|
2003
|
|
|
Lehen Gerra Karlistan
|
sartzen
bagara, 1837ko bizkaierazko bertso-paper karlista anonimo batean, zera irakur daiteke: –Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian.
|
|
|
Euskaldunentzat herrikoia zen forma narratibo batean (hitz neurtuz) idatzi nahirik, historiografiaren moldeetatik irten zen Hiribarren. Ikusi dugunez, Iztuetak ere kontzesio herrikoiak egin zituen bere liburuan bertsoak
|
sartzean
, eta idatzi ere egin zuen kantua historiko bat, baina ez zitzaion bururatu Gipuzkoaren kondaira osoa bertsotan idaztea. Nolanahi ere, kasu bietan, eta baita karlistadako bertso historikoetan ere, irakurlego herritarrak ezarritako baldintzapenak agerian geratzen dira, soluzio gisa bertso erako forma narratiboak hartzeko joera eraginez.94
|
|
|
Garibairen bide beretik, eta haren tesiak garatuz, beste euskal idazle batzuk euskararen eta euskaldunen inguruko apologiak idatzi zituzten: Andres Poza bizkaitarrak (De la antigua lengua, 1587), Baltasar Etxabe gipuzkoarrak (Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada, 1607), etab. Baziren euskal foru herrialde bakarrean zentraturiko historia lanak ere, baina elementu tubalista kantabrista berberak
|
sartzen
zituztenak, adibidez, Juan Martinez Zaldibiaren Suma de cosas cantábricas y guipuzcoanas (1571). Erdarazko lan hauetan, ez zen arraroa euskarazko kantu historikoak tartekatzea, baita inoiz balada apokrifoak sartzea ere.
|
|
|
Andres Poza bizkaitarrak (De la antigua lengua, 1587), Baltasar Etxabe gipuzkoarrak (Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada, 1607), etab. Baziren euskal foru herrialde bakarrean zentraturiko historia lanak ere, baina elementu tubalista kantabrista berberak sartzen zituztenak, adibidez, Juan Martinez Zaldibiaren Suma de cosas cantábricas y guipuzcoanas (1571). Erdarazko lan hauetan, ez zen arraroa euskarazko kantu historikoak tartekatzea, baita inoiz balada apokrifoak
|
sartzea
ere. Esate baterako, Garcia Fernandez Cachopinek eta Juan Iñiguez Ibarguenek elkarlanean idatzitako Crónica General Española y Sumaria de la Casa Vizcaina obran (1588), Leloren kantu faltsua agertu zuten, euskaldunen eta erromatarren arteko gerrak kontatzen zituena.
|
|
|
jakintzaren hizkuntza latina zen, euskaraz bazegoen idatzizko tradiziotxo bat (Etxepare eta Leizarraga) eta zuzenbidean okzitaniera (Lapurdin eta Zuberoan) edo are gaztelania (Nafarroa Beherean) erabili izan ziren. Frantsesa zuzenbidearen eta administrazioaren hizkuntza berri gisa ari zen
|
sartzen
, baina oraindik oso jende gutxik zekien eta denbora zuen nagusitzeko. Testuinguru horretan, XVII. mendean, euskara izanik Iparraldeko herritar gehienen ohiko hizkuntza, Kontraerreformako Frantzia katolikoak (Bertrand Etxaus Baionako apezpikua ordezkari zuela), egiazko fedea?
|
|
|
Liburuaren lehen zatia, iragan urrunaz ziharduen hura, galdua bada ere, haren atalburuak gorde dira; eta titulu horiek argi erakusten digute historiaren ikuspegi kantabrista tubalista zerabilela: . Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal
|
sarthu
cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. ...o baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago
|
sartu
zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik, ez zuten euskaraz idatzitako kultur produkzioa sustatzeko interesik agertu, auzi horietarako erdara nahiago baitzuten. Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Dakigunetik hau da euskaraz idatziriko aurreneko liburua. Eta historia idazkiarekin hasten bada, esan dezakegu Etxeparerekin euskaldunak (batzuk behintzat), euskaldun gisa, definitiboki
|
sartu
zirela historian. Alta, gure gaia euskarazko historiografia da.
|
|
|
Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren, bai goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei haren bidea eredu gisa erakusten zaiela: , gabiltzan beti zuzen/ ta sendo fedean/[...] Ez alean guk galdu/ erriko legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti euki/ lenengotik ona/
|
sartu
ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak sortutako euskaldun arketipoa jaso eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu, euskara oso zaharra dela, etab).
|
|
|
Hau guztia euskarazko narratibaren historia da. Oraindik ez gara euskarazko historiografiaren historian
|
sartu
.
|
|
|
Historia lehen idazkien agerrerarekin hasten bada, Euskal Herria esan dezakegu erromatar garai bueltan
|
sartu
zela historian: ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz.
|
|
|
Arrautzak, txorizo, sagarra eta ogia, ilenti azpian egiten ziren. Tresnetan ohikoena lurrezko ontziak ziren (ipurdi ahurrarekin sutan euskarriaren gainean jartzeko), ondoren beroa polikiago
|
sartzea
eramango duen beiraketa gehituko zitzaielarik. Haragi zati handiak erretzeko burruntziak, eta arrain eta xerrentzat parrilak (arramarila).
|
|
|
Patata berandu iritsi zen eta animalien janari gisa erabiltzen hasi zen (Araba eta Sakanan, bababeltzaren ordez
|
sartu
zen). Gosete urteetan gehitu zen, batik bat, bere lanketa.
