|
2004
|
|
|
Bistan denez, egitasmo oso bat. Eta, egitasmo horren barruan, jakina, ordukoetan hain garrantzitsu zen Elizaren jokamoldea ere ezin bazter
|
utzi
. Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi zituen abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza berriak, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen zituena.
|
|
|
Uste dut, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta haren ondokoen idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu behar lituzkela, desagertzera doan gizarte baten ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter
|
utzita
zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu.
|
|
|
Denak dira arbitrarioak. Eta sako nean, oinarritzat erreferentzia genetikoa hartzen bada, klimak eragindako pig mentazio desberdintasuna at
|
utzita
, egiaztatzen da arrazen arteko beste desber dintasun guztiak kuantitatiboak direla. Praktikan ez baitira sekula aurkitzen gene bateko bi tipo erabat desberdinak direnak arraza desberdinetan.
|
|
|
Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen
|
uzten
dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du. Eta hau larria da!
|
|
|
Sabinoren herentzia politikoa bere osotasunean alde hatera
|
utzi
eta, haren oinordekoak sentitzen direnak, Landeta, edo Jose Antonio Agirre, edo Ma nuel Irujo baten bidetik joan daitezen, horiek, bai, hura ez bezala egiazko demokristauak eta europazaleak izan baitziren. Hori da EAJri luzatzen di on proposamena:
|
|
|
Euskal He rria, bere ingurukoen ondoan, oraindik bizi den herri zahar bat dela, histori aurrekoa, alegia, hizkuntzaren aldetik ez eze, alderdi seriologikotik ere desberdina dena. Hau horrela baieztatzeak, arrazakeriaren salaketa maltzurrak alde hatera
|
utzita
, asko esaten du herri honek bere nortasunaren lorbidean da raman borrokaren alde.
|
|
|
Modu hatera edo bestera, Sabino Arana, mende bat pasa eta gero ere, oso bizirik dago. Eta hala dago, batik bat, beste testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo horien muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan
|
utzita
joan zelako. Egin diezaiokegun omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea izango da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz.
|
|
|
que cada hombre y cada pueblo es dueño de su propia voluntad, y no el extraño(...) Pero(...) nadie que en la materia de puros hechos se crea versado, desconoce que Vizcaya (como Guipúzcoa, y Alaba y Nabarra) fue hasta 1839 un estado de naciona lidad vasca que gozaba de perfecta independencia política; que esta indepen dencia fue en ella natural y no adquirida ni por otros Estados otorgada; que el origen de esa independencia se remonta, por lo tanto, hasta el origen de la misma raza vasca; y que no hay hombre, entre los sabios, que sea capaz de señalar en la historia ni en la protohistoria la existencia de una raza anterior a la raza vasca» (12). Pasarte honetan ageri denez, alde batera
|
utzita
, noski, egungo euskal historiografian sostengaezina den Euskal Herri foralari egoz ten dion ustezko independentziarena, lehen aipatutako elementu objektiboei subjektikoa eransten die, independentzia erdiesteko borondadea, alegia, bal din herritarrek hala erabaki balezate. Xede honekin sortuko ditu, hain zuzen, Euskeldun Batzokija (1894), EAJ (1895), eta sustaketa politikorako tresnarik eraginkorrenak, bereziki, prentsa organoak, hala nola Bizkaitarra (1893), Ba serritarra (1897), El Correo Vasco (1899), Euzkadi (1901), La Patria (1901) eta Patria (1903), Bizkaya ren Edestija eta lzkerea Pizkundea argitaletxea (1896), azken hau Luis bere anaiarekin batera bideratua.
|
|
|
Horrela gauzatzen da sabindar nazionalismoa hamarkada estu baino biziko ibilaldian. Mugimen dua ibiliz frogatzen baita, Sabino Aranak mugimendu nazionalista abian ja rriz frogatzen du badela euskal nazioa, ez egitez, bere estatua falta zaiolako, baina bai egitez eta borondatez, menpekoa izateari
|
utzi
eta burujabe izan na hi duelako.
|
|
|
Sail horretan besteek esanera mugatzen bada ere, beste gaietan, hala nola ortografian eta fo netikan, etimologian, izendegian, hiztegian eta, oso bere bidetik ibiltzen da. Alderdi hauek, eztabaidagarrienak hain zuzen, aztertuko ditugu segidan, Eus kal Pizkundearen bilakabidean beren arrastoa handia ala txikia
|
utziko
du tenak.
