|
2003
|
|
|
Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen. Propaganda eta bertso bidez soldadu karlistak erregegairen erreibindikazioa uztera bultzatu nahi zituen, haien atxekimendua
|
lortzeko
era guztietako argudioak erabiliz (praktikoak, historikoak eta orotarikoak). Bertso hauen egilea Muñagorri bera barik, haren kolaboratzaile bat izan zela dirudi, ziurrenik Agustin Pascual Iturriaga apaiz eta pedagogo gipuzkoarra() 66.
|
|
|
Antzinako Erregimenean hiru diskurtsu mota hauek aski nahasiak ibili ziren, eta gerora ere elkar eragiten segitu dute. Baina, erdaraz behintzat, XIXan zehar, literatura legendariotik bereiztea
|
lortu
zuen zientzia historikoak100 Aldiz euskaraz, ikusi dugunez, forma literarioei lotuta ageri zaizkigu historiaren inguruan gorde diren testu apurrak (bertsoak); are Iztuetaren kondaira, prosan idatzia izan arren, zenbait mitori lotua ageri da (Tubalismoa etab), literatura historikotik banatzea guztiz lortu gabe.
|
|
|
Antzinako Erregimenean hiru diskurtsu mota hauek aski nahasiak ibili ziren, eta gerora ere elkar eragiten segitu dute. Baina, erdaraz behintzat, XIXan zehar, literatura legendariotik bereiztea lortu zuen zientzia historikoak100 Aldiz euskaraz, ikusi dugunez, forma literarioei lotuta ageri zaizkigu historiaren inguruan gorde diren testu apurrak (bertsoak); are Iztuetaren kondaira, prosan idatzia izan arren, zenbait mitori lotua ageri da (Tubalismoa etab), literatura historikotik banatzea guztiz
|
lortu gabe
.
|
|
|
Argi dagoena, historia erlijiosoen arrakasta da historia profanoekin alderatuz. Santuen bizitzak prosaz idatzi ziren, zabalkunde dezente
|
lortu
zuten herritarren artean, eta zenbait edizio ezagutu zituzten. Euskarazko historiografia, laikoa?
|
|
|
Kezka eliztar eta euskaltzale bikoitz horrekin, Larramendik Iparraldean zegoen euskal mugimendu literario (apal) aren antzekoa sortarazi nahi izan zuen Hego Euskal Herrian. Baita hein handiz
|
lortu
ere, bereziki jesuiten eta frantziskotarren artean bokazio euskaltzaleak piztuz: Kardaberaz, Mendiburu, Ubillos, Lizarraga, etab. Larramendiren jarduerak hain izan zuen arrakasta non are Iparraldeko euskal idazleengan soma daitekeen eragina.
|
|
|
Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak. Ezin
|
lor
daiteke antzinako euskaldunen konstituzioaren, erlijioaren edo usadioen ideiarik eskasena ere, eta iragan garaietako hondar kaxkarren batzuk apenas gorde diren hizkuntzan, hilabeteen eta astegunen izen indigenetan, izen propio gutxi batzuetan (zeren santu izenek ordezkatu dituzte gehienak), dantzetan eta ipuin tradizionaletan.60
|
|
|
diskurtso historikoa gorpuzteko forma narratibo erakargarri bat aurkitzea, bereziki ikasketa handirik gabeko herritarrengan pentsatuz. Iztuetak prosa erraz eta atsegina sortu bazuen, aldika bertsoak tartekatuz, Hiribarrenek, soluzio herrikoi bat
|
lortu
nahian, bere kontakizun osoa bertso (erromantze) eran aurkeztu zuen, genero historiografikoaren ohiko moldeetatik irtenez. Eta XIX. mende erdialdetik gisa bereko poema historiko gehiago agertu ziren.
|
|
|
Eta XIX. mende erdialdetik gisa bereko poema historiko gehiago agertu ziren. Edozein kasutan historia lan guztiok ez zuten euskarazko historia erlijiosoek adinako produkziorik ez oihartzunik
|
lortu
(ikus taula eta 7.1 zerrenda).