|
|
|
San Joseren kofradian, berriz, 1581ean sortu zuten, eta, berez, ofizioz, egurginentzat sortu zen; XVII. mendearen bigarren hamarkadan zabaldu zen beste lanbideetako partaideetara, eta, bertan, ezkogileak
|
sartu
ziren, hargin, igeltsero, liburugile eta abarrekin batera. Gremiala zen kofradia, ohikoak ziren kondizioekin (partaideei asistentzia?).
|
|
|
Honela, kofradian
|
sartzeko
eta azterketa egiteko eskubidea izateko, maisuen semeen bikoitza ordaindu beharra zuten kofradiaz kanpokoak ziren ikasleek. San Josekoan, era berean, kide berria onartzeko bozketa bat egiten zen.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean
|
sartzen
ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu behar zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei.
|
|
|
Alhondigan udaletxearen kontrolpean salduak ziren. Produktu horiek azken destinora heldu baino lehen, gaua igarotzeko bideko hiri batean produktu horiek
|
sartzen
zituzten, hurrengo egunean bidaiarekin jarraitzeko asmoz. Baina hirira heltzean hurrengo 24 orduetan produktuak, al por menor?
|
|
|
XVIII. mendeko Udal Ordenantzetan (1742, 1747 eta 1791.ekoetan gutxienez) iruzurrak jalea kaxetan eta produkzioan egiten zirela aipatua dago. Beraz, kalitateak beherakada jasan zuen,
|
sartu
behar ez ziren frutak sartzean eta kaxen neurriak murriztean. Hau guztia, patrikak?
|
|
|
XVIII. mendeko Udal Ordenantzetan (1742, 1747 eta 1791.ekoetan gutxienez) iruzurrak jalea kaxetan eta produkzioan egiten zirela aipatua dago. Beraz, kalitateak beherakada jasan zuen, sartu behar ez ziren frutak
|
sartzean
eta kaxen neurriak murriztean. Hau guztia, patrikak?
|
|
|
8 koratxak (larruzko zakua, Amerikako produktuak
|
sartzeko
: tabakoa, kakaoa?).
|
|
|
XVII eta XVIII. mendeetan Richelieu eta Luis XIV.ak Frantziaren eragina zabaldu zuten Europan. Espainia dekadentzian
|
sartuta
zegoen garai hartan; eta berrikuntzen eta Frantziaren aurka zihoan herria. Hala ere, talde intelektual batzuek atzerritar senagatik interesa zuten (jankeraz, hizkuntzaz?).
|
|
|
Lehen janari errea, baso erreketa natural batek sortuko zuen (tximistaz edo) eta sutean hildako animalia janez gertatuko zen. Zeramika ezagutu aurrez, egosketa lortuko zen, harri beroak
|
sartuz
urez betetako egur edo larruzko ontzietan (zeramikaz egosketa tenperatura altuagoak lortzen ziren ondoren, jakina). Gaur egun, oraindik, kaikuekin sistema hau erabiltzen da mamia prestatzeko, ezaugarri duen erre zaporea uzten diona gatzatuari.
|
|
|
XVIII. mendean zehar eguneroko elikadurak aldaera gehiago lortu zuen, lekariak, barazkiak, esne produktuak, arrautzak, arraina, etab.,
|
sartuz
. Beste aldetik, aipatu dugun merkataritzak, Ameriketatik etorritako labore berriak sartzea ekarri zuen:
|
|
|
XVIII. mendean zehar eguneroko elikadurak aldaera gehiago lortu zuen, lekariak, barazkiak, esne produktuak, arrautzak, arraina, etab., sartuz. Beste aldetik, aipatu dugun merkataritzak, Ameriketatik etorritako labore berriak
|
sartzea
ekarri zuen: artoa, patata, indabak, tomateak,?
|
|
|
Gainera, haustura sor zezakeen taldea, hots, burgesia, merkataritzaren eta jarreren bidez elite noblearekin bat eginda zegoen. Ondorioz, ez zeukan sistemaren aurka aritzeko asmorik, gehienez ere, elitearen barnean
|
sartzen
saiatzen zen, hau da,, nobletzen?.
|
|
|
Honela Arabako egoera erraz
|
sar
daiteke Europak eta Penintsulak zeukan testuinguruaren egoeraren barruan, jakina, bere izaera propioko ezaugarriak kontuan izanda.
|
|
|
Jatorrian, Dariok, pertsen erregeak, Indiatik Mediterraneoraino
|
sartu
zuen azukrea.
|
|
|
Kolonek
|
sartu
zuten kainazko azukrearen ustiapena Amerikan, hara egindako bigarren bidaian, eta Hernan Cortes-ek 1530.ean Mexikon sartu zuen. Karibeak klima aproposagoa zuenez Indiak baino, azukre kainak hazkunde izugarria izan zuen Amerikako uharteetan (1520.ean Santo Tomas uhartean 60 azukre fabrika zeuden).
|
|
|
Kolonek sartu zuten kainazko azukrearen ustiapena Amerikan, hara egindako bigarren bidaian, eta Hernan Cortes-ek 1530.ean Mexikon
|
sartu
zuen. Karibeak klima aproposagoa zuenez Indiak baino, azukre kainak hazkunde izugarria izan zuen Amerikako uharteetan (1520.ean Santo Tomas uhartean 60 azukre fabrika zeuden).
