|
2004
|
|
|
Nire hitzen eta iritzien berresle, hona, beste behin ere, Orixe zena: Arana gabe edo Aranaz leku ari izanak eta ari direnak badituzu, baino aren aldekoak naiz aitzikoak, naiz bitartekoak, naiz Arana kukuak, ua dute eragile
|
nola
edo ala (10).
|
|
|
Gero, Andima Ibinagabeitiak Parisen joera berria izan zuen, nahiz gipuzkera osotuan idatzi, euskal liburu zahar eta berrietarik sustraitu hitzen biltzen zebilen, biltzen eta eskaintzen. Honela Euzko Gogoan sabinista amorratu bakan batzuek izparrizaleek jarraitu bazuten hala
|
nola
Jemeindar Zeferin, gehienek gipuzkera osotuan, aldiz Eganen K. Mitxelenaren zuzendaritzapean eta haren eredua jarraikiz pixkanaka gipuzkera osotua, benetan beste euskalkiez osatzen hasi zen. Mirande eta biok gure gipuzkera osotuan «h» ak sartzen hasi ginen.
|
|
|
Sabindiar euskara horri bihurtzeko joan den mendeko hirurogeita hamargarren urteetan idazle berriek, sabinismoak baztertu nahiz, euskaniolera jo zuten. Ustez eta Sabinok asmatu zituen hitz batzuen baztertzen hasi, hala
|
nola
idatzi izkribatu erabiliz guk generabilan jakintza hitzaren ordez, zientzia espainolkeria. Ulergarriago izateko, omen?
|
|
|
Bestalde Europari ireki ziren olerkariak hala
|
nola
Lauaxeta eta Lizardi sasi erromantizismo batetik sinbolismora igaroaz eta izadiaz ikuspegi sentikor berria emanez.
|
|
|
hiperbizkaieraren eredu hori onartu eta zabalduko dutenak. Horietako batzuk, hala
|
nola
Arriandiaga, Etxaide, Soloeta Dima eta, bizkaierazko joera garbizalea beste euskalkietara hedatzen ahaleginduko dira (266).
|
|
|
Jarrera zientifikoa erakutsi dutenen artean gehienak hizkuntzalari atzerrita rrak ziren, hala
|
nola
Schuchardt, Uhlenbeck, Saroihandy, Gavel, etab.; eta ber takoen artean, Azkue heldua, Altube eta Urkijo bera. Hauen lanak Urkijok zu zendutako RIEV aldizkarian emango dira argitara eta, orobat, hauek izango dira euskalaritza berriaren zimentarriak botako dituztenak Eusko Ikaskuntzako l. eta III. Batzarretan, Oñatin (1981) eta Donostian (1923) egindakoetan, Menéndez Pelayo, Amado Alonso eta Navarro Tomás espainolekin batera (267).
|
|
|
Besterik da herritar guztien ondarea den aldetik, guz tiena dena alderdi jakin batek, edo botere administratiboak monopolizatzea. Maila honetan, bada, zentzu osoa du abertzaletasunaren eta euskaltzaletasuna ren esparru autonomoak garbiki bereizteak
|
nola
teorian hala praktikan.
|
|
|
Ederra da integrazio aren aldeko predikua, gizarte berdintasunaren izenean eraikia, Euskal He rrian ezkerrekoek bezain indartsu eskuinekoek errebindikatzen dutena. Bai na
|
nola
betetzen da hori euskal edukiz asimilatzailea izanez segi ez dezan. Hau da oinarrizko galdera, bere garaian Sabino Aranak bere modura plan teatu zuena.
|
|
|
Pasarte honetan ageri denez, alde batera utzita, noski, egungo euskal historiografian sostengaezina den Euskal Herri foralari egoz ten dion ustezko independentziarena, lehen aipatutako elementu objektiboei subjektikoa eransten die, independentzia erdiesteko borondadea, alegia, bal din herritarrek hala erabaki balezate. Xede honekin sortuko ditu, hain zuzen, Euskeldun Batzokija (1894), EAJ (1895), eta sustaketa politikorako tresnarik eraginkorrenak, bereziki, prentsa organoak, hala
|
nola
Bizkaitarra (1893), Ba serritarra (1897), El Correo Vasco (1899), Euzkadi (1901), La Patria (1901) eta Patria (1903), Bizkaya ren Edestija eta lzkerea Pizkundea argitaletxea (1896), azken hau Luis bere anaiarekin batera bideratua. Horrela gauzatzen da sabindar nazionalismoa hamarkada estu baino biziko ibilaldian.
