|
2010
|
|
|
Deitu, mesedez. Noiz bueltatu behar
|
duzu
Iruñetik. Ez dugu honelako urte hasierarik merezi...
|
|
|
712 urteetan Ebro ibaira iritsiak ziren arabiarrak eta 718an, kontrolpean
|
zuten
Iruñetik saioak egin zituzten Akitania eta Galia menperatzeko. Hain zuzen, Iruñean barna iragan zen, 732 urtean Poitiers hirian frankoek garaitu zuten armada arabiarra.
|
|
|
Honek, ondorioz, Euskararen lehenetariko aldarrikapen ofizialak ekarri zituen. Honen adibide
|
dugu
Iruñeko apezpikuen kasua; Aita Sainduak baimenduta, hauen izendapena Espainiako erregeen eskuetara pasatu zen, ez zen gehiago Iruñeko kalonjeek hautatua izango, ordu arte izan zen bezala. Honen aurrean, 1539an, kalonjeek enperadoreari bertakoa aukeratzeko egokitasunaz arrazoiak azaldu zizkioten, haien artean hizkuntzarena"... porque ademds que saben la lenguay conocen la cualidad y condiciones de cada uno de aquella tierra[...] serd amado, obedecido y temido de los subditos por ser natural, porque la gente vascongada, que es la mayor parte y la que mayor necesidadpadece de buen pastor de todo aquel reino, ama sobre todas las naciones, a su naturalezay lenguay se dexa fdcilmente domary suljetarse a ella, siendo indomita para otras naciones", nafar gehienak euskaldunak zirela alegia.
|
|
2015
|
|
|
Huraxe zen birkonkista berriaren lehenengo atala. Bigarrenerako,
|
bazituzten
Iruñeko bileretan idatzitako izenen zerrendak. Tradizio luzea hura ere gurean, izenen zerrendarena.
|
|
|
Ezkabako zuhaitz haietaz zer edo zer idatzita utzi zigun. Edana
|
zuen
Iruñeko tabernaren batean Ezcaba markako txakolina. Pinuei buruz, hala ere, inoiz ez zuen ezer ere aipatu.
|
|
|
Berriagatik ere, prestigio handia bazeukan harrez gero, zeren han hemenka sakabanaturik zeuden Opuseko irakasle entzutetsuak bildu egin baitzituen bere baitara. Puiu Bonet buru
|
zuen
Iruñeko Udalak berriz, asmo luzeagoa zeukan:
|
|
|
Jakitun zen Festek zekarten tira turistikoaz, eta aria horretaz sanferminen proiekzioa artoski zaindu zuen, bisitari ilustreei batzarri beroa eskainiz, bereziki Ernest Hemingway-ri, 1959ko jaietan ezagutu zuena, hil baino bi urte lehenago. Haren The sun also rises liburuak nazioartera eramanak
|
zituen
Iruñeko festak 1926an.
|
|
|
Potentziatu ziren Ipar Hego ardatza (Iruñea Gipuzkoa eta Iruñea Tutera Kortes) eta Ekialde Mendebalde (Jaka Iruñea Altsasu Arabako muga), zeintzuetan metatzen baitziren trafikoaren behar handienak. Diputazioak abiatu ere
|
zuen
Iruñeko uztaia, nahitaezkoa bideratzeko industrializazioaren beharrizan berriak, hiriaren urbanizazio periferikoarenak, eta inguruko populazio handienak. Diseinu honetan lan egin zuen Urmenetak bere mandatuaren hasieratik, eta froga moduan, 1964ko haren marrazkia, Taxoare eta Badostain arteko saihesbidearena.
|
|
|
Denbora batera, Madrilen, enpresako gizon handi batek adierazi zidan: Baina nola industrializatu nahi
|
duzuen
Iruñea!, Lekutan zaudete eta! Altsasu, tren aldaketa.
|
|
2016
|
|
|
Anartean" Alexander Tapia Perurena(), euskal olerkaria" izkribua daraman karrikarik ez
|
du
Iruñeak, eta horretarako aukerarik egokiena mendeurrenean igaro zitzaionez, jakinaren gainean egonda ere, oraino luze baino luzeago joko duela aisa atzeman daiteke tamalez. Hainbat gaizto guretako segurki ere!
