|
2022
|
|
|
Ontzi izenari, tuperrari, KADA atzizkia erantsita, tuperkada
|
sortzen
zaigu, edota bete atzetik ipiniz gero, tuper bete. Baina bai bata eta bestea, tuperkada zein tuper bete, tuper ontziak hartzen duen barrua jatekoz bete bete dagoela adierazteko dira.
|
|
|
Baina hiztegietan ez azaltzeak ez du esan nahi erabili ezin denik. Begira zenbat hitz (izen, aditz, adjektibo)
|
sortu
diren pandemiaren zurrunbiloan, Europako hainbat hizkuntzatan –nagusietan berariaz–, ziurrik hiztegietara iritsi ez direnak, baina hiztun, irakas le, kazetari edo oro har erabiltzaileen artean hizkuntza senak eraginda sor tu izan direnak.
|
|
|
Titulu izen biok," second gentleman" eta" second lady" eta" first gentle man" eta" first la dy" titulu izenen eredura
|
sortu
eta finkatu izan dira.
|
|
|
Goren aginte karguko emazteki baten senarraren titulutzat, ez dut egoki ikusten gizon lagun tipoko hitzik, gazteentzat mutil lagun edo neska lagun
|
sortu
diren bidetik.
|
|
|
Eta Axularrek aspaldi beste hau utzi zigun idatzirik: " Bekhatu tik
|
sortzen
eta heldu diren xertoak, landareak, fruituak eta ondoreak baitira" (Gero).
|
|
|
—Urte zaharra agortu zorian eta Urte berriaren jaiotzaren ateetan gaudela, berbotan artikulua erabili, ez erabili, zalantzak
|
sortzen
zaizkigu sarritan...
|
|
|
" Argitzean, eguerditan,/ arratsean natzano,/ gaua goizak ordaritan/ biharamunt dazano,/ zuri huts, et (a) ez bertzeri/ darraika ene gogoa". Baina goizean goizik argia urratu egiten baita, argiurratze edo arturratze izen poetikoak ere
|
sortu
dira fenomeno atmosferiko horren adie razgarrirako.
|
|
|
Goiz izenaren ildoan
|
sorturiko
beste batzuk ere badira, aipatu diren goiztiriaz eta goiznabarraz gainera. Irudi poetikoa duen goiz ikara, esaterako.
|
|
|
Gaztelaniazko ‘disturbio (s) ’ adieraz ditzaketen hainbat izen dira euskeraz, kale artean
|
sortu
ohi diren egonezin egoera larri horien izendapenerako: nahasmenduak, nahasteak, liskarrak, matrakak, kalapitak, zalapartak, iskanbilak, edota are bortitzago diren altxamendu edo matxinada bezalako hitzak.
|
|
|
nahasmenduak, nahasteak, liskarrak, matrakak, kalapitak, zalapartak, iskanbilak, edota are bortitzago diren altxamendu edo matxinada bezalako hitzak. Baina istiluak izan, istiluak
|
sortu
edo istiluak erne direla esan edo idazteak gardenagoa dirudi hedabideetan. Eta gaur egungo entzuleentzat ere, horrelako gertakariak ulerrarazteko hitzik aiutuentzat istilu izena jotzen dugu.
|
|
|
Beste laurak, bai, baietz eta bakarrik elkarri josita
|
sortu
zaizkidan aukerak dira. Kontua da zein ordenatan eta zein hitz kategoria erabilita gertatzen den mezuaren adierazpenik egokiena:
|
|
|
Baina aditz batekin ere elkar dezakegu zehaztasun gehiagorako, jaioberri, ezkondu berri> ezkonberri edo hil berri
|
sortu
izan ziren bide beretik.
|
|
|
Bigarrena, garbiagoa nolabait esateko, atze osagai gisa kide hitzera jotzea. Baina kasu honetan zailtasuntxoak
|
sortzen
dizkigu horrek. Gaztelaniaz esaten diren" cogobierno" eta" cogobernar" adierazteko egokiak izan daitez ke:
|
|
|
gobernukide eta gobernukidetza, erraz ulertzen baitira euskaraz. Baina adi tza garatzeko arazoa
|
sortzen
zaigu: * gobernukidetu nekez esango genuke; egos korregia.
