|
2000
|
|
|
Askotan, istorioen hasieran esatenda «gure lehengo zaharrek esaten zuten», «gure antzinakoek zioten...». Sarrerakoformula horietan, zaharren prestigioa eta sinesgarritasuna dira egiaren berme, eta, aldiberean, antzinako horiek nolabait inplikatuak izaten dira mitoan berean; norabideberean aurrerapauso bat gehiago eginez geroz, mitoetako pertsonaia
|
bilakaturikatzemanen
ditugu arbaso horiek berak.
|
|
2002
|
|
|
Helduentzako argitaratu dituen ipuin liburuen artean, Ene Isabel maiteari gutuna martxoak 10ean gaitzak jota natzan ohetik (Cuentos Incombustibles Bilbo, 1982), Dudular (Erein, 1983), Pic-nic
|
zuen
arbasoekin (Erein, 1985), Hamasei urte bete nituenean hiriko argiak iraungi ziren (Eusko Jaurlaritza, 1986) eta Nora noa? (Erein, 2001) aipa genitzake.
|
|
|
Potorooak, “arratoi narkotadun kanguruak” ere esaten zaienak, harrapatu ziren leku berean askatu ziren, neurtu eta pisatu ondoren. Marsupial horrek, kanguruak
|
duen
arbasorik zaharrenak, hogei bat zentimetro neurtzen ditu eta duela hamar milioi urte ondorengoek izan behar zuten forma du. Animalia txiki marroia zazpi urtez bizi da batez beste, eta sustrai, intsektu, onddo eta larbez elikatzen da.
|
|
|
Marrazoak historiaurreko garaietatik bizi dira itsasoetan, baita dinosauroak baino lehenagotik ere. Arbaso baten hondakinak aurkitu dira, azal leuna zuen eta 400 milioi urteko antzinatasuna
|
duen
arbaso baten hondarrak. Espezie hau ezagutzen den antzinakoenetako bat den arren, ez dakigu ezer horri buruz.
|
|
2006
|
|
|
Bizirik irautea lortu zuten bakanak izaki bikoitzak ziren, ur orein burua zutenak edo otso burua zutenak, adibidez. Izaki hauek, dena den, gogoan
|
zituzten
arbasoen kulturaren aztarnak, eta haien berri ematen ahalegintzen ziren lehengo garaietaz tutik ere ez zekiten gazteenei. Halako batean, Frisia beren lurraldetik oso urruti zegoen parajeak nolakoak ziren ikusteko espedizioa egiteko nahia piztu zitzaion zaharrenetako bati, eta Terra Incognita ezagutzera abiatu ziren guztiak.
|
|
|
[01.19.08] Azken ikurrak esan nahi
|
du
arbasoek eraiki zutela.
|
|
2007
|
|
|
eduki, nahiz eta bera erdaldun huts eta purua izan: ehun bat urte lehenago trenbidearekin batera etorriak
|
zituen
arbaso guztiak, eta familia hartan, beraz, aspaldi eten zen, inoiz izan bazen, jatorrizko lurrarekiko edozein kate eta lotura. Belarri zolia zeukan Roberrek, gainera, guk ez bezala hitz egiten zutenen doinuari erreparatzeko eta barre egiteko; ez zen askotan gertatzen, gure adineko neska mutilek bertako gaztelania moldea egiten baitzuten denek, urrun haietatik iritsi berriak ziren familietakoek izan ezik; baina uda ondorenean, beren, pueblo?
|
|
|
Gizarte bakoitzak, gizarte den aldetik, ikusmode berezi bat du eta beraren arauera aztertzen eta neurtzen ditu gauzak. Eta herri izpiritu honek (alemanen esaera erromantikoaz baliatzearren; baina
|
badu
arbasorik harako Voltairen esprit du peuple hartan) kulturari eragiten dio, kultura izpiritu horren ispilu da, eta orobat hizkuntza: biak dira herritasunaren errainu, distira eta jario956.
|
|
2009
|
|
|
Gero Arima erratuak argitaratu nuen. Darwinek dio piztiak
|
ditugula
arbaso, eta arrasto horiek bilatu ditut liburu honetan.