|
|
2017
|
|
|
Tertuliaren nostalgikoek bestela ikusi nahi duten arren, Vienaren desagerpenak ez
|
du
Iruñearen euskalduntzearekin zer ikusirik. Aldiz, taberna berriak irekitzeko Udalak ezarri debekuaren ondorio logikoa besterik ez da, Alde Zaharraren ostalaritza eredu masifikatuaren jarraipen hutsa.
|
|
|
Gure Katalin Bizargorri atera baitzen berearekin, eta atzenean baita pleitu amaigabeko gastuak gehisko puztu ere; hala salatu baitzuen besteak, Marimartinak: 123" que la dicha Catalina de Bizargorri no gasto medio real en cada un dia de los que se ocupo[...] y rebatiendo aquello aun no se lepodria tasar a tarja y media por dia, y que muchas mugeres de la calidady condicion de la dicha Catalina de Bizargorri que bienen de la montaña a esta cuidad a negocios, suelen mantener y pasar con menos de medio real por dia". Eta gainera, ez duela uste auzi honegatik laurogei egun eta gutxiagorik ere pasako
|
zituenik
Iruñean, izan ere berrogei errealeko gastua presentatu dionez: " echando la quenta a medio real
|
|
|
Horretan sinale Goizueta aldeko olajaunok eraginik aski
|
bazutela
Iruñeko Gorteetan. Eta horrek erakusten du ere ederki, jenderik aberatsenetakoak zirela gure olajaunok Iruñetik Gaztelara eta Fraintzira bitarte honetan; eta maiz, baita askoz haratagoko merkatubide ilunetan ere.
|
|
2018
|
|
|
Harbelex Akitaniako jainko baten izena da, erromatarrak Euskal Herrira iritsi ziren garaikoa. Nik urte batzuk lehenago izen hori bera erabilia
|
nuen
Iruñeko udalerako egin genuen lan batean, eta maite nuen arbelaren eta klarionaren jainko hura, idazketarena izan zitekeena. Josu Jimenez Maiak euskal jainko zahar horren ageriko gurtzari ekin zion berehala, egiantzeko euskal mugimendu nafar indartsu baten kide bezala, eta maisutasunez erakutsi zuen erdal jendeak zein gutxi ezagutzen zuen euskal mundua.
|
|
|
XIX. mende osoan zehar, beharrizan ugari
|
zituen
Iruñean, handiak baitziren analfabetismo tasak, mutikoentzako eta neskatoentzako ikastetxe pribatuak irekitzen jarraitu zuten. Ospetsuenetako bat izan zen Huarte Callis anai arrebek 1845ean fundatu zutena, titularitate laikoko ikastetxea, berehala nabarmendu zena berrikuntza pedagogikoa eskaintzen zuelako eta bertako irakasleek oso izen ona zutelako.
|
|
|
2016ko uztailaren 2an, El Drogasen Egun bat, besterik ez lelopeko kontzertuan, beste Iruñea batean geundela konturatu ginen, 1982ko Txantreako Rastroan Barricada taldeko gaztetxo haiek irudikatu ezin
|
zuten
Iruñean.
|
|
|
Bestalde, 1580an adoneseme eguna da, euskaraturik segur aski, Abdon eta Semen santuen eguna. Bestelako hitzak ere
|
baditugu
Iruñean inoiz entzungarri. Hala, ahalke dago 1538an eta 1594an.
|
|
|
Berriki Monteanok (2017) ere erakutsi du XVI. mendeko Nafarroan justizia sistemako langileen zati handi batek, abokatu, notario edo eskribauek kasu, euskara ongi menperatu behar zuela eta lanerako ezinbesteko tresna zutela. Gainera, derrigorrezko
|
zuten
Iruñean bizitzea. Ondorioz, justiziaren munduko elite horiek zerabilten hizkera prestigiodun bat garatu bide zela iradoki du Monteanok, baina zein ezaugarri zehatz zituen zehaztea ere gehiegi esatea litzateke.