|
|
|
Arnastu aditza berri samarra dugu euskaran, eta erdal hizkuntzetan ditugun" respirar, respirer, breathe, atmen" aditzei hitz bakarreko ordaina emateko, hitz bakarreko aditza, garatu da hizkera landuan ordain egin egina izan dadin. Negar egin lokuzioaren ondoan ez da* negartu
|
sortu
, baina arnasa hartu lokuzioaren ondoan bai arnastu. Gure ustez, hiztegietatik eta idatzizko eredu batzuetatik, euskal hiztunen ezpainetatik baino gehiago.
|
|
|
testu mintzidatziak. Zer esateko
|
sortu
da hitz hori: mintzidatzia?
|
|
|
Faktoriako geziak [2019 urteko testu bilduma] 22 idazten denaren ispilu, berdin Lexikoaren Behatokia eta abar. Euskaraz ditugun hiztegi eta corpusetan ere, beraz, idatzizko testuak aintzat hartu izan dira batez ere, direla idazle klasikoak, direla modernoak, eta oraintsuagoan, egunkari aldizkarietako idatziak, edo administrazioan, eskoletan eta uniber tsitatean
|
sortu
eta erabiltzen diren testuak.
|
|
|
Egin aditzetik berregite
|
sor
daiteke, baina hitz horrek badu bere aparteko esanahia. Ekin aditzetik berrekite eraiki daiteke, eta hitz honek ez du beste esanahi finkaturik, beraz balio digu.
|
|
|
Arrakala hitz arrunta dugu bere oinarrizko erabileran. Etxe zaharkituen hor metan, harrizko zubi zaharretan, edo haitzetan denboraren buruan
|
sortzen
diren pitzadurei deritze: arrakalak.
|
|
|
—" Pintada" hitzaren inguruan
|
sortu
zaigu gaurkoan kezka. Jakingo duzunez, Bilboko San Fran tzisko auzoan birritan agertu dira halakoak azken asteetan.
|
|
|
Aintzat hitza ointzat hartzen badugu, zerbait aintzat hartu dugula, edo zeozer aintzat eman dezakegula esan daiteke, edota aintzat eduki edo aintzat izan de zakegula beste hura. Baina hiru aditz elkartu eder eta natural horiek bazter tu eta aintzatetsi hitz bateratua
|
sortzeari
ez deritzagu bidezko. Besteak bes te, TZAT atzizkiaren gainean ezin dugu txertatu euskaraz aditz bat, kasu ho netan etsi. tzat atzizkiaz esan dezake emazte batek gizon bategatik, gizaseme hori gizontzat daukala, edo bere senarra izan ezta ere, senartzakoa duela.
|
|
|
—Zalantza
|
sortu
zaigu: nola esan dezepzioa euskaraz?
|
|
|
Hitz desberdinak hauta daitezke. Urtea luzea da, eta giza legeari dagokionez, aldiro aldiro jazotzen dira gertaera bereziak; eurok izendatzeko hitz berri bere ziak
|
sortzeko
premian gertatzen gara. Euskaraz ere bai, zorionez...
|
|
|
Halaxe da hizkuntza bizien ibilbidea: etengabe egokitzen eta gaurkotzen ekitea,
|
sortzen
zaizkigun fenomeno guz tiak, edo nagusiak, batez ere gizarte eragin handikoak direnak, euskal izenez ezagutzera emateko. Ahal dela, hizkuntzaren beraren senari eutsita, inguru hizkuntza nagusien morrontzan gehiegi obendu gabe.
|
|
|
· Martikara, Marten lurrak dardara egin duela-eta
|
sorturiko
hitza. ez al zen lurrikara hitzarekin, Marterako izanda ere?