|
|
|
Hurrengo pausoa azterketa genealogikoa egitea izan zen, arbaso komuna topatzeko. Rodríguezek ez
|
zuen
arbaso komuneraino iristerik izan, baina artxibo diozesiarretan bilaka ibili ondoren, kasu gehienak erlazionatu, eta 1630 urteraino iritsi zen. Hala ere, EAEko kasu guztiek arbaso bera dutela uste du:
|
|
|
Esan israeldarrei: Jaunak,
|
zuen
arbaso Abraham, Isaak eta Jakoben Jainkoak, zuengana bidali nau. Horixe izango da nire izena betirako?
|
|
2010
|
|
|
Julfa,
|
zuen
arbasoen herria, txikitu ostean, komunitate osoa hartu eta Julfa Berrira ekarri zuen Sha Abbas enperadoreak XVII. mendean. Zergatik?
|
|
|
Euskararen bidez etorkinek nahi dute Euskal Herrian integratu, kultura berri batez gozatu, hemen bizi eta lan egin. Aldiz bertako ikasleek nahi
|
dute
arbasoen ondarea atxiki, sorterria zaindu eta hobeki Euskal Herritar izan.
|
|
|
Mari (Sartuz berriz): Balio zauzue zuen menskeriekin, balio baitu iragana harrotzea hola, ez duzuea aski lan ez gaurkoarekin, zer irabaziko duzue jakiteak
|
zuen
arbasoa Karlomagno ala Hiriart Urruty den. Hau hastapenetik errana nuen ez zela ideia ona, ze afera dugu guk orain nehondik kurutzatzen ez ditugun askazgo urrundu horiekin.
|
|
|
Suitzako familia judua, diru metaka metalgintzan eta meatzaritzan aritua. Bilboko titanioak ehun eta berrogeita hamar urte zituen eta 1914ko Lehen Mundu Gerrarako ekoitzitako kobrea
|
zuen
arbaso.
|
|
2012
|
|
|
Beste aldarte bat ikusi dut hemen, baina horretarako zuk ere saiatu behar duzu komunikazioa lantzen. Orain berriki aurkeztu duten ikerketa genetiko batek dio jatorrizko benetako irlandarrek hemendik joandako euskaldunak
|
dituztela
arbaso. Genetikoki bada zerbait hor.
|
|
|
Adituek azaltzen dutenez, gurutzatzeko ohiko metodoak erabili dira, eta hainbat urte atzeratu dira. Gatzarekiko tolerantzia
|
duen
arbasoaren polena erabili da gari gogorraren barietate komertziala ongarritzeko. Horren ondorioz, hainbat belaunaldiren autopolinizazioa gertatzen da, bost bat aldiz, landarearen ezaugarriak bat etorri arte gari komertzialaren barietatearekin eta bere arbasoaren ezaugarrietako batekin, gazitasunarekiko tolerantziarekin.
|
|
|
Ezagun da Pott bandaren altzoan eman zituela lehen pausoak. Ipuin bildumekin hasi zela, Dudular (1983), Pic-nic
|
zuen
arbasoekin (1985). Nobela historikoaren parodia idatzi zuela tartean, Nafarroako artizarra (1984).
|
|
|
Gainera, marxista leninisten artean ere, menderakuntza desegiteko borondate askatzailea presente eta eginkorra izan da. Diktadura eta zapalkuntzaren aurkako tradizio honetan kokatu nahi izan nuen lana, eta ez
|
dut
arbasoen lotsarik.
|
|
|
Berrogei ta hamar bat urteko frantses kanadiano horrek erran zautan autoan ginoatzilarik, beste ainitz solasen artean: Zergatik behar ginikek Frantzia maitatu? Gure arbasoak umezurtz, inglesen menpean utzi zituelakotz. Uste duzu Cyrius,
|
zuen
arbasoek zorte hobea izanen zuten berriz gibelera ereman baliuzte. Ez duk Frantzia baitan sinesterik. Hau aitortuko dizut Cyrius, ahoan bilorik gabe: Frantzia lur aldea maiteago dutala Kanada lur aldea baino; horrek ez du erran nahi, nihaur frantses ekarria, jende frantsesa maiteago dutala kanadianoa baino... Jitez ez haizelakotz frantsesa eta mihi bereko kalakeriak ez ditukalakotz maite?