|
|
|
Beraz XVI XIX. mendeen artean historia euskaraz garatzeko saio aitzindari sakabanatu batzuk aurki ditzakegu, inondik ere ez zutenak
|
lortu
hizkuntza honetan tradizio historiografikorik abiatzea. Hola, eta euskal historiografiaren hurrengo epeak (1876tik honakoa) aztertzeke baditugu ere, jada aurreratu dezakegu, egungo euskarazko historiografia ez dela Iztueta edo Hiribarren modukoen jarraipenetik sortu.
|
|
|
Izatez Aizpururen ustez (2002: 228), Euskal Herriko erdarazko historiografiak ere ez du erreferentzialtasun handirik
|
lortu
, nahiz, gure iritziz, euskarazkoaren aldean aski egoera sendoan dagoen. Guk euskarazko historiografiak erdarazkoak duenaren antzeko erreferentzialtasun bat erdietsi gura genuke, ez gehiago, ez gutxiago.
|
|
|
Elikadura garatuagoa hedatzen da denera (ostrak, adibidez). Zona hauetako zitu lurretan, atlantiar zonaldeko herriak razziak ere egingo zituzten elikagaiak
|
lortzeko
.
|
|
|
Hegaztiak garestiak ziren eta ehizako produktuak ez ziren gehiegi agertzen merkatuan. Ostatuak onak ziren, baina sua preziotik kanpo zegoen, hirian egurra
|
lortzeko
arazoak baitzeuden (kanpotik ekarri behar ziren, Agurainen ere arazoak zeudelarik). Zitu gehiegirik ez zegoen, abuztuan bakoitzak bere etxekoa izango zuen oraindik (garagarra egunero erosiz merkatuan ez zegoelako).
|
|
|
Freskagarriek garrantzi handia hartu zuten, elurrak eta garrantzia hartu zutelarik honekin (Errekaleorren eta Trebiñon egin ziren, Gorbea eta Araiakoez gain). Ardoa elikagaia zen edaria baino gehiago, kaloriak
|
lortzeko
erabiltzen baitzen haragiaren ordez; jakina, Errioxakoa zen kontsumitua batez ere.
|
|
|
Santiagoren Hermandadea edo kofradia 1753ko martxoaren 20an sortu zen, merkatua haientzat bakarrik ixteko asmoz, eta monopolioa
|
lortzeko
, horrela.
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan behar zela, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan zezan, ondo ikasitako gozogilea
|
lortzeko
. Hau interpreta daiteke instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz zuten arduraren barrenean30; bestalde, uler daiteke baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak jartzeko era bat bezala (bere lanaz merkeago balia zitezkeelako, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek jarritako traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan behar zuela zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota beste maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua
|
lortuta
, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien egoera ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
Honela, aurrez aipatutako eran, iruzurrak egiten ziren edo ez ikusteko, bisitak San Prudentzioren hermandadeko bi ikuskatzaileek egitea eskatzen zen berriro. 1765ean
|
lortu
egin zuten (horrekin salalketa egiteko eskubidea zuten, hiriko justiziak parte har zezan), baina era mugatu batean: soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai zezaten lasaiki), fraudeak egiten ziren ikusiz.
|
|
|
4 Produktuak, beren elaborazioa eta tresneria (Ordenantzetatik
|
lortutako
informazioaren arabera)
|
|
|
c) 1899.ean Tolosan Gurrutxaga konfiteriaren leku aldatzea egin zen. Badakigu XIX. mendekoa dela, baina tresneriari eta prezioei buruz informazio eskasa
|
lortu
dugunez, honen, adibidea jartzea erabaki dugu erreferentzia gisa46.
|
|
|
Gremio nahiko itxia ziren eta konpetentziarik ez izaten saiatu ziren, eurek soilik produzituz gozoak; baina ez zuten
|
lortu
, beste zenbait herritar partikularrek ere produzitzen eta saltzen zituztenez jaleak eta abarrak. Ondorioz, istiluak izan zituzten, konfiteroek ekintza ekonomikoa kontrolatu nahi zutelako; baina, udaletxea bitarteko, partikularrek praktikan zeukaten eskubidea mantendu ahal izan zuten.