|
|
|
Guraso hitza ointzat harturik egin daiteke bigarren proposamen bat: Eliz gu raso nagusia edo eliz guraso gorena
|
sortzea
hautazko sinonimo gisa, beti ere gaur egun dugun aita santu izenari lekua kendu gabe.
|
|
|
—Aste honetan ere
|
sortu
zaigu, bada, zuzenean zalantza bat. Azalduko dizut testuingurua:
|
|
|
Horrelako hitz sorkuntzak hizkuntza baten dinamismo eta bizkor ta sunaren adierazgarri dira: hitz ezagun eta arrunt batetik abiaturik, aditza eta izen eratorri berriak
|
sortzea
, egoera berri edo berri ustekoak izen bereziaz izen datzeko. Gaztelania hizkuntza irudikor eta dinamikoa dugu.
|
|
|
Bihur gaitezen kolokialtasun mailara. " Postureo" ere maila horretan
|
sortu
eta garatu den hitza denez, ausar gaitezke plantak egitea lokuzioa pro posatzera. Gaztelaniazko" postureo" edo" posturear" horrentzat ordain egokia izan daiteke.
|
|
|
Katigario hitza ere datorkit gogora itxialdi luze honetan, azpian kautiberio ize na duena. Katigu egotetik
|
sortu
da katigarioa, Mogeldar idazleek literaturara ekarri zutena. Katigu egoteak amodio kantu zahar batera garamatza:
|
|
|
Telefonoa dugu ezagunena. Aitor dut, euskaldunok ere aspalditxo eho genduela urrutizkin hitza, alemanek" Fernsprecher"
|
sortu
zuten bide beretik, urrundik hitz egitea errazten duen aparatu horri deitzeko. Lehenagotik ere bagenuen telegrafia, eta telegramak, urru netiko idatzia bizkor batean helarazteko dagokionarentzat.
|
|
|
Euskaraz, hitz mordoaren sortzaile bihurtu da tele, lehen osagai gisa. Eta pandemia garaian, hark eragindako bakarraldi edo etxealdia bide dela, iru dimenari hats emanez, hainbat hitz berri
|
sortu
dira gurean eta beste hizkuntzetan. Aurrez aurre egin ezin den guztia, tele bidez egitera behartu du jendea.
|
|
|
—Tipi tapa edo ttipi ttapa eta beste errepika hitz mordoa oinez ibiltzean daramagun erritmoa, pausoen neurria edota oinez dabilen hori nagusia edo haurra den hobeto zehaztu nahian
|
sortutako
hots hitzak dira. Ibilian doanak oinekin behea jotzean, oin hotsaren indar eta erritmoaren arau, oin hotsen imitazioz hiztunok sortutako hitzak, hots hitzak.
|
|
|
—Tipi tapa edo ttipi ttapa eta beste errepika hitz mordoa oinez ibiltzean daramagun erritmoa, pausoen neurria edota oinez dabilen hori nagusia edo haurra den hobeto zehaztu nahian sortutako hots hitzak dira. Ibilian doanak oinekin behea jotzean, oin hotsaren indar eta erritmoaren arau, oin hotsen imitazioz hiztunok
|
sortutako
hitzak, hots hitzak.
|
|
|
—Eta hots hitzetatik hitz gardenetara edo joanda
|
sortu
ote ziren korrika eta halako hitzak?
|
|
|
—Astebete da Kanarietako La Palma uharteko Cumbre Vieja mendi tontorra harri gorri jaurtika hasi zela. Euskaldunok ez dugu geure lurraldean horrelako askorik ezagutu, ezta bizi izan ere, baina euskaraz ere
|
sortu
eta garatu dira natura fenomeno horren inguruko hitzak. Hauta itzazu hamar hitz.
|
|
|
Arrasto hartzaile honen abantailak: hitz gardena eta erraz ulertzekoa dela, batetik; eta bestetik, ez gara hitz berririk
|
sortzen
ari, aski ezagunak baitira konposatuaren osagai biak.