|
|
|
Despopulaketa handia izan zen, nagusiek autoritate galdu zuten, eta familia eta leinuek batasuna galdu zutenez banatu egin ziren. Zonalde batzuetan nekazaritza desagertu zen eta Afrikako kultura eta artisautza atzerakuntza prozesu batetan
|
sartu
ziren. Esklaboen merkataritzak, gainera, ondasun gutxi ekarri zizkien bertakoei:
|
|
|
bezala ikusia zegoelako. Hasieran txokolatea kikaretan
|
sartzen
zen gosarian edo askarian, geroxeago ogiarekin hartzen zen. Denborarekin bizkotxoarekin eta ura boladoarekin lagungarri zirela edango zen.
|
|
|
Iberiar Penintsulan, Hego Euskal Herria barne, Txokolateak zuen garrantziaren ondorioz, kafea berandu
|
sartu
zen. XVII. mendean Euskal Herrian txokolatea gosarian ordezkatzen hasi zen, baina, benetan, XIX. mendean hedatu zen.
|
|
|
Venezuelan kakaoa, Brasilen azukrearen eta mearen (diamantearen nahiz urrearen) zikloak ziren orduan, Antilletan azukrea (Jamaikan, La Española irlan?). Ipar Amerikan
|
sartzen
hasiak ziren frantses eta ingelesak ere. Baina, Ameriketako produktuen truke, Portugal eta Espainiak Ipar Europako produktu manufakturatuak erosten zituzten, Penintsularako nahiz Kontinente Berrirako.
|
|
|
1917tik hezkuntza eta kultura komisario izandako Lunacharski ren ustez, gobernuak ez zuen parte hartu behar artean edota estiloetan, baina 1929an kargutik erretiratu zuten. Izatez artearen inguruko kontrola, guda zibilaren ostean hasi zen indartzen, plan ekonomiko berria (NEP) ezartzearekin batera estatu sovietarraren eraikuntzan zuzenketa kulturala ere
|
sartu
behar baitzen. Gobernu berriaren iraupena planifikazioan oinarritzen hasi zenetik, kultura eta ekoizpen artistikoak ere kontrolatu beharreko arlo bihurtu ziren.
|
|
|
Hala ere, garai honetan, mugimendu hau bestelako izen batez ere ezagutuko zuten. Kritikariek Ezkerretako artea izendatzen zuten, non hainbat korronte
|
sartzen
ziren: Primitibismoa, Futurismoa, Suprematismoa, Kubismoa eta Konstruktibismoa (azken bi hauek artearen historian paper garrantzitsua izango zutelarik).
|
|
2004
|
|
|
Emakumeen bizi zikloaren arabera (haurtzaroa, gaztaroa, ezkondu bizitza, alarguntzea...) lan merkatu ofizialarekin izan zuten harremana ere aldakorra izan zen. Merkatu ofizial eta extraofizialetan
|
sartu
rtenak oso ohikoak ziren.
|
|
|
Bigarren Mundu Gerrarekin Lange k berriro ere gizartearen aldaketak eta mugimendua jaso zituen. Pearl Harbour gertatu eta hiru hilabete geroago Roosevelt-ek amerikar japoniarrak Hegoaldean kontzentrazio esparruetan
|
sartzeko
agindua eman zuen eta hortik gutxira U.S. War Recolation Agencyk (1942) (AEBko Gerrako Berkokatze Agentzia) Lange kontratatu zuen auzo japoniarrak, esparruko harrera zentroak eta instalazioak erretratatzeko. Alde batetik ausardia eta dignitatea eta bestetik atxiloketen duintasun eza biltzen zituen bere argazkietan.
|
|
|
Roosevelt-ek gehiengoaren laguntza izan zuen hasiera batean, baina krisia baretu zenean kritikak hasi ziren. Tratu berria gehiegi
|
sartzen
omen zen ekonomian. Askatasunerako Liga Amerikarra sortu zen, partaideak negozio gizon aberatsak ziren eta goi kargu demokrata batzuen laguntza zuten; New Deal ak enpresa libreen sistema mehatxatzen zuela zioten.
|
|
|
Roosevelt-ek alderdi demokratan zeuden New Deal aren aurkakoak bota zituen. Primaria demokratetan eskua
|
sartu
zuen eta hegoaldeko boto emaileei kontserbadoreak baino liberalak aukeratzeko esan zien. Baina berak aurka egin zien kandidatuek irabazi zuten.
|
|
|
Roosevelt-ek kargu presidentziala prestigio eta boterearen maila berri batera altxatu zuen. Presidentearen funtzio legegileak handitu zituen eta prentsaurrekoak
|
sartu
zituen. Etxe Zuria bizitza nazionalaren zentroa egitean, geroko arazoen hazia erein zuen.
|
|
|
1920ko hamarkadan inmigrazioak lau milioiak pasatu zituen, 1930ean berriz erdira gutxitu zen. Hori kuota sistemaren ondorioa izan zen batez ere, urte batzutan herrialdetik irten zirenak
|
sartzen
zirenak baino gehiago ziren eta. Garai honetan heldu ziren erdiak naziengandik ihes egindako errefuxiatuak ziren, asko goi mailakoak:
|
|
|
Nekazaritza Departamenduko aholkulariak, Rexford Tugwell ek, 1935ean nekazal guneei buruzko txosten ilustratu bat egitea erabaki zuenean Roy Stryker i eskatu zion proiektuaz arduratzeko eta honek, denborarekin, argazkilari talde handi bat kontratatu zuen. Lehendabizi Arthur Rothstein kimikari eta argazkilari zientifikoa, gero Carl Mydans, RA n parte hartutakoa, Walker Evans eta Ben Shahn ilustratzaile eta margolaria elkartu zituen, eta azkenik Dorothea Lange
|
sartu
zen. Europan ez dago FSAren antzeko ezer; baina produktu guztiz amerikarra izan arren argazkilari asko emigranteak ziren, esate baterako Jack Delano ukraniarra, Theo Jung austriarra, Ben Shahn lituaniarra.