|
|
|
b) XVI. mendetik aurrera, jadanik, benetako izozkiak ditugu. 1533 urtean Catalina Medici Frantziako Enrike II.arekin ezkondu zenean, bere sukaldariak Frantziara eroan zituen, eta italiar haiek, prestatutako izozkiak ospe handia
|
lortu
zuten. Baita izozkien onerako, lagungarria suertatu zen Procopio Parisera bizitzera joan zela; bertan izozkia, hobetzeko?
|
|
|
1) Airez egindako errefrigerazioa. 2) Potzuen bitartez
|
lortutako
errefrigerazioa. 3) Gesal bitartez egindakoa, iraupenari begira.
|
|
|
Lehen janari errea, baso erreketa natural batek sortuko zuen (tximistaz edo) eta sutean hildako animalia janez gertatuko zen. Zeramika ezagutu aurrez, egosketa
|
lortuko
zen, harri beroak sartuz urez betetako egur edo larruzko ontzietan (zeramikaz egosketa tenperatura altuagoak lortzen ziren ondoren, jakina). Gaur egun, oraindik, kaikuekin sistema hau erabiltzen da mamia prestatzeko, ezaugarri duen erre zaporea uzten diona gatzatuari.
|
|
|
Lehen janari errea, baso erreketa natural batek sortuko zuen (tximistaz edo) eta sutean hildako animalia janez gertatuko zen. Zeramika ezagutu aurrez, egosketa lortuko zen, harri beroak sartuz urez betetako egur edo larruzko ontzietan (zeramikaz egosketa tenperatura altuagoak
|
lortzen
ziren ondoren, jakina). Gaur egun, oraindik, kaikuekin sistema hau erabiltzen da mamia prestatzeko, ezaugarri duen erre zaporea uzten diona gatzatuari.
|
|
|
XVIII. mendean zehar eguneroko elikadurak aldaera gehiago
|
lortu
zuen, lekariak, barazkiak, esne produktuak, arrautzak, arraina, etab., sartuz. Beste aldetik, aipatu dugun merkataritzak, Ameriketatik etorritako labore berriak sartzea ekarri zuen:
|
|
|
oihalgintza eta burdingintza. Oihalgintzan koroa saiatu zen errege manufakturak bultzatzen, baina jarritakoek azkenean porrot egin zuten, ez zirenez errentagarriak, garestiegiak zirelako
|
lortzen
ziren produktuak. Eskaria orokorrean, mende erdira arte, garapenarekin bizi maila igo zuten nekazariek osatzen zuten, batik bat, beraz, maila ertain eta baxuko produktuak saltzen ziren batez ere, eta luxuzkoak gutxixeago.
|
|
|
Merkatalgoa gehienbat kanpotarren esku zegoen (barne merkatuak ezin zirenez ase bertako produkzioaz, Amerikakoa barne zela). Koroa saiatu zen kanpotarren arteko gerretaz baliatzen abantailak
|
lortzeko
, baina ez zuen askorik lortu. Bilbo zen salbuespena, gaztelar artile eta euskal burdina esportatzen zituenez, eta Gaztelarako manufakturak inportatzen zirelako bertatik.
|
|
|
Merkatalgoa gehienbat kanpotarren esku zegoen (barne merkatuak ezin zirenez ase bertako produkzioaz, Amerikakoa barne zela). Koroa saiatu zen kanpotarren arteko gerretaz baliatzen abantailak lortzeko, baina ez zuen askorik
|
lortu
. Bilbo zen salbuespena, gaztelar artile eta euskal burdina esportatzen zituenez, eta Gaztelarako manufakturak inportatzen zirelako bertatik.
|
|
|
Gozogintza garatu zuen Europako lehenengo herria izan zen Grezia. Grezian konfitero on batek olerkarien ohoreak
|
lor
zitzakeen. Aristofanes-ek (K.a.