|
|
|
Lan honen gorputzean sartzen du Gramática Elemental del Euskera Bizkaino izeneko la naren zati bat ere. Lan hau 1885ean hasi zen idazten, baina 200 orrialde Bar tzelonan argitaratu eta gero, 1888an argitaratzeari
|
utzi
ziola dio berak, zerga tik esan gabe. Baina, hau ere berak dio, gaztetan idatzitako Gramatika horretako sei ikasgai letren soinuez eta zeinuez dihardutenak, hain zuzen Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino n jasotzen omen dira.
|
|
|
Eztabaida honetan aztertzekoa dena da zein neurritan onartzen edo jaso tzen duten elkarrena, guk adituen eskuetan
|
uzten
duguna. Nolanahi ere, garbi ageri da, gramatika arazoetan eta, Arana garai honetan ez dela Azkueren ja rraitzailea, honen irizpideak ondo baino hobeto ezagutzen dituen arren (61).
|
|
|
Ez zuen hala egin nahi izan bere alderdi jeltzaleari zerion katolikotasun izaeragatik. Horregatik, zuzeneko itzulpenen bidea
|
utzi
eta, santuen izendegiko erdal izenak oinarrizko euskal lege fonetikoetara moldatzeko erabakia hartu zuen, irizpidetzat ondoko bi arau hauek hartuz: a) izenak bere jatorrizko hiz kuntzan duen forma edo itxura hartu eta honi euskal fonetikari dagozkion le.
|
|
|
Besté zenbaitek izen hori ukatu egingo diote. Ezin esango da, halere, ge nero horretan ere bere aztama
|
utzi
ez zuenik. Nork ez du ezagutzen haren
|
|
|
7an erantzuten dio, esanez, sentimendu erregionalistak alde hatera
|
utzita
, poesía poesiagatik ba karrik ederretsi behar dela: «Yo diría, pues, a mis queridos paisanos:
|
|
|
Orotara 1.086 orrialde idazten dituela kontutan hartuta,% 33.60ko indi zeak ez du hain leku txarrean
|
uzten
Aranaren euskal luma, liburu eta saioen mailan bederen. Aldizkarietan, ordea, euskara ia erabat arrotza dela esan de zakegu, ondoko taulan ikus daitekeenez, osta osta% 1,30eko orrialde masa besterik ez baitute osatzen euskaraz idatzitakoek.
|
|
|
koneko arrazoiak ezagutu eta eztabaidatu gabe desitxuratuak izan daitezen. Or duko eztabaida hartan argi pixka bat egin ahal izateko, iturriak berrikusi be barra dago Koldo Zuazok hasitako bidetik jarraituta (111), baina zintzotasu nez eta bere osotasunean, ez komeni direnak bakarrik plazaratuz eta ez direnak ilunpean
|
utziz
. Izan ere, historiografia gezurtatzeko modu asko daude, eta ho rietako bat, datuak manipulatzea, edo aipatzeke uztea da.
|
|
|
Or duko eztabaida hartan argi pixka bat egin ahal izateko, iturriak berrikusi be barra dago Koldo Zuazok hasitako bidetik jarraituta (111), baina zintzotasu nez eta bere osotasunean, ez komeni direnak bakarrik plazaratuz eta ez direnak ilunpean utziz. Izan ere, historiografia gezurtatzeko modu asko daude, eta ho rietako bat, datuak manipulatzea, edo aipatzeke
|
uztea
da. Gu ere ibiliak gara gai honen inguruan Orixeren lana aztertu genuenean, baina lehengo iturriak berrikusi eta berriak aztertzean, orduko balorazio batzuk findu beharrean aur kitu garela aitortzeko lotsarik ez dugu (112).
|
|
|
Azken batean, Hondarribiako batzarkideen aurrean garbi adierazita
|
utzi
nahi duen puntua, bere hitzez esanda, hauxe da: «El único objeto para el cu al se convocó el Congreso de septiembre fue el de fijar una parte del euzke ra:
|
|
|
daritzak Aranaren esku
|
utzi
zuen txosten bat egitea Hendaiako batzarkideei galdetuz ea komeni zen Batzar berri bat egitea Hondarribian, 1902ko apirila ren hasieran edo. Txostena egin, egin zuen Aranak, baina txosten hori ez zi tzaien batzarkideei heldu.
|
|
|
dizkarian eta bere txostenean atzerriko hizkuntzalariei ateak irekita
|
uzten
zizkien.
|
|
|
Pasarte luze horrek gauzak asko argitzen ditu, historiografiaren aldetik bederen, gauzak nola gertatu ziren, gertakarien prozesua nola izan zen esaten baita. Eztabaida maila honetan, alde hatera
|
utzita
aranazaleek euskalaritzan izan zezaketen gaitasuna, jokabidearen gardentasunean datza arazoaren mui na. Sabino Aranari zaio leporatu azpikeriaz jokatu nahi izan zuela, pasarte horretan agerian baitago ortografiaren arazoa Hendaiakoan, azken fi nean, lagun gutxiren artean trenkatu nahi izan zutela, aldez aurretik azterketa lanik aurkeztu gabe, erabakiak ahoz hartuz.