|
|
|
Nolanahi ere den, Iruñea ez da hain hiri handia izan, hizkuntza aldetik esleitzen diogun balizko eragin hori ez dakigu xuxen zenbaterainokoa izan zen; erregearen gortea Erriberrin bizi izan zen usu, ez Iruñean. Demografiaz denaz bezainbatean, nafar gehienak ibarretan bizi ziren, ez hiriburuan; esate batera, XVI. mendean 2.000 biztanle inguru
|
zituen
Iruñeak, XVIII. mendearen hasieran 8.000 eta 1783an 15.000 Madozen arabera 1848an 15.745 biztanle zeuden bertan. Baina honetan guztian erlatiboa izan ohi da errealitatea eta ikusi behar da ea ba ote zegoen Nafarroa euskaldunean hiriburuari demolinguistikoki edo sozio ekonomikoki aurre egin ziezaiokeen beste gune bat, eta erantzuna ezezkoa dela dirudi" (Camino, 2013, 100).
|
|
|
hizkera batean anekdotikoa (esate baterako, hiztun gutxi batzuek edo hiztun guztiek baina gutxitan darabiltelako) edo indartsua den, auzo bakar batekoek besterik ez darabilten, ezaugarri sozialen araberako erabilerarik dagoen (adibidez, gazte edo emakumeen artean gehiago erabiltzea) eta beste. Bistakoa denez, egun euskara berriz bizirik badago ere, ezin
|
dugu
Iruñean egiten zen euskalkiaren ezaugarrien bila metodo hau erabili, ez baita hizkera horren hiztunik geratzen.
|
|
|
Nolanahi ere, horiek sekula ez dituzte argitzen hizkuntzalariek dituzten zalantza guztiak. Zernahi gisaz, Zaraitzun edo Erronkaribarren konparazione aritu nahi duen ikertzailearentzat bide hau emankorra izan badaiteke ere, hizpide
|
dugun
Iruñeko euskara ikertu nahi duenarentzat itxita dago, ez baitago hiriko hizkera hori jasotzen duen grabaketa edo inkestarik gaur egun, guk dakigula.
|
|
|
testu gutxi izateak, hainbat tokitan lekukotasunik ez egoteak, testu batetik beste batera dagoen tarte kronologikoa luzea izateak eta abarrek zaildu egiten dute tokian tokiko hizkeren errealitate aldakorraz jabetzea, eta egiten ditugun baieztapenak nahi baino orokorragoak izaten dira: Iruñeko euskaraz ari garela, Joan Amenduzen eresia (1564) hiriburuko lekukotasun fidagarritzat jotzen badugu, alegia, XVI. mendeko Iruñeko euskara ongi islatzen duela onartzen badugu, 232 testuak balio dezake Nafarroa Garaian erabiltzen ziren ezaugarri eta aldaera batzuen berri izateko; baina, ez dugu jakiterik ezaugarri eta aldaera horiek zer nolako indarra
|
zuten
Iruñean bertan edo noraino iristen ziren sasoi hartan Iruñetik kanpo, eta, gainera, beste garai bateko antzeko beste testurik agertzen ez den bitartean, dugu ezaugarri horiek Iruñean denboran zehar izan duten bilakabidea konparazioz aztertu.
|
|
|
Joan Uharte Donibanekoa. Berez, egile honek ez
|
zuen
Iruñearekin erlazio esturik izan, Donibane Garazikoa baitzen baxenabartarra izatea batere goxo ez zen garaian, baina ekarri nahi dut orrialde hauetara Iruñeko Magisteritza Eskola zaharrak pentsalari humanista honen izena zuelako eta, gaur egun oraindik ere, irakasletza ikasketak Nafarroako Unibertsitate Publikoan daudelarik, izena ematen baitio Giza, Gizarte eta Hezkuntzako Fakultatearen aldizk... Espainiako errege erreginak Nafarroa konkistatu zutenean, hainbat urtez gorde zuten Nafarroa Beherea Nafarroa Garaiari loturik, baina azkenean Pauen zegoen benetako nafar erregeari eman zioten, defendatzeko zaila zelako eta Nafarroa Garaia inoiz ez zelako gehiago saiatuko agintzatik askatzen, Espainiako errege erreginak gelditzen zen Nafarroa gutxitu hura birrinduko baitzuten.
|
|
|
J. Fontainek ez zuen zalantzarik izan mendebaldeko Pirinioen inguruko kultur esparru distiratsu batez hitz egiteko. Hortxe
|
dugu
Iruñea. Hiri txikia, baina Baskoniako erdigunea; lehiakide izan lekiokeen Andelos aspaldi despopulatu da.
|
|
|
armarriari eusteko darabilen enborraren ondoan oparotasunaren adarra dugu ikusgai. Ziurrenik, garaiko eskultura zibilik ederrena
|
dugu
Iruñean. Benefizentzia eta karitatearen adierazle dugu Mariblanka.