|
|
|
germana, árabe, dominando el elemento latino» (14). Bertan mintzatzen diren hizkuntzak ere latinetik eratorriak dira, hala
|
nola
gaztelania, katalana, valen tziera, galiziera, asturiera, berdin portuguesa. Aldiz, euskara, euskal arrazaren antzera, zein hizkuntza familiatan sailkatu ez dakite (15).
|
|
|
painolista horiek guztiak, hala
|
nola
liberalismoa, karlismoa, integrismoa, erregi onalismoa, horiei guztiei politika bizkaitarra kontrajarriz. EAJk hauteskundee tan artean parte hartzeke zirauen garaiko diskurtsoa da hau, abstentzioa aldarri katzen baitzuen orduan.
|
|
|
Aranak, euskararen gizarte eragile gisa, hainbat ekintzatan parte hartzen du. Erakunde mailan, Bizkaiko Diputazioari Euskarazko Katedrari laguntza emateko eskaria egiten dion aldi berean (43), haren bizitza indartzeko bitarte ko eragingarri batzuk ezartzea proposatzen du, hala
|
nola
ikasle saiatuenentza ko sariak ezartzea, bertako ikasleen artean euskarazko lehiaketa publiko bat antolatzea literatura eta euskalaritzan, eta euskarazko liburu literario eta zien tifikoak idazteko laguntzak ematea (44). Izan ere, pozgarria da adineko jen dea euskara ikasten ikustea.
|
|
|
Izan ere, gutxitan eta orduan zeharka eta lan desberdinetan, aipatzen ditu sintaxi eta morfologi arazoak. Sail horretan besteek esanera mugatzen bada ere, beste gaietan, hala
|
nola
ortografian eta fo netikan, etimologian, izendegian, hiztegian eta, oso bere bidetik ibiltzen da. Alderdi hauek, eztabaidagarrienak hain zuzen, aztertuko ditugu segidan, Eus kal Pizkundearen bilakabidean beren arrastoa handia ala txikia utziko du tenak.
|
|
|
«Afortunadamen te, los niños que acuden a dicha escuela no pasan de ocho, y sus familias es tán sumamente disgustadas porque en esa escuela ni aprenden los niños a hablar en euskera, ni siquiera el Catecismo, ni cosa alguna de fundamento» (63). Ikastetxe hau ikasturtean abiatu zen Bilbaoko Jardines kale an eta bertan euskaraz ematen ziren ikasgai guztiak, hala
|
nola
kristau dotrina, aritmetika, geografia, irakurketa, idazketa, elkarrizketa praktikak. Euskalerria ko dirudunen laguntzaz bideratutako kultur proiektu horiek, ordea, ez bide du te lortzen aurrera egitea eta urte pare baten buruan desagertu egingo dira.
|
|
|
Amorrortu editoreak dioenez, 7.000ko zerrenda egitea pentsatuta omen zeukan. Orobat, Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino lanean ere, bertan erabilitako euskarazko 122 hitzen jatorria ematen da, zerrendatuta, eta erdarazko beste 22rena, hala
|
nola
vasco rena (lartinezko uasco tik), vascuence rena (gaztelerazko vasconce tik), osco rena (euskaraz ko eusko tik) (75). Orobat, Umiaren Lenengo Aizkidia n (76), Euzkera,
|
|
|
Batzuek uste dute, hauen artean Akesolok (77), Arana euskarazko bere la netan agertzen dela «barriztaria, eta aztertzaille eta kritikalari zorrotza», eta eus kalariek horietara jo luketela «zer irakatsi dauan eta nondik norako bi deak artu eta urratu dituen jakiteko». Teorian proposatutakoak praktikan
|
nola
aplikatzen diren jakitea argibide izan ohi da eta saiatuko gara alderdi hori ere aztertzen. Euskaraz idatzitako liburu horietako bat da, hain zuzen, Umiaren Le nengo Aizkidia.