|
|
|
Hitz berri hau, berez, ez da Euskal Herria bezain garbia, eta ez da garbia, zeren azken hau eus kaldun guztiek ezagutu eta erabiltzen duten bitartean, hark azalpen bat eskatzen baitu. Beraz, ondo asmatua denetz arazoa alde hatera
|
utzita
, ez dago berri bat asmatzen ibili beharrik lehendik daukagunak gure izatearen berri ematen digu nean (159). Euskal Herria hitzak ez duela euskallurralde osoa besarkatzen, eus kaldunena bakarrik, eta, ondorioz, hitz desegokia dela euskal nazioa adierazte ko?
|
|
|
oinarritzat hartzeari dagokionez, bide horrek indarrean dauden ohiko hitzak
|
utzi
eta egiazta ezin daitezkeen osin hipotetikoetan murgiltzera garamazke. Ate hori irekiz gero, irudimenak zemahi asma dezake.
|
|
|
Remen, aranismoak proposa tzen duen irizpide etimologikoa hizkuntzaren erabilera arruntean aplikaezina dela frogatzeko, beste kontzeptu bat sartzen du tartean, esanez hizkuntzen be rezko eboluzioan gertatzen diren hitzen aldaketak jatorrizkoak bezain legez koak direla eta, beraz, onartu beharrekoak. Jatorrizko formak lehenestearen printzipioak, logikaz, gaztelania, frantsesa, portuguesa, italiera, katalana, etab.
|
utzi
eta, latina berreskuratzea suposatuko luke, jokabide absurdoa litzatekee na (170). Gainera, Aranaren eskolan egin ohi den hitzen egiazko formen eta itxurazkoen arteko bereizketa horrek, urrunenik ere, ustezko ondorioak atera
|
|
|
Euzko Gaztedija k zazpi urteko tunela pasatu ondoren kaleratzen du Euz kerea aldizkaria, justu Primo de Riverak gobemua
|
utzi
aurreko urtean, 1929an. Hurrengo urtean, 1930eko ekainaren 8an, hertsirik zeuden Bilbako egoitzak irekiko dira berriro eta, honela, Euzkeltzale Bazkuna elkarteak bere lehengo biderari, aurreko hamarkadan bideratua zuenari emango dio segida.
|
|
|
salatuak sentituko dira. Onartuko dute badela oraindik euskalaritzan ikertze korik, baina oinarrizko printzipioak jadanik Sabinok finkatuta
|
utzi
zituela, di ote. Horregatik, ikertzear dagoena zimentu teoriko horien gainean eraikitzea
|
|
|
«Euzkera min tzatzen dan errietan, oitura garbi ederrak, ekandu onak ikusten dira; erdera gu re euzkerearekin nastu dan errietan ostera, oiturak ere nastu xamarrak ikusten dira. Euzkerea alde hatera
|
utzi
eta erdera bakarrik mintzatzen diranetan barriz, euzkel usai gutxiko oiturak, ekandu gaiztuak ikusten dira. Orregatik euzkeraz mintzatu bihar degu, beti euzkeraz!
|
|
|
Eztabaidak aurrera egingo zuela espero zen unean, Errolegik
|
uztea
era bakitzen du, Sabino Aranaren erroreak ezin direla argitaratu eta, Euzkerea ko en presioz Euzkadi-ko aholkulariek hala eskatu omen diotelako (207). Egun kari honetako batzuk maisuaren izena gutxiesten ari zirelakoan zeuden Euzkerea koak eta horregatik kexatu ziren hango zuzendaritzaren aurrean (208).
|
|
|
Mingarria bada Errolegiri ateak ixtea Euzkerea n, ez du min gutxiago ematen «Euskaldun berri bat», «Nor bait», «Elexalde», «Euzkeldun barri zar bijok» eta, Euzkadi-tik at geratu iza nak. Orixek (211) dioenez, ordea, lehen esandakoez gain deus berririk ez ze kartelako
|
utzi
omen zituen bazterrean.