|
|
2014
|
|
|
Emazte ezkont berriak bere familia uzten du, betikotz, ez da gehiago bere sortzezko familiakoa. Gizonek
|
dute
arbasoen kultua segitzen; beraz burasoek mutikoak behar dituzte. Neska baten sortzea ez da arras arras berri txarra, bainan mutikorik ez ukaitea zorigaitz haundiena zaiote!
|
|
|
Baigorrira jo behar da, gure Oxalderen erro zaharrenak aurkitzeko. Herriko bihotzetik hurbil hurbila den Otxaldean
|
zituen
arbasoak. Gaur beti hor dago etxe hori.
|
|
2015
|
|
|
Artisautza bizimodu gisa uler daiteke, Arbasoko kideen arabera, eta Euskal Herriaren" balio kulturalak" bultzatzeko eta garapen ekonomikoa sustatzeko modua ere bada lanbidea. Argi
|
du
Arbasok: " Galduz doazen ogibideek irauteko bidea da artisautza".
|
|
|
Andrea Bidart, Begoña Echeverria eta Cathy Petrissans dira Nokako abeslariak. Jaiotzez Kaliforniakoak (AEB) diren arren, Nafarroakoak eta Zuberoakoak
|
dituzte
arbasoak. Zuzeneko emanaldian Markezek ahotsa jartzeaz gain, gitarra ere joko du.
|
|
|
Picnic
|
zuen
arbasoekin: Reservoir dogs edo denak hiltzen dira amaieran?
|
|
|
Picnic
|
zuen
arbasoekin: Reservoir dogs edo denak hiltzen dira amaieran?
|
|
|
inguruan bizi dira, baina sakabanaturik. Ez dute komunitate sentipenik elkarrekiko, eta inork ez
|
du
arbasoen
|
|
|
Hala gertatzen da euskal identitategenetiko horrekin. Zein zentzu
|
du
arbasoen genetikak gaur egun. Kasu gehienetan ez dakigu zein izan ziren gure arbaso genetikoak, zer gertatuko da informazio hura eskuratzea dugunean?
|
|
|
Aldean zituen argazkiekin erakutsi ditu arbaso errotazainak. Erraiten
|
zuen
arbaso horien denboran laborariekin bazutela harreman ainitz. Zeren laborariek beren lurretan ekarrarazi ogi eta arto bihiarekin errota horietako itzulia eginik, familia bakotxak bere etxean zaukan labean egiten zuen jateko behar zituen ogi eta artoa.
|
|
2016
|
|
|
" Zure lehengusu txiki batek ere izan dezake zure unitate genetikoetako bat. Nik ere bai, eta Lehen Ministroak, eta zure txakurrak; izan ere, atzera nahikoa eginez gero, guztiok
|
ditugu
arbaso berak" (62).
|
|
|
Nire aitaren aldetik jenda46 kian omen ginen familia horrekin. Aitaren sortetxean, Gehexinanean, uste
|
zuten
arbasoak Bardozekoak zituztela. Genealogia egitean ohartu naiz ez zela batere hola.
|
|
|
20 mendearen bukaeran zer lekukotasun bildu ahal izan ditut agotez? Arras urriak dira herritarren baitan, agoten ondokoek ere ez dakite nor
|
zituzten
arbasoak. Agotak izaten ahal ziren etxe eta familia franko duela aspalditik jendartean integratuak dira.
|
|
2017
|
|
|
Errekaldeko hegi gainean, amaren sortetxe hetsia ikusi zuten, arras hila zirudien, zuri zuria, teilatu zabalaren pean. Amaren lehen kusoak, ingeles batzuei saldua
|
zuen
arbasoen altxor paregabea, Nafarroako erresuma garaitik hor zegoena tente bere muiñoan. Erosleak udan baizik ez ziren jiten.