|
|
|
Zerrenda horien edukiaz, ordea, ohar batzuk egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda horietan agertzen diren zenbait hitz berri errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda horietako hainbat hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik hartutakotzat dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala
|
nola
arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere, hauen ar tean andera (señora), gogo (espíritu), euzko (cada pueblo vasko), eskar (mer ced, gracia), eta besterik.
|
|
|
Tita, Satira, Salma, Kalista, Hipó/ ita, Dominica... Beste izen mordo bat ere bai, XVIII. eta XIX. mendeetako liburuetan ere, hala
|
nola
Moisa, Dositea, Anselma...
|
|
|
Pasarte luze horrek gauzak asko argitzen ditu, historiografiaren aldetik bederen, gauzak
|
nola
gertatu ziren, gertakarien prozesua nola izan zen esaten baita. Eztabaida maila honetan, alde hatera utzita aranazaleek euskalaritzan izan zezaketen gaitasuna, jokabidearen gardentasunean datza arazoaren mui na.
|
|
|
Pasarte luze horrek gauzak asko argitzen ditu, historiografiaren aldetik bederen, gauzak nola gertatu ziren, gertakarien prozesua
|
nola
izan zen esaten baita. Eztabaida maila honetan, alde hatera utzita aranazaleek euskalaritzan izan zezaketen gaitasuna, jokabidearen gardentasunean datza arazoaren mui na.
|
|
|
euskera izaki, alegia, ta Laphurdik iduki, eskua zedukalakoan. Arana gabe edo Aranaz leku ari izanak eta ari direnak badituzu, baino Arana kukuak, ua dute eragile
|
nola
edo ala» (155).
|
|
|
Mugimendua ibiliz frogatzen den bezala, euskarak edozein adierazpen motatarako baduela berezko gaitasuna frogatzeko, Sabino Aranarekin aupatzen den Euskal Pizkundean lortzen diren emaitzak aipatzen ditu,
|
nola
literaturan hala prosa zientifikoan, bereziki irakaskuntzarako egindako testuliburuetan. Desberdintasunak hizkuntzaren berrikuntzari dagokion puntuan sortuko dira, eta maila honetan, euskara garbiaren nolakoa izango da aranazale garbiak eta besteak bereiziko dituena.
|
|
|
Hirugarrenik, Aranaren arra zoiketa logikoak balio lezake dedukzio bidez, euzko+ era etimologiaren ka suan bezala, baldin lehen premisa induzioaren unea egiaztatua balitz.
|
Nola
frogatzen da euzko ren jatorria eguzki dela. Kanpionen ustez, etimologien gai an zientifikotasunez jokatzeko, asko jakin behar da, garai hartan horretan zi hardutenek zekitena baino gehiago:
|
|
|
era edo ara atzizkiari dagokionez, dio, Azkuek esanahi bat baino gehiago eman dizkiola, lau bederen bai; hori batetik, eta bes tetik, Aranaren defentsan euzk era hitz konposatua edo elkartua dela frogatze ko, baieztatuko du era hitzak, ele tik datorrenez gero, berez duela esanahia, ez baita bere esanahia ez duen hitz osatzailerik. Eta
|
nola
era hitza ele tik da torrela frogatu ezinik ez dagoen metatesi fenomenoaren bidez, zeinaren arabe ra euskaraz sarritan gertatzen baita l hizkia r bihurtzea, zuzena logikoa da, horri lege etimologikoa aplikatuz, era (ele) kasu honetan hizkuntza dela on dorioztatzea.