|
|
|
Hegoaldeko argazkiez gain hiri eta industrien irudiak jasotzen hasi ziren. Garai honetan taldean beste partaide batzuk
|
sartu
ziren: Marion Post Walcott, Jack Delano, John Vachon eta John Collier.
|
|
|
Hasieran musika ikasketak egin zituen Curtis Instituten; Errusiako familia txiro baten ametsa seme alabak musikari famatuak bihurtzea izaten baitzen. Gero, bitartean Pennsylvania-ko Arte Ederren Akademian
|
sartu
zen eta ilustrazio eta diseinu grafikoan espezializatu. 1936an Europan zehar bidaiatzeko beka bat lortu zuen eta bertan museo eta artelan garrantzitsu asko ikusteaz gain bere lehen argazki makina erosi zuen.
|
|
|
Lan honen erakusketa Paul Strand ek ikusi eta goraipatu zuen; kritika honek New York era joatera bultzatu zuen eta bertan Irene ezagutu zuen, gero bere emaztea izango zena. Honetaz gain, Strand ek Delano ri buruz hitz egin zion Stryker i eta FSAn
|
sartu
zen 1940an. Urte hauetan Virginiako hegoaldean, New England en, Hegoaldean orokorrean eta Greene County n egon zen eta FSAko argazki nagusienetako batzuk egin zituen.
|
|
|
Puerto Rico ko telebista hezitzailearen sorreran ere parte hartu zuen eta bitartean irrati eta telebista zerbitzuaren zuzendari izan zen. Kargu hau uztean 70 hamarkadan lan pertsonaletan
|
sartu
zen buru belarri eta musika, diseinu grafikoa eta liburuen argitalpena interesatu zitzaizkion batez ere.
|
|
|
1930ean Walker Evans-ekin estudio berean lan egin zuen eta argazkigintzan berari esker hasi zen. 1935ean RAn
|
sartzeko
eskatu zioten eta 1938ra arte artista eta argazkilari gisa lan egin zuen, batez ere Hegoaldean, Ohion eta New York en. OWI rako propaganda egiten ere lagundu zuen.
|
|
|
Prosperityaren garaia zen. Ondoren, ia gauetik goizera, munduko lurralde aberatsena miseria gorrian
|
sartu
zen.
|
|
|
Presidente berriak esku hartze txiki eta egokiekin bankuen itxiera aldarrikatu zuen. Horrela, banku guztiak kontrol federalaren azpian ezarri eta herritarrei aurrezkiak bankuetan
|
sartzeko
gomendatuz krisia bukatu zen. Ehun Egunak izeneko garaia orduan hasi zen, hau da, aktibitate frenetikodun garaia.
|
|
|
foru legea? puntua, adibidez, ondo egokitzen zaio Hego Euskal Herriko antolaketa foralari, baina Lapurdi eta Zuberoako kostumen egoera ez da eredu horretan ondo
|
sartzen
. Hurrengo puntuak dio:
|
|
|
aipatzen direlarik. Iparraldekoren etsenpluren bat erraz
|
sar
zitekeen (adibidez Zuberoako Matalasen matxinada, 1661 urtekoa edo Lapurdiko, gerra zibil, latza urteetan).
|
|
|
latza urteetan). Adibideak
|
sartzen
hasita, eta lurralde oreka ez galtzeko, Nafarroan garaian gertatu zen matxinadaren bat ere aipa zitekeen (eta asko izan ziren). Egia da, egitarau ofizial batean dena ezin zehaztu daitekeela, eta agian komeni ere ez dela hainbeste zehaztasun sartzea.
|
|
|
Adibideak sartzen hasita, eta lurralde oreka ez galtzeko, Nafarroan garaian gertatu zen matxinadaren bat ere aipa zitekeen (eta asko izan ziren). Egia da, egitarau ofizial batean dena ezin zehaztu daitekeela, eta agian komeni ere ez dela hainbeste zehaztasun
|
sartzea
. Baina kasu horretan. Matxinadak?
|
|
|
7 atalera pasatzean Aro Garaikidean
|
sartzen
gara. Egitarauak proposatzen dituen puntuak, hemen ere, oro har egokiak begitantzen zaizkit.
|
|
|
izendapena beste batekin ordezkatzen, espainiar historiografian sakon errotuta dagoen konbentzio deritzolako. Ez naiz
|
sartuko
espainiar historiografian, baina guk, euskaraz behintzat, ez daukagu gurea ez den tradizio bat zertan errespetatu, are gutxiago aski eztabaidagarria denean.
|
|
|
Nolanahi ere, hutsune horiek ez dira larriegiak. Azken finean egitarauan Hego Euskal Herriaren historia (Nafarroa garaiarena barne) eskematikoki laburbiltzeko ahalegina igartzen da, eta laburtu beharrez zail zen guztia
|
sartzea
. Gabezia nagusia, ostera ere, Ipar Euskal Herriari dagokio, inon ez baita ageri.