|
|
|
Noski, Toumier jaunak ez du gogo onez irensten «ikasle eta ezjakintzat» (d apprenti et d ignorant) hartua izatea (244), desenkusatzen da esanez 1899an
|
utzi
zuela Euskal Herria eta Ipar Afrikan hogei urtetik gora egin ondoren itzu li zela 1945ean, eta etxeratzean minez ikusi zuela euskara nola ari zen galtzen eta mugak zenbat bereizten zituen Iparraldekoak eta Hegoaldekoak, zenbait kasutan Sabino Aranaren izena ez ezagutzeraino. Honek, bere azken arrapos tuan, hasieran botatzen die bere ziztakoa:
|
|
|
Madrilen matematika eta fisikan lizentziatura lortu ondoren, Guadalajara n irakasle zegoela, Azkuek deiari erantzunez, Euskal Herrira 1899an itzuli eta, berehala, Euskalzale eta Ibaizaba/ aldizkarietan hasi zen idazten eta geroago, Azkuek Europan egiten duen epealdian(), Bizkaiko Diputazioko Euskarako Katedran Azkueren lekua hartu zuen. Azkuek laurogei inguruko ikasle kopurua
|
utzi
zion. Aurretik hirurehundik gora ikasle eskolatuak izan ziren han, horien artean Kirikiño bera eta Isaak Lopez Mendizabal (Jurgi Kintana, op.,
|
|
|
Aranak bere zigilua
|
uzten
du jorratutako arlo guztietan. Hain da autonomoa bere iritzi eta jokabideetan, politikoetan bezala bestelakoetan, hurbilekoenak zaizkionekin edota, Azkue zein Kanpionen kasuan bezala, fonetikan maisutzat dauzkanekin ere ez baitu amare emango eta eztabaida garratzak izango baititu.
|
|
|
bezala, gaitasuna ukatu diotenak (254). Baina berak, beti hala jokatu zuen ala ez alde batera
|
utzita
, esparru zientifikoan arrazoiaren autoritatea besterik ez zuen onartzen» (255). Bestalde, Aranari berari irakurria diogu, bi lekutan be deren bai, oso alferra zela irakurtzeko.
|
|
|
Bonaparte, Van Eys, Intxauspe eta, ai patzen dituen arren, ez bide zituen irakurri Iparraldeko klasikoak, ez Etxepa re, ez Leizarraga, ez Azular. Baina «Paster Noster»en euskal itzulepenez ari delarik, Zuberoa eta Nafarroa Beheko idazleak bazter
|
uzten
ditu, baina Diha rassaryren Giristino Legea (1887) oinarritzat harturik, lapurdierazko itzulpena zuzentzen du (258). Nolanahi ere, esan behar da ez dela harritzekoa Aranak autore klasikoen bibliografian hutsuneak izatea, horien argitalpenak artean urri baitziren (259).
|
|
|
Ortografiaren zentzu nazionala argitzeko Pater noster otoitza korrejitze az aritu zenean, alde hatera
|
utzirik
bere garbizalekeria, berau ez baita nire egitekoa, hizkuntzalariena baizik, pasarte hau dakart:
|
|
|
Euskal abertzaleen tzat Sabino euskal abertzaletasun politiko modernoaren sortzailea da; berak gainditu zuen ordura arteko foruzaletasuna eta bera izan zen joera politiko ho rren oinarrizko kontzeptuak ezarri zituena, aldaketa sozio-politikoaren eragile bihurtuz kontzeptuok. Guretzat, abertzaleontzat, aipatutako ezaugarri hori ho rren garrantzitsu da ze, askotan erabili izan dugula justifikazino nagusitzat eta nahikotzat, eta hori ezagutzearekin asetutzat sentitu garela, eta alde hatera
|
utzi
dugu Sabinok landutako esparruetan egin zituen ekarpenak sakontze eta azter tzeak eskatzen zuen lana.
|
|
|
Aurten haren heriotzaren mendeurrena betetzen da, eta, beraz, bidezkoa da euskaldun guztiok harekin dugun zorra kitatzeko, beraren omenez oroitzapen ekitaldi batzuk antolatzea. Gaurkoan, beraz, Eus kaltzaindiak Sabino Arana Kultur Elkartearekin hatera, Abandoko seme argi ak Euskal Herriaren hizkuntza nazionalean eta gure kulturan izandako eragi na eta ondoko belaunaldiei
|
utziriko
emaitzak gogoratu eta haren testuinguruan balioetsi nahi ditu.
|
|
|
Alde batetik, ez bost, baizik eta sei dira Aranak Broussaini igorritako gutunak. Gutun horiek gaur egun Bilbon daude, Euskaltzaindiaren egoitzan, P. Xarrittonen aholkuari segituz Le Roy Broussain andereak Euskaltzaindiari
|
utzi
baitzion bere aita ze naren artxiboa, ikerleen esku egon zedin (4). Ondare dokumental hori araka tuz seigarren gutun bat aurkitu dugu, Martín Ugalderen edizioan argitaratu ez zena.
|