|
|
|
Politika norberaren ideologiari dagokion zer bait da, zerbait partikularra; kultura, aldiz, komunitate baten ondarea, zerbait kolektiboa (185). Zentzu honetan, kulturaren eta politikaren arteko bereizketa hori egin zutelako, hain zuzen, eredutzat jartzen dira euskal kulturan nor izan diren batzuk, hala
|
nola
Julian Elorza, Azkue, Pierre Lhande, Juan de lturral de y Suit, Wentworth Webster, edo berriagotan, Julio Caro Baroja, edo Jose Migel Barandiaran bera. Fundamentalismorik ez da behar:
|
|
|
euskara irakasteko esko lak ematea, iritzi publikoan eragina izan eta euskal pentsamendua euskaraz lantzeko aldizkari bat sortzea jadanik aurreko urtean bideratua eta, azkenik, abertzaletasuna zein euskaltzaletasuna pizteko liburuak argitaratzea. Azken as mo hau betetzeko, Euzkerea aldizkariaren jabetzakoa den Pizkundea argitale txea daukate eta honek hainbat liburu kaleratzen ditu, horietako batzuk, bere garaian izan zuten arrakastarengatik berehala agortu zirelako, berralgitapenak direnak, hala
|
nola
Método gradual para aprender el Euzkera, Egutegi Euzko tarra, aldizkariak berak bizkaieraz eta gipuzkeraz prestatua, eta Aranaren Tra tado Etimológico de los Apellidos Euzkéricos, eta besterik (188). Beste libu ru batzuk ere argitaratzeko prest zeudela iragartzen zen, hauek zehazki:
|
|
|
2.2.1 Maisuaren kontraesale horiek, Euzkadi, Euskera eta horrelako al dizkarietan idazten dutenak dira. «Errolegi» ezizena daraman egilea da erro tarriaren zapadura ezagutzen lehena, Euzkadi aldizkarian, 5.067 zenbakian, Sabino Aranaren Lecciones de Ortografía del Euzkera Bizkaino liburuan ager tzen diren iritzi batzuk kritikatzen edo zuzentzen omen dituelako, hala
|
nola
|
|
|
Zergatik hau ere susmopean? ...Euskaltzaindiko Euskera agerkariko ar tikulu batean, bat, aditz faktibiboen aurrizkia ez ir, Sabinok esan bezala, bai zik ra dela sostengatzen duelako; bi, prozedura desegokia iruditzen zaiolako bataio izenak generoaren eredura euskalduntzea, horrela jokatzean, Marte (Marta) eta Lazar (Lazaro) bezalako anakronismoak sortuz; hiru, Abandoko ak asmatutako hainbat hitz gaitzesten dituelako, hala
|
nola
guren, deun, done, eresi, semakar (unigénito), ikurton (sacramento), zorun (felicidad), bitxain, ingi (papel), ingurri (cuartilla), eta gisakoak. Aranaren eskolakoek erantzuten diote esanez, objekzioak edo zuzenketak Euskaltzaindiko buruarengandik eto rri arren, haren euskalari ekarria gero eta zientifikoago, argiago eta sendoago tzat daukatela.
|
|
|
Onartezina da, bestalde, euskararen galera herriak euskaraz ez irakurtze ari dagokiona, alegia Sabino Aranaren eta honen jarratzaileen garbizalekeria ri egoztea, esanez, euskara hori ulergaitza delako, horregatik ez duela irakur tzen herriak. Arrazoi honek ez du balio, zeren
|
nola
esplikatzen da Azkueren Euskelzale bezalako aldizkariak hain agudo desagertzea. Kirikiñoren adibide ak ere ez bide du askoz gehiago balio, honen lanak ere, garaiko beste idazle gehienen antzera, gutxi irakurriak baitira.
|
|
|
Haren Bigan·en Abarrak liburutik ale bakar batzuk bakarrik saldu zirelako kexu omen ziren argitaratzaileak. Kiriki ño, gainera, hainbat hitz berriren sortzaile izan zen, «fué uno de los más pu ristas que han existido» (231), eta neologismoak erabiltzeari ere ez zion uko rik egin, hala
|
nola
auteskunde, itz egin, aots, bentasun, abesti, gudate, osa/ ari, guda, izpar, garazki,/ aterri batza, irakurle, irakurri, izparringi, idatzi, ingi, ele, andrakila, orraztontzi, deun, endore... Kontua da, euskara garbia ala mordoiloa (motro/ lo) gorabehera, prosa landua erabiltzen denean, herriak ez duela uler tzen.