|
|
|
· Bestea, arrastolariak, ia lanbide edo erdi lanbide bihurtu den jarduera ho ri izentzeko; izan ere, LARI atzizkia –edo honen aldaera diren ARI edo ketari atzizki erak– emankorra dugu eremu semantiko horretarako, jardue ra, zeregin edo ofizioen eremurako, segalari, aizkolari, soinulari edo urreketari be re aldian
|
sortu
diren bide berekoa. Kasu honetan hitz berria sortzen ari gara, hori ere egia da.
|
|
|
· Bestea, arrastolariak, ia lanbide edo erdi lanbide bihurtu den jarduera ho ri izentzeko; izan ere, LARI atzizkia –edo honen aldaera diren ARI edo ketari atzizki erak– emankorra dugu eremu semantiko horretarako, jardue ra, zeregin edo ofizioen eremurako, segalari, aizkolari, soinulari edo urreketari be re aldian sortu diren bide berekoa. Kasu honetan hitz berria
|
sortzen
ari gara, hori ere egia da.
|
|
|
Zeren bitarte eta bitarteko He goaldeko tradiziokoak dira ia osoan, baina KARI Iparraldekoa dugu, ia osoan ere bai. Hibrido bat
|
sortu
dugu. Berez gardenagoa izango zen bitartekari ize na ‘intercesor’ (edo ‘intermediador’) delakoaren eremurako gorde balitz, eta ildo horri jarraiki, bitartekaritza geneukake ‘intermediación’ adierazteko, eta ildo horretako aditz multzoak:
|
|
|
—Zalantza
|
sortu
zaigu gure lantaldean, Korrika abiatuko den herria aipatzera koan. Indarra non jarri behar dugun.
|
|
|
Emankortasun horren erakusle da, lexikalizazio finkodun eratorriez gain, eratorri libreak ere aise
|
sortzen
direla edo sor daitezkeela; sarri hiztegietan sarrerarik ere ageri ez dutenak. Hala:
|
|
|
Emankortasun horren erakusle da, lexikalizazio finkodun eratorriez gain, eratorri libreak ere aise sortzen direla edo
|
sor
daitezkeela; sarri hiztegietan sarrerarik ere ageri ez dutenak. Hala:
|
|
|
—Hitzaren jatorriari begira, esamolde hau
|
sortu
zuten, gaixotasun kutsakor baten hedapena saihesteko jartzen zen hesia adierazteko. Berrogeialdia ere sinonimo bezala erabili izan da horretarako.
|
|
|
—Osasun arrazoiak zirela medio
|
sortu
zuten esamoldea, baina askotan ezkutuko arrazoi politikoen aitzakian ere erabili izan da. Frantziak, 1822an osasun hesi hori ezarri zuen Pirinioetan.
|
|
|
Adolfo Arejitak ondu duen Faktoriako geziak liburuaren edukia, Euskadi Irratiaren euskara jardunaren ataltxo bat da; Faktoria magazinaren garapenean
|
sortu
diren hitz bitxien gaineko argibide eta gogoeta laburra bildu da berean.
|
|
|
bitartean eguneroko ahozko kazetaritza zereginetan
|
sortu
edo azaldu diren kontzeptu berriei, erdal hizkuntzetatik gurera etorriak gehienetan, eus karaz zein ordain eman izan dute helburu irratsaiook. Kezka eta zalantza ho riei erantzuten saiatu da egilea:
|
|
|
Arrazoia eta helburuak zehazten hasita, hitzak berez lilura
|
sortzen
duela gogora dezadan, euskaraz zein beste edozeinere hizkuntzatan; berariaz, hizkun tza maite duenari. Urrunago joan barik, gaztelanian bertan —Fundeuren egu neroko proposamenak lekuko—.
|
|
|
Irratiaren uhinetan egunero hitzak entzuten ditugunean, airean ari dira he galari, hitz egiten dugunean gertatzen den bezalaxe. Scripta manent... idatzi zuen behinola erromatar jakintsu hark eta horren lekukotza emateko bidea ere
|
sortu
.
|