak eta
|
beste
hizkuntza batzuek erakusten dituzten zenbait ezaugarri berezi. Horietako bat da, adibidez, aditz laguntzailearen txandakatzea.
|
|
|
1.8b Bereizgarri horietaz (eta gainerakoez ere), hiztuna ez da ohartu ere egiten, baina esanguratsua da euskara
|
beste
hizkuntza batzuekin alderatzen dugunean. Ikus ondoko perpaus hauek, esate baterako:
|
|
|
perpausaren ezkerrekoa bata, eskuinekoa bestea. Diskurtsoaren informazio egitura antolatzeko, osagai bat baino gehiago eman ditzakegu periferia gune horietan —betiere informazio ezaguna adierazten duten osagaiak— Nolanahi ere, ohikoena, bai euskaraz eta bai
|
beste
hizkuntza batzuetan ere (Institut d’Estudis Catalans 2016; Zubizarreta 1999; RAE 2009), ezkerreko periferia gunea da. Gune horretara osagai bat eramaten dugunean mintzagaia aurreratzen dugu (topic fronting) 17:
|
|
|
Arrazoi bategatik:
|
beste
hizkuntza batzuetan baino xeheki aztertu dira gaztelaniaz diskurtso mailako lotura hitz hauek, eta horregatik ohartu gara bereziki lan horietan. Euskararen kasuan, hala ere, aurreko bi sailkapenez baliatu gara beste honako hau, desberdina, proposatzeko.
|
|
2023
|
|
|
Bestalde, Yves le Berrek garaiko bre toierazko antzerkia landu du, eta ikusi du beste antzerki mota bat zegoela Bretainian, Erdi Aroko antzerkiari lot daitekeena, XVI. mendean ematen zena, beste ikerketa lerro bat irekitzen duena, testuetatik aparte antzerkiaren historia egiteko unean toki osoa merezi duena. Frantziako antzerkiaren historia lantzen delarik, ikerlariek ere bazterrean uzten dute, frantsesaz gain
|
beste
hizkuntza batzuk egonik ere orduan batu nahi zen estatu horren barnean. margarita, nafarroako erregina(). Antzezlanak eta gutunak 160
|
|
|
Irakaskuntza euskaraz ematen bada ere, gaztelania lantzen da, baita ingelesa —era goiztiarrean— eta frantsesa ere —curriculumean integraturik edo hautazko irakasgai gisa— Guztietan, ahozko hizkuntzaren gaitasun komunikatiboa lortu nahi da, hots, erabilera funtzionala. Kontuan hartzen dugu, bestalde, curriculum hizkuntza horien ondoan badirela
|
beste
hizkuntza batzuk, familian erabili eta ikasleek bere dituztenak. Ikasgeletan gero eta gehiago dira bestelako hizkuntzak batzuk dituzten ikasleak:
|
|
|
Egindako ikerketek adierazi digute, hainbat hizkuntza jakiteak erraztu egiten duela norberak eskuratu nahi dituen
|
beste
hizkuntza batzuk bereganatzea. Bai lehenagoko mekanismoak erabiltzen dituelako, bai hizkuntza berriak eskuratzeko irekitasuna eta motibazioa erdiesten dituelako.
|
|
|
Hizkuntzei dagokienez, Nafarroan badira bertakoak ez diren
|
beste
hizkuntza batzuetan mintzo direnak, 50.000tik gora hiztun. Uste da 100 hizkuntza baino gehiago izan daitezkeela Nafarroan hitz egiten diren hizkuntzak.
|
|
|
5. Curriculum hizkuntzez gain, ikasleek
|
beste
hizkuntza batzuk ezagutzen dituzte, eta horiek ere landu beharra dago. Immigrazioa erabat hazi da, eta horrek badu bere eragina eskolan ere.
|