|
|
|
Gotzaindegiaren teokrazia amaitzear zegoen, bere boterea gero eta ahulagoa baitzen. Nafarroako errege erreginek gero eta interes handiagoa
|
zuten
Iruñea menperatzeko, garrantzi ekonomiko eta demografiko berezia hartua baitzuen azken hamarkadetan. Herritarrek jada ez zuten gotzaina onartzen, ez zituzten zergak ordaintzen, eta eskumikuei muzin egiten zieten.
|
|
|
Josefina Guerendiainen amak 13 urte
|
zituen
Iruñera etorri zenean, 1899an, eta honela moldatu zen bere ahizpa eta beste senideekin: " Bere ahizpa Udaletxeko garbitzaile batekin ezkonduta zegoen izebarekin bizi zen, eta seme alabak zituzten.
|
|
|
Bi partidu hauek oso oinarri sozial ahula
|
zuten
Iruñean. Ez zen bakarrik Iruñeko kontua, alderdiak, azken finean, alderdiak baino, politikarien elkarteak baitziren.
|
|
|
Etorkinen jaioterria azterturik hobeki ezagutzen ahal
|
dugu
Iruñean bizi ziren euskaldunen kopurua, baina horrek ez digu konpontzen Bonaparteren mapan dagoen informazio gabeziaren arazoa, hau da, hizkuntzaren erabileraren inguruko baloreen, eta aldi berean, Iruñeko euskaldunen esperientziaren gaineko informazio falta. Azken batean, balore eta esperientzia hauek erabakigarriak baitira hizkuntza batetik bestera pasatzeko ohitura hartzerakoan.
|
|
|
1975 urterako 165.000 biztanle
|
zituen
Iruñeak, eta beraz," tamaina erdiko" hiria zen biztanle kopuruari dagokionez.
|
|
|
Berdegune zabalak dauzka eta bertan daude txertatuta fakultateak. Eremu honek eragin handia
|
du
Iruñeko hego mendebaldeko hirigintzaren irudian.
|
|
|
Demografia historikoari dagozkion ezaugarri demografikoak
|
zituen
Iruñeko biztanleriak: hau da, jaiotze tasa oso altuak; heriotza tasak altuak ere bereziki jaio berri eta haurtzaroan; bizi itxaropen laburra, nahiz eta adin batetik aurrera bizirik iraunez gero, bizitza luzera handiko itxaropenik izan, batik bat herri xehetik goragoko geruza sozialetan eta arrisku fisiko gutxiagoko lanbideetan.
|
|
|
Ez monografikoki, baina ikertuago dago urte haietako hiriburuaren eremu urbanoa, haren auzo eta kale sarea eta antolamendua. Ikuspegi urbanistiko batetik, Juan Jose Martinena Ruiz
|
dugu
Iruñeko burguak zehazkien ikertu dituena (1974) XII XVI. mendeen artean, eta hortik lor ditzakegu hizpide ditugun urteetako egoera eta aldaketak. Bertze ikuspegi militar batetik, egile honetaz gain, Florencio Idoate (1954) eta Ma Itziar Zabalza Aldave (1997) ditugu erreferentzia.
|
|
|
Zumalakarregik eskuzabal jokatu zuen berriz ere. Setioa luzatzen bazen, olako Baiona zuzendariak espero
|
zuen
Iruñeko armada liberalari denbora emanen ziokeela iristeko. Zumalakarregik liberalei libre joateko, bai eta armak eramateko eskubidea ere, eskaini zien, hauek onartu zutena.
|
|
2019
|
|
|
Gizarajoa. Tratu bat egina
|
zuen
Iruñeko markes gaizto batekin. Lapurtu eta urperatu zuen itsasontzi baten altxor bat medio.
|
|
2020
|
|
|
Gero, Javier haurra, Javier gaztea bidaiakide ohikoena, aitak ehizaren isilpekoak erakusten zizkiolarik. Jakina zenez, Elvira Zazu gutxitan agertzen zen El Capon, aisialdietarako nahiago
|
baitzuen
Iruñe hurbileko beste landetxea, txikiagoa baita diskretuagoa. Leyre, aieruz diot, haurtzaroko egonaldi behartuak igarota, ez zen berriz azaldu ehiza finkan.
|