|
|
|
Hortik ondorioztatu zuen gaurko britainiarrak azken glaziazioaren ostean babesleku euskaldunetik (hitz hori ere erabiltzen baitu Openheimerrek azkenaldi honetan) iritsitakoen ondorengoak direla nagusiki, beren gene gehientsuak paleolitikoak direlako. Orain arte uste zen zeltak eta germaniarrak
|
zituztela
arbaso britainiarrek, eta berriak ustekabean harrapatu dituzten arren, badirudi inolako astrapalarik gabe onartu dutela.
|
|
2018
|
|
|
–desafiatu zituen modu probokatzailean?. Popatik emango diet
|
zuen
arbasoen zortzi belaunaldiri! Banaka banaka zulatuko ditut zuen arbasoen zortzi belaunaldiren hilobiak!
|
|
|
Popatik emango diet zuen arbasoen zortzi belaunaldiri! Banaka banaka zulatuko ditut
|
zuen
arbasoen zortzi belaunaldiren hilobiak! Ez diezue nire bi alaba zaharrenei ezkontzen uzten.
|
|
|
Ostatura sartu berritan, bazirudien orduak gindoazela bertan. Tipo ezaguna da gure anfitrioia, eta herriko alproja guztiak lagun ditu.Sendoa da galiziar abertzaleek Euskal Herriarekin duten lotura, askok eta askok
|
baitute
arbaso, familiarteko edo ta lagunen bat hemen. Hots, ordaindu ezinezko begirune eta gertutasun batekin hartu gintuzten.
|
|
2019
|
|
|
Frantsesek gauza bera sentitu behar dute Chartreseko katedralaren aurrean, nik uste. Beren ondo ondoan sentitu behar
|
dute
arbasoen presentzia, haien arimaren grazia, haien fedearen handitasuna eta haien grazia. Zoriak Chartresera eraman ninduen.
|
|
2020
|
|
|
Esaldi ospetsuaren jatorrizko zentzuan, norbere aurretik bidea urratu dutenak dira noski erraldoi horiek: beren jakintza gerorainotu
|
duten
arbasoak. Orainaren eta egunerokoaren istingan hankak zeharo lokaztuta, ordea, ez gara askorik jabetzen gu ere erraldoiak izango garela ondorengoentzat, sorbalda gainean eramango ditugula noizbait, auskalo nondik, auskalo nora:
|
|
|
Nondik zetorkion nafarzaletasun suhar hura? Denboran urruna baina odolez hurbila zuen egitate batekin hasirik, familian
|
bazuen
arbaso umant bat 1764an jaioa Iruñean, Tadeo Luis Monzon Ipenza, 1787an, Bergaran jaiotako Maria Merced Olaso Abariarekin ezkondu zena, hartara Monzonen leinua Erdi Aroko Olaso ahaide nagusi ganboarrarekin uztartuz. Tadeo Monzon jauna Sevillako erregeren zerbitzuko zaldun elkarte famatuko kide ohoretsua izan zen eta Olaso dorretxean zuten eta dute Tadeo eta Maria Merced ageri diren margolana, egongelari handiki kutsua emanez.
|
|
|
Euskaldunen semeak dira eta euskalduntzat hartzen duten euren burua. Akirak ez
|
du
arbaso euskaldunik, baina, hala eta guztiz ere, argentinarrek bezain ongi egiten du euskaraz. Eta harro dago, bera ere, gustura baitago euskaldunen artean, eta dagoeneko, bere burua erdi euskalduntzat hartzen duelako.
|
|
|
Hitz horiekin, eta penaz, mintzatu zitzaigun behin, Eugin, lagun nafar baten ama, euskaraz ez zekiela azaltzean. Andreak Esteribarko Ibarrekoak
|
zituen
arbaso guztiak; abizenak ere euskaldunak eta, hala ere, no vasca tzat jotzen zuen bere burua. Ez zekien euskaraz, ez zen euskalduna, ergo ez zen vasca.
|
|
|
Geroago helduko ginen gu, itsasoen bestaldetik.
|
Zuen
arbasoen diru goseak erretako lurretatik.
|
|
|
Ezin ezberdinago, ordea, bi olerkiek erakusten dituzten asmoak: bateko pertsonaiak," bultzi leiotik" begira, lurra behar
|
du
arbasoen orubean aberria eraikitzeko; bestearenak soroen gainean lo dagoen elurra esnatu nahi, azpian dauden amodio kontu igarokorrak bizi ahal izateko.