|
|
|
Gabezia nagusia, ostera ere, Ipar Euskal Herriari dagokio, inon ez baita ageri. Eskualde hau
|
sartzeak
, gainera, eskema osoa itxuraldatuko luke, honen epealdiak Hegoaldekoen desberdinak baitira. Nola uztartu Ipar eta Hego Euskal Herriko historiak?
|
|
|
Adibidez, definitiboa izateko asmorik gabe, honako epeketa proposa liteke: 1914/ 18tik 1936/ 45era, gerra eta gerrarte epe ezegonkorra (lehen mundu gerraren ondoren Europa osoan, XIXtik zetozen sistema liberal kontserbadoreak krisian
|
sartu
baitziren, alternatiba liberal demokratiko, komunista, zein faxistak agertuz; eta giro ezegonkor hau azkenean gerra berrietan lehertu zen. Hor koka ditzakegu Euskal Herrian eragin zuten diktadura desberdinak, errepublikak zein gerra zibil eta mundialak); 1945etik gure egunetara, atlantismoa eta Europaren eraikuntza aldia (gerra ostean mendebaldeko Europa estatubatuar orbita atlantiarraren pean geratu zelarik, multzo honen baitan zati batek, Alemania Frantziak gidatuta, europar eraikuntza abiatu zuen, Ipar Euskal Herria barne hartuz; eta beste zati bat, Espainia frankista kasu, atlantiar orbitan egon arren europar eraikuntza eta dinamika demokratikotik kanpo geratu zen 1975/ 86 arte; eta hola zenbait azpiatal bereiz litezke...).
|
|
|
Eta nire ustez zerbait bai esan litzateke euskal balioen inguruan. ...zergatik hautatu den, zeren arabera definitzen den, konbentzio bat dela eta abiapuntu horrek jendartearen onespen aski zabala izanik euskal kultura (eta konkretuki euskaratik abiatutako ikuspegia) ondaretzat hartzen dela eta horri lotuta Euskal Herri ideia ere lantzen dela (hizkuntza baten esparru territorial gisa ulertuta; multzo horren elkartasun politikoa sustatu ala ez sustatu moduko auzietan
|
sartu gabe
).
|
|
|
Izatez, euskal subjektu historikoa bere baitan zedarritu ordez zuzenean subjektu historiko zabalago baten testuinguruan kokatzera jotzen du: . Europako historia orokor baten barruan
|
sarturik
aurkeztua da Euskal Herriko historia. Artikulazio eta marko politiko guztien gainetik, euskaldunak gutxienez Europako herritarrak baitira.?
|
|
|
Alta, egungo hezkuntza planen baitan ez dut erraza ikusten halako ikasgai bat txertatzea (ez EAEn eta are gutxiago gainerako euskal lurraldeetan). Izatekotan DBHko gizarte ikasgaian
|
sar
liteke, baina adin horretan ez dago agian nahikoa sakontzeko astirik. Batxilergoko lehen mailako Historia Garaikide ikasgaian ere posible litzateke halakorik egitea, nahiz mundu osoko historia lantzen delarik ez den orekatua bertan euskal atal handi bat sartzea (ikasgaiaren helburua ez baita munduko eta Euskal Herriko historia erdibana kontatzea, baizik izatekotan munduko historia azaltzea, eta tartean, adibide konkretu bezala, euskal kasuren bat edo beste aipatzea).
|
|
|
Izatekotan DBHko gizarte ikasgaian sar liteke, baina adin horretan ez dago agian nahikoa sakontzeko astirik. Batxilergoko lehen mailako Historia Garaikide ikasgaian ere posible litzateke halakorik egitea, nahiz mundu osoko historia lantzen delarik ez den orekatua bertan euskal atal handi bat
|
sartzea
(ikasgaiaren helburua ez baita munduko eta Euskal Herriko historia erdibana kontatzea, baizik izatekotan munduko historia azaltzea, eta tartean, adibide konkretu bezala, euskal kasuren bat edo beste aipatzea). Kurtso berean dagoen hautazko Euskal Herriaren historia bai molda liteke hein batez Goihenetxeren proposamenekin, baina nik ez nioke hark proposatzen duen Europako historia orokorraren atala erantsiko, ikasgaia gehiegi ez zamatzeko.
|
|
|
Legez uste dut posible litzatekeela. Horretarako Espainiako Hezkuntza ministerioak ezarri dituen oinarrizko espainiar edukiak europar atalean
|
sartu
lirateke, eta EAEri edukien %45a finkatzeko aitortzen zaion eskumena gainerako europar historia osatzeko eta euskal historia gehitzeko erabil liteke. Jakina horrek historialari trebeen moldapen lana eskatuko luke, eta halaber %45eko kuota errespetatu ahal izateko, euskal administrazioak ezarriko lukeenez europar atalaren zati handi bat, euskal atalaren portzentaia urrituz egin litzateke hori (europar edukien faboretan).
|
|
|
Jakina horrek historialari trebeen moldapen lana eskatuko luke, eta halaber %45eko kuota errespetatu ahal izateko, euskal administrazioak ezarriko lukeenez europar atalaren zati handi bat, euskal atalaren portzentaia urrituz egin litzateke hori (europar edukien faboretan). Suposatuz, beti ere, Espainiako Hezkuntza ministerioak ez lukeela EAEko hezkuntza saila salatuko espainiar edukiak europar atal batean
|
sartzeagatik
(eta Espainia eta Euskal Herriko historia ikasgaia zena Europa eta Euskal Herriko historia bihurtzeagatik).