|
|
|
Erromatar inperioan, gozogintzak maila dezentea
|
lortu
zuen. Gozogintzari buruzko lanbideak banaturik zeuden, gainera:
|
|
|
XVI. mendearen bukaeran, produkzio gehiena azukre kanaberatik
|
lortzen
zuten
|
|
|
Hasieran azukrea gutxi erabiltzen zen (apoteketan sendagai gisa) eta, esan dugunez, XVI. mendearen bukaeran oraindik, produkzio gehiena azukre kanaberatik
|
lortzen
zuten. XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu hauek gozotzeko modan jarri zen azukrea; horretarako, gero eta gehiago azukrea erabiltzen zuten-eta eztiaren ordez.
|
|
|
Baina, arrazoietako bat, destilatzean gelditzen ziren hondakinak baliagarriak zirela zen. Azukrearen hondakinekin, melazarekin, ron deitutako edari edo likore berria
|
lor
zezaketen. Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak lortzen zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik hartu.
|
|
|
Azukrearen hondakinekin, melazarekin, ron deitutako edari edo likore berria lor zezaketen. Aspaldidanik, destilazioaren bitartez likoreak
|
lortzen
zituzten, baina XVI. mendera arte likoreen kontsumoak ez zuen garrantzirik hartu. Badirudi, rona masiboki produzitutako lehenengo likorea izan zela, kontuan hartu behar dugu nola bere lehengaia, melaza, oso merkea zen eta ordura arte arbuiatua gelditzen zen, azpiproduktu bat bezala kontsideratua zegoelako.
|
|
|
Gozogintzarako oso garrantzitsua bihurtu zen, nahiz eta Kolonek ez zion garrantzi gehiegirik eman. Kortesek, ordea, bai; Moctezumak emanda edan zuen, urreztatutako kalabaza batean13 Kortesek indioek tributuak ordaintzeko kakaoa txanpon moduan erabiltzea
|
lortu
zuen.
|
|
|
Etiopian zeukan jatorria (Kafia izeneko eskualdean ziur asko). XVI. mendean turkiarrak ia Vienaraino heltzean, eta garaituak izan ondoren, europar kristuek jasotako harrapakinen artean, kafea
|
lortu
zuten. Hala ere, suposa daiteke veneziarrek aurretik ezagutzen zutela kafea, turkiarekin aurretik zituzten merkataritza harremanengatik.
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero haiek etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria
|
lortzen
zuten, neguan nekazaritzan ari ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak lortzen zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
3 Verlagssystemaren gisako produkzio moduen bidez. Sistema honekin, merkatariak lehengaia aurreratzen eta banatzen zien nekazariei, eta gero haiek etxean landutako manufakturak erosten zizkien, merkatariak berak jarritako prezioetan. Nekazariek diru osagarria lortzen zuten, neguan nekazaritzan ari ezin zirenean egindako lanez, eta merkatariek irabazi handiagoak
|
lortzen
zituzten gremioetako kontrolik gabe, eta berak ezarriz prezioak.
|
|
|
Ameriketan bertako kriolloek irabazi handiak
|
lortzen
zituzten espainiar inperioaren barruan, artelanek agertzen digutenez. Ekonomia produktu berezietan espezializaturik zegoen:
|
|
|
Bertan, probintziako diputatu generalak hartzen zuen erregearen ordezkaritza lana. Gainera, Arabak ez zuen kode bateraturik
|
lortu
foruari dagokionez (Bizkaia edo Gipuzkoak bai zutena, eta Aiararen salbuespenarekin), eta probintziaren gehiengoan errege forua eta legea zen nagusi (Gaztelako erregearena, hiribilduetako hiri gutunen bidez). Hala ere, tokian tokiko erakunde hauek oso garrantzitsuak ziren, administratiboki autonomoak ziren eta.
|
|
|
Hogeita hamar urte hauetan, beraz, pertsona ugari bildu da Historia Sailaren inguruan eta udako ikastaroek goi mailako kalitatea
|
lortu
dute urteen eta ahaleginen poderioz. Bada, ordea, oraindik, zer hobetu.