|
|
|
Sabino Aranak ere, ezjakintasunaren ondorioz, hanka sartu zuen Lapurdiko errienta euskal hitz jatortzat hartzean, izanik den bezala, gaskoinetik hartua, kasurako berak baztertu nahi zuen maestu bezain arrotza (242). Nolanahi ere, ez dira asmatutako hitz guztiak baztertzekoak, hala
|
nola
burdin bidea, lur sa garra, beribila, pirripitta, nahiz eta erabiliagoak diren treina, patata, atoa, oto buza, bizikleta. Euskal hitzak nondik datozen jakitea baino lehenagoakoa da
|
|
|
Kontraerantzuna hurrengo zenbakian dator, erbesteturik dauden Hegoal deko bosteko idazle talde batek izenpetua, zehazki Sebero Altube, Jesus Ma ria Leizaola, Zeferino Jemein, Telesforo Monzon eta Doroteo Ziaurritzek (243). Mindura agertzen dute Sabino Arana euskalariaren jakintza auzitan ja rri duelako, lehen transkribatu dugun hari buruzko esaldian erdi trufazko hi tzak erabiltzen baititu, hala
|
nola
«la bébue», «faire une trouvaille», «son ig norance». Ohar batzuk egiten dizkiote:
|
|
|
Noski, Toumier jaunak ez du gogo onez irensten «ikasle eta ezjakintzat» (d apprenti et d ignorant) hartua izatea (244), desenkusatzen da esanez 1899an utzi zuela Euskal Herria eta Ipar Afrikan hogei urtetik gora egin ondoren itzu li zela 1945ean, eta etxeratzean minez ikusi zuela euskara
|
nola
ari zen galtzen eta mugak zenbat bereizten zituen Iparraldekoak eta Hegoaldekoak, zenbait kasutan Sabino Aranaren izena ez ezagutzeraino. Honek, bere azken arrapos tuan, hasieran botatzen die bere ziztakoa:
|
|
|
Batzuen ustez, idazle zahar asko irakurri zituen. Bizkaikoak seguru as ka bai, hala
|
nola
Astarloa, Zabala, Kapanaga, Añibarro, Fray Bartolomé, El gezabal, Uriarte (256), eta, bereziki, Mogelen Peru Abarka, oso zehatz (257); Hemaniko Agustín Kardaberaz ere bai. Bonaparte, Van Eys, Intxauspe eta, ai patzen dituen arren, ez bide zituen irakurri Iparraldeko klasikoak, ez Etxepa re, ez Leizarraga, ez Azular.
|
|
|
Folklorean ere nazio erakundetze asmoa igartzen zaio, hala
|
nola
konpa ratzen badugu Durangoko Euskal Jaietan urterekin ikasteko ega rri biziz egon baitzen jai horietako lehiaketa eta Bizkaiko folk lorearen abolinaz:
|
|
|
Urte gutxi geroago Donibane Lohizuneko La Tradition Basque izeneko jaialdiez iritzi oso kritikoa izan arren, hara gure eramatearen al de agertzen da Bizkaiko eta Lapurdiko tradizioak trukatzeko. Segurutik, han ez zelako izan, ez zen enteratu
|
nola
Adema «Zaldubi» kalonjeak, lehendabi zikoaz, «Zazpiak Bat> > en aldeko ohiua bota zuen Donibanen eta A. Villasan tek dioen legez:
|
|
|
Hizkuntzak, ordea, ez dira berez bizi, hiztunek, era biltzaileek ematen diete bizia, eta kasu honetan euskaldunok gara euskara bi zi, prestatu, landu eta itsusten edo edertzen dugunok. Horrexegatik, euskara ez eze, baita gure mintzaira,
|
nola
edo hala, ikerketa edo literaturaren bidez lan du duten pertsonak ere gogoan izan behar ditu Euskaltzaindiak nahitaez.
|