|
|
|
Hasteko esana denez, euskal historiaz gain Europako historia orokorra lantzeko bideak ere seinaltzen ditu Goihenetxeren proposamenak. Ez naiz horietan askorik
|
sartuko
, ez bada euskal edukiei eragiten dieten heinean.
|
|
|
Hortaz, mesfidantza susmo batean oinarritzen da, hots, helburu nazionalizatzaileak jarreren inguruko adierazpenetan barik, atzetik?
|
sartzen
direla, kontzeptuen atalean. Eta egia da jarrerak eta balioak (ez soilik historia ikasgaian baizik beste edozeinetan ere), zuzeneko enuntziatu formaletan baino gehiago, eduki konkretuetan joan ohi direla inplizitu.
|
|
|
izeneko puntua dator segidan, horrek ekarritako aldaketa ekonomiko, sozial, politiko eta bestelakoak egoki aipatuz (ahaide nagusien borrokak...). Nik, ordea, Iruñeko erresumaren puntua XIII. mendean utzi ostean, eta hiribilduekin hasi aurretik, tarte horretan Erdi Aroko jendartea eta bizimodua nolakoa zen aztertzen duen puntua
|
sartuko
nuke15 Modu horretan hobeto ulertuko da ondoren hiribilduen sorrerak eragin zuen aldaketa sakona (bizimoduan, ekonomian, lurralde garapenean...).
|
|
|
ageri da, eta agian nafar afera inplizituki hor doala pentsatu behar da, baina nik uste esplizituki aipatzea lukeela. Gainera Nafarroaren konkistari dagokion puntua erraz asko
|
sartu
litzateke Ahaide Nagusien borrokaren atalean (edo haren segidan), bandoen gerrek lotura zuzena izan baitzuten konkista hartan. Beste aukera hurrengo atalaren hasieran txertatzea litzateke, Euskal Herriko Aro Modernoaren lehen mugarri gisa.
|
|
|
Prozedurei dagokionez, hau da agian historiaren irakaskuntzan neutralentzat jotzen den arloa. Azken finean historia nola landu jakiteko teknika eta metodoei dagokio, eta arlo batez ere praktikoa den heinean, suposatzen da hemen ez dela ideologia eta halakorik
|
sartzen
. Eta hori egia da printzipioz, euskal historiako metodologiak beste edozein herrialderen historia lantzeko metodologiaren berdina izan behar baitu (grafikoak, estatistikak, testu iruzkinak...).
|
|
|
Are hezkuntza sail eta ministerioen dekretuetan aipatzen diren jarrera ia bakarrak halako balio generikoei dagozkie. Balegoke balio orokor horietaz zer esanik, baina ez naiz auzi horretan
|
sartuko
. Izan ere, polemika handiena eragiten dutenak ez dira balio horiek izaten baizik herrialde konkretuen historiari lotuta ustez transmititzen diren balio nazional (ist) ek.
|
|
|
Garibai, Larramendi, Garat anaiak, karlistak...), eta Euskal Herria uler liteke marko kultural gisa inplikazio politiko barik (Espainiak eta gaztelaniaz mintzo diren Hego Amerikako herrialdeek Hispanitate izeneko erkidego kulturala osa dezaketen bezala, horregatik denek estatu bakarrean biltzeko asmorik izan gabe). Euskal historia ikasgaian behintzat nik ez dut proposatzen balio nazionalistarik
|
sartzea
(ezein zentzutan), baizik soilik euskal izena merezi duen historia curriculuma lantzea, euskal hitzaren esangura konbentzionala, minimoetan behintzat, errespetatuz. Horretarako ezin dira euskaldunak, Euskal Herria eta euskara ezaugarriak baino gutxiago aintzat hartu.
|
|
|
Zeren identitateak mugatu arren ikergaiaren esparrua, esparru hori aztertzean, ondo egiten bada, hain agertzen dira eduki desberdin asko (ekonomikoak, sozialak, kulturalak...) ezen azkenean beste mila daturen artean bat gehiago baino ez den izaten subjektu historikoarena. Hortaz, subjektu horren abiapuntuko balio argi aitortu eta mugatuz gero, ondoren azpitik
|
sartzeko
eta eduki akademikoetan inkontzienteki tartekatzeko arriskua saihestuko litzateke, bestelako edukietan lasai asko murgiltzea erraztuz.
|
|
|
Uztailaren 20an, arratsaldeko bortzetan, Iruñetik Luis Villanovaren agindupeko zutabea abiatu zen Baztan Bidasoa alderantz, handik Gipuzkoarantz
|
sartzeko
. Uztailaren 21ean Beorlegi koronelaren (Aiako Harrietan hilko zutena) agindupean aterako zen zutabearen aitzineko talde modura.
|
|
|
Irun hartu baino lehen, Berako karabineroak eta Irungo miliziano zutabea menderatu behar zuten. Uztailaren 21ean zutabea Beran
|
sartu
zen tiro bakar bat ere bota gabe. Izan ere, errepublikarrek Bidasoatik behetik Endarlatsako zubiaren beste aldera atzera egin zuten, faxistak mugaldeko herrian sartu bezain laster zubia leherraraziz.