|
|
|
—Errotazain
|
dituzu
arbasoak?
|
|
2021
|
|
|
Gero egin gogo dituzun ongiak eta deskarguak (Axular); Holako afera txarrez ere mintzatu gogo du bere bisitan (Herria); Gaur ordea, azken aldietan baino borondate gehiagorekin abiatu gogo du (Bidegain). Axularren adibideko laguntzaileak (egin gogo dituzun ongiak) edo beste honetakoak (izarretan ikusi uste
|
dituzte
arbasoen arimak) erakusten dute egin eta ikusi aditzen objektuarekin egiten dela komunztadura (§ 23.4.1c).
|
|
|
¡ Eso serían los vuestros que se fueron a America, por que los nuestros aquí se quedaron goxo goxo en sus caseríos!. (Hori Ameriketara joan ziren
|
zuen
arbasoak izango ziren, gureak hemen goxo goxo beraien baserrietan gelditu baitziren!)
|
|
|
Badago haietan zerbait egiatik, baina ilargiari ikusten diogun aurpegia eguzkiaren isla zurbila baino ez den bezala, haien kondairetan imajinatu duzuen historia benetakoaren aztarna ahula baino ez da. Jakin behar duzue,
|
zuen
arbasoen garaietan, bitan banatzen zela mundua. Alde batean, gu geunden, gure arbasoak, gizaki osoak, eta bestean, zuek, zuen arbasoak, gizaki oso izatera iristen ez zirenak, azpigizakiak.
|
|
|
Jakin behar duzue, zuen arbasoen garaietan, bitan banatzen zela mundua. Alde batean, gu geunden, gure arbasoak, gizaki osoak, eta bestean, zuek,
|
zuen
arbasoak, gizaki oso izatera iristen ez zirenak, azpigizakiak. Zeuen burua nirekin alderatzea baino ez daukazue.
|
|
|
Baina hemen ere aukera daukagu nork bere eginkizuna betetzeko ostera. Hemen izango dituzue nire soldaduak, zuek zaintzeko, diziplina irakasteko,
|
zuen
arbasoek egiten zituzten lanetara berriz ohitzeko. Izan ere, aterpe honetan ez da lanik falta, ikusiko duzuenez.
|
|
|
Paraleloki, gizabanakoen kontrola ikertzearekin batera, gizarte maila garatu zen. Urrats giltzarria izan zen
|
zuen
arbasoei oparitu genien biodemokrazia. Zuen arbasoei, bai, berriz diot, argi gera dakizun zuenak eta gureak ez direla arbaso berak.
|
|
|
Urrats giltzarria izan zen zuen arbasoei oparitu genien biodemokrazia.
|
Zuen
arbasoei, bai, berriz diot, argi gera dakizun zuenak eta gureak ez direla arbaso berak.
|
|
|
–Zeuek, hots,
|
zuen
arbasoek gidatu zuten, ondo gidatu ere, artaldea, ardi horiek, zuretzat azpigizaki direnek, biztanleriaren murrizketa biodemokratikoaren alde egin zezaten. Ondo bideratuta, Sokratesi pozoia berriro edanaraziko liokeen herriaren erabakia.
|
|
|
zerikusia izan zuen gizakiaren eskuak, noski, baina halabeharrez eta plan zehatzik gabe. Kaosa sortu zuen kapitalismoak bere garapenean, eta
|
zuen
arbasoek jakin zuten kaos horri etekina ateratzen. Iragarri bai, iragarri zuten zientzialari askok klima aldaketak izotz aro bat ekartzeko arriskua ere bazegoela, eta ez zen urrun ibili, baina, Davidek kontatu zion legez, itsasoetako korronteen aldaketak bolada baterako tenperatura jaitsiera orokorra ekarri arren, ez zen joera iraunkorra izan.
|
|
|
Alexandriako Liburutegiak ere
|
bazituen
arbaso egiptoarrak, baina, familiako argazkian, haiek dira lausoenak. Faraoien mendeetan zehar liburutegi partikularrak izan ziren, gehi tenpluetako liburutegiak ere, baina haiei buruz ditugun albisteak ez dira zehatzak.