|
|
|
Uztailaren 21ean zutabea Beran sartu zen tiro bakar bat ere bota gabe. Izan ere, errepublikarrek Bidasoatik behetik Endarlatsako zubiaren beste aldera atzera egin zuten, faxistak mugaldeko herrian
|
sartu
bezain laster zubia leherraraziz. Handik gutxira, Beorlegi iritsi zen eta zutabearen agintea hartu zuen (Esparza, 2000:
|
|
|
lehenengoa, boluntario karlista edo falangistena zen. Erreketeak eta falangistak (gerra hasieran batez ere) herrietara joaten ziren, boluntarioak beraien unitateetan
|
sartzeko
. Jendea boluntario gisa erreklutatzeko gezurrak erraten zituzten eta gazteei erraten zieten, boluntario sartuz gero, Baztanen muga zaintzen geratuko zirela.
|
|
|
Erreketeak eta falangistak (gerra hasieran batez ere) herrietara joaten ziren, boluntarioak beraien unitateetan sartzeko. Jendea boluntario gisa erreklutatzeko gezurrak erraten zituzten eta gazteei erraten zieten, boluntario
|
sartuz gero
, Baztanen muga zaintzen geratuko zirela. Baina denbora gutxi egon ziren muga zaintzan, laster frontera bidali baitzituzten, gehienak Arrasate aldera.
|
|
|
Gizon gutxi
|
sartu
ziren unitate hauetan Nafarroako beste zonaldeekin konparatuz. Boluntario kopuruari dagokionez, adibidez, 1936ko kinta deitu zutenean 126 gazte deitu zituzten, 21 ez ziren agertu eta gainontzekoetatik 11 bakarrik joan ziren boluntario10 Nafarroako erdialdean boluntario kopurua oso handia izan zen, baina Baztanen ikusten denez, boluntario gutxi aurkitu zituzten.
|
|
|
Jende askok errepresioaren beldurrez Frantziara ihes egin zuen. Alkateak, Frantzia aldera ihes egin zuelarik, faxistak haren etxean
|
sartu
ziren baliozko gauza guztiak eramanez. Saturnino Burguete alkate berriak hala aholkaturik, Blas Marin (Izquierda Republicana ko zinegotzia) ere beste aldera pasa zen.
|
|
|
Horregatik, presoek, ahal zutenean, menditik Frantziara ihes egiten zuten, baina batzuk ez zuten zorte onik izaten. Gosea pasatzen zutenez, bertakoen baratzeetan
|
sartzen
ziren ahal zutena ebastera. Lapurretan harrapatuz gero, zigor gogorrak ezartzen zizkieten.
|
|
|
Amaiurko herria Baztandik kanpo zegoenez garai honetan bertan zegoen Ian batailoiaren preso kopurua ezin dugu jakin. Gainera 1967an Amaiur Baztanera
|
sartu
zenean, udalaren artxiboak lekuz aldatzean dokumentu asko galdu ziren. 119 orrialdeen bitartean.25 Baztango Udala, Akten Liburutik().
|
|
|
Aliatuek ez zieten asko lagundu, gainera, gutitan igorri zizkieten armak. Arma guti izan arren, zeukatenarekin moldatuz eta alemaniarrei kendutakoak gogoan hartuz, Espainian
|
sartzeko
prest zeuden. UNE ak 12.000 gerrillari bildu zituen Espainiar mugaren ondoan.
|
|
|
Ekintza zuzenena Aran haranaren inbasioa izan zen. Helburu hau bete baino lehen, iraila eta urrian, beste gerrillari unitate batzuk Nafarroan, Gipuzkoan, Huescan eta Gironan
|
sartu
ziren; hiru mila gerrillarik parte hartu zuten. Operazio hauek etsaia nahastea zuten helburu.
|
|
|
Inbasioa izan baino lehen, PCE ak Frantziako zuzendaritzatik ipar ekialdeko gerrillari taldeekin eta militantziarekin kontaktuan jartzeko, Nafarroa erabiltzen zuen bitartekariak (enlaces)
|
sartzeko
. Nafarroan sartzeko lau sare zeuden bata bestearekiko independenteak, bakoitza kolaboratzaile eta gidari propioekin.
|
|
|
Inbasioa izan baino lehen, PCE ak Frantziako zuzendaritzatik ipar ekialdeko gerrillari taldeekin eta militantziarekin kontaktuan jartzeko, Nafarroa erabiltzen zuen bitartekariak (enlaces) sartzeko. Nafarroan
|
sartzeko
lau sare zeuden bata bestearekiko independenteak, bakoitza kolaboratzaile eta gidari propioekin. Lehenengoa Eska eta Zaraitzu haranetatik, bigarrena Irati oihanetik, hirugarrena Orreaga mendebaldetik (Baztango mugan) eta laugarrena eta azkena Etxalar Amaiur bitartetik sartu ziren.
|
|
|
Nafarroan sartzeko lau sare zeuden bata bestearekiko independenteak, bakoitza kolaboratzaile eta gidari propioekin. Lehenengoa Eska eta Zaraitzu haranetatik, bigarrena Irati oihanetik, hirugarrena Orreaga mendebaldetik (Baztango mugan) eta laugarrena eta azkena Etxalar Amaiur bitartetik
|
sartu
ziren. Sare hauek denetara 24 gizon zituzten eta bertatik zuzendaritzaren agindu eta mezuak jasotzen ziren.
|
|
|
Espainiaren Birkonkista operazioan Francoren erregimena deuseztatzea zuten helburu. Horretarako Nafarroa, Huesca eta Lleidatik
|
sartu
behar zuten. Nafarroaren kasuan, herrialde honen mugaren ondoan, 800 maki zeuden unitate ezberdinetan antolatuta.
|
|
|
Baztanen makiak ez ziren zuzen
|
sartu
, haranaren ipar mendebaldeko eskualdean, Etxalarrekin mugan eta Quinto Reale ko partean soilik. Bi toki hauek lehenengo inbasioan aukeratutako lekuak ziren, eta bertatik gerrillari talde handiak sartu ziren.
|
|
|
Baztanen makiak ez ziren zuzen sartu, haranaren ipar mendebaldeko eskualdean, Etxalarrekin mugan eta Quinto Reale ko partean soilik. Bi toki hauek lehenengo inbasioan aukeratutako lekuak ziren, eta bertatik gerrillari talde handiak
|
sartu
ziren. Lehenengo tropekin borrokak izan eta gero, talde hauek talde txikiagotan banatu ziren Nafarroa iparralde osotik ibiliz.
|
|
|
Azkeneko inbasioa, urriaren 30ean gertatu zen. Berrehun gerrillari Bentartea, Hazpegi, Urepele eta Berdaitzeko lepoetatik barna Ultzama haranean
|
sartu
ziren41 Soldaduekin topo egin zutenean taldea banandu egin zen, eta talde txiki bakoitza ahal zuen moduan itzuli zen: batzuk Erronkari aldera, beste batzuk Baztan aldera eta beste batzuk barnealdera sartzen saiatu ziren.
|
|
|
Berrehun gerrillari Bentartea, Hazpegi, Urepele eta Berdaitzeko lepoetatik barna Ultzama haranean sartu ziren41 Soldaduekin topo egin zutenean taldea banandu egin zen, eta talde txiki bakoitza ahal zuen moduan itzuli zen: batzuk Erronkari aldera, beste batzuk Baztan aldera eta beste batzuk barnealdera
|
sartzen
saiatu ziren. Inbasio hauek guztiak porroterako bakarrik balio izan zuten, gerrillari asko galdu baitziren.
|
|
|
Esan genezake sinbolikoak izan zirela. 1945ean frantses gobernuak, behin estatua berreginda, Espainiako mugaren ondoko lurraldearen kontrola hartu zuen, eta makiak desmobilizatu zituen frantziar gizartean
|
sartuz
. Espainiar errepublikarrei errefuxiatu estatutua eman zieten.
|
|
|
Baztanen makien azkeneko ekintzak 1946ko otsailean izan ziren: gerrillari talde batek, Erratzuko Bernatenea eta Otanartea baserrietan
|
sartu
, eta 30.000 pezeta eraman zituzten. Horrelako kolpe ekonomikoak muga hurbileko herrietan arruntak izan ziren.
|
|
|
Horrelako kolpe ekonomikoak muga hurbileko herrietan arruntak izan ziren. Zugarramurdin, adibidez, Bergarako bentetan
|
sartu
, eta hemendik ere dirua eraman zuten. 1946tik aurrera, koiuntura internazionalaren ondorioz, muga desmilitarizatu zuten agintariek, eta makiek beste eskualdetan indartu zituzten beraien ekintzak, Perineoko muga kontrabandistentzat utziaz.
|
|
|
Alemanak 1940an Parisen
|
sartzean
, Euskal Gobernuko enbaxadan sare hauei buruzko dokumentu garrantzitsuenak errekisatu zituzten eta polizia frankistari eman zizkioten. Dokumentu konprometitu hauekin, baztandar asko atxilotu zituzten:
|
|
|
113) 200 zirela eta muga lepo ezberdin horietatik 50 eko taldeetan zeharkatu zutela erraten du. Bestalde Mikel Rodriguezek (2001) Bentarteatik 300
|
sartu
zirela erraten du. Nire ustez, Chuecak errandakoak logika gehiago dauka, muga zeharkatzeko talde txikiagotan errazagoa delako.
|
|
|
Horregatik muga indartu zuen, Baztangoa barne. Bestalde makien mugetatik
|
sartzeko
saiakerek eta ekintzek, eskualdea gehiago militarizatu zuten. Gerraosteko goseak eta horniketa faltak eraginda, mugan kontrabandoaren ugaltze ikaragarria gertatu zen.
|
|
|
Baztango herriak Elizondo, Irurita, Erratzu, Arizkun, Elbete, Azpilkueta, Gartzain, Lekaroz, Ziga, Aniz, Berroeta, Arraioz, Oronoz Mugaire, Almandoz eta Amaiur dira. Azkeneko hau, Amaiur, haraneko sistema administratiboan azkena
|
sartu
zen, hirurogeiko hamarkadan.
|
|
|
Beste tokietan bezala, Baztanen II. Errepublika ezartzean mugimendu demokratiko berriak ernatzen hasi ziren eta aldi berean, bai alderdiak eta bai sindikatuak antolatzen hasi ziren. Faktore berria
|
sartu
zen baztandarren arteko harremanetan: Politika.
|
|
|
Gerra ekintza garrantzitsuak gertatu ziren Frantzia eta Espainiaren artean eta Nafarroa gerra honen erdian zegoen, baina guda zelaietan espainiarrak garaile atera ziren. Nafarrek ia dena galdua ikusi zutenez, Noaingo batailaren ondoren, nafar talde bat 1522an Amaiurko gazteluan
|
sartu
zen eta borrokan jarraitu zuen, gaztelua setiatu eta garaitu zituzten arte. Ekintza hau urteetan zehar goraipatua eta mitifikatua izan da.
|