|
|
2022
|
|
|
Gai honi amaiera emateko, ipuin bat asmatu dut. Pello Joxepe kristau berria zen, etxean
|
zituen
arbasoen zazpi puntako gandelairua eta ahari adarra. Haren emaztea, txit ederra, herriko abadeak gutiziatu zuen eta andreari buruan sartu zion Pello Joxepe ez zela kristau garbia, eta hori baliatu zuen andrea bere besoetara erakartzeko.
|
|
|
«Gaurtik aurrera, gorde duzuen familia memoria hori gizarte memoria bihurtu da.
|
Zuen
arbasoak Euskadiren memoriaren parte dira». 1936tik 1945era ehunka lagun exekutatu zituzten frankistek:
|
|
|
Arbaso horiek gure modutsuko gizon emakumetxoak izango ziren beren on gaitzetan eta ezinbestean. Arbasoak ez ziren arbaso jaio; denboraren joan etorriak
|
zituen
arbaso bihurtu, gu geu denbora horrek berorrek beste batzuen arbaso bihurtuko gaituen era berberean. Heriotzak edonor ontzen du, eta zaila da hildako batez gaizki.
|
|
|
(Eta bidenabar esanik: irudikatzera iritsi nintzena izan zen, erdi ametsetan edo, nola nonbaiteko jainkoek egin zuten nonbait mundu bat gizaki moduko batzuekin, lanik eta heriotzarik gabea, eta nola gizaki moduko horiek hasi ziren, guztiz ustekabean eta jainkoen harrimenerako, beren arbasoen arrastoen bila lurpean, ez
|
zituzten
arbaso batzuen bila, jakina?, eta nola jainkoek betiko zigortu zituzten gizaki haiek lanaren mendean eta heriotzaren usainpean bizitzera.)
|
|
|
Horixe gertatzen da, barruan daramazuela, ezin ikusia zaizuela, zuen osagai delako, ez duzuelako zuen izatea deskolonizatu, hemen ere kolonizazioa gertatu baitzen. Zuen barrura begira hasiko bazinete, eta ikusi nola torturatu zituzten hemen
|
zuen
arbasoak, hemengo amatxi jakintsuak, Zugarramurdin erre zituzten emakumeak… analisi kritikoa egiteko gai izango zinatekete (Elustondo, 2018).
|
|
|
Hara, eskura ematen dizuet lurralde hori. Joan eta jabetu, nik, Jaun honek,
|
zuen
arbaso Abraham, Isaak eta Jakobi eta beraien ondorengoei zin eginez agindutako lurraldeaz."
|
|
2023
|
|
|
Burdinazko barrotez egindako ateak bete ezin dituen tarteetan historiaurrerako leihoak daude, eta horiez gaindi isiltasunera daramaten eskailera herdoilgaitzak. Barrenak ez nau erasan, ez
|
dut
arbasoen hotsik entzun, baina ez da kasualitatea Desagertua haitzulo aurrean egon izana. Milurtetako isiltasuna hobeto aditzearren burua barroteen artetik sartzen saiatu naiz, baina ezin, nire kaskoak tenplarioenak baino diametro handixkoagoa du, nonbait.
|
|
|
«Harrotzen
|
nau
arbasoek emandako irakaskuntzak transmititzeak»
|
|
|
Botere handia duzue zuengan.
|
Zuen
arbasoengandik datorkizue, baina zuena ere bada. Bakarrik arrokak bezain gogorrak zarete, baina elkarturik, mendi baten sendotasuna daukazue.
|
|
|
Bizi arauaren ikertzearen paradoxak erakutsiko dizkizu. Nola baliatu behar
|
duzu
arbasoengandik jaso duzun kultura zure geroa asmatzeko irakatsiko dizu. Berezitasunen asmatze politikoaren ahalmena deskubriaraziko dizu.
|
|
|
Gaur gauean, gure betiko lotura ospatzen dugu,
|
zuen
arbasoek duela ilargi asko egin zuten ituna.
|