|
|
|
Horrela herriarentzat lan egiten hasiko ziren benetako paper aktiboa hartuz, artea iraultzaren zerbitzura jarriz eta helburu bezala iraultzaren goraipamena zehaztuz. Hiriak eta kaleak iraultza goresten zuten eskultura, kartel, monumentu edota eraikinez beteko zituzten, artea itxura eta ingurune konkretu bat
|
lortzeko
erabiliz. Arteak erabat praktikoa izan behar zuen, hau da, funtzionala, ideia konkretuen igorpena burutzeko landua.
|
|
|
1920ko hamarkadan, abangoardietako artistak, garai berri horietan ere euren artista papera mantentzen ahalegindu ziren, erregimen berriaren onespena
|
lortzen
saiatuz. Abangoardisten asmo honek ezusteko norabidea hartu zuen 1929 urtetik aurrera, sovietar erregimenak artearenganako interesa handituko zuenenean, propagandarako baliagarria zela ikustean.
|
|
|
Korronteen arteko liskarrak, aldizkari eta argitalpenetan kaleratu ziren. Gobernu eta buruzagien iritziak eta adierazpenak aldarrikatzen ziren batzuen edo besteen aldeko onespena
|
lortzeko
.
|
|
|
–Ez dira artxiboetan edo indusketetan zuzenean mamitutako testuak, baizik eta oinarrizko ikerketen azterketaren gainean eraikitakoak. Jakina, liburu hauek osatzen dituzten artikuluen artean badaude egileek eurek egindako ikerketa zuzenetik ateratako ondorioak, baina testuetan nagusi da sintesi bat
|
lortzeko
nahia: gaiak erabat agortzea dute helburu, gaiaren egungo egoera laburbiltzea; adibidez, zein da gaur eguneko hiri arkeologiaren egoera Euskal Herrian, edo Karlomagnoren garaiko gizartearen funtzionamenduaz irudi laburtu bat ematea, ahalik eta eguneratuena.
|
|
2004
|
|
|
«Isilpeko merkatu» hauetan lan egitea beraien etxeko lan taldeentzat diru sarrerak
|
lortzeko
estrategia bat zen emakumeentzat. Bizi estrategia hauen artean jarduera ezberdinak aipa ditzakegu.
|
|
|
Argi ikusten da, beraz, 60 hamarkada arte
|
lortutako
datuak aztertuz, nekazaritzaren ahultzea eta industriaren gorakada. Industriak nekazari populaketaren lekua eskuratu zuen:
|
|
|
Hoboken en, New Yersey n jaio zen 1895ean. Zazpi urte zituela polioa hartu zuen eta honen ondorioz herren geratu zen; honek, agian, argazki makinarekin ibiltzerako orduan jendearen konfiantza
|
lortzen
lagundu zion, baita besteen tristura eta mina ulertzeko gaitasuna eman ere, bere argazkiek sentsibilitate hau islatzen baitute. Baina era berean hau esaten zuen:
|
|
|
pertsonetan zentratu behar naiz, pertsonetan bakarrik, bai ordaindu didatenetan eta baita ez didatenetan ere. Zerbait desberdina sortu zuen eta bere argazkiek pertsona baten aurpegian bizitza oso baten istorioa islatzea
|
lortzen
zuten.
|
|
|
Depresioaren arrazoietako bat burtsan inbertitzeko nahi zoroa izan zen eta ondorengo burtsaren erorketa, baina burtsari buruz gutxi dakigunez ideia batzuk ez zaizkigu argi gelditu. Baina, hala ere garrantzizkoa iruditu zaigu depresioaren zergatiaren arrazoi orokorra ulertzea eta hori
|
lortu
dugula uste dugu.
|
|
|
Tratu berriak hobekuntza partzial bat besterik ez zuen
|
lortu
, okerren zeuden taldeek ere, nekazari txikiak, partzuerrak, agureak,... ez zuten etekinik izan. New Deal a sozialismoarekin eta komunismoarekin ere lotu zuten.
|
|
|
New York eko Tribune egunkarian lan egin zuen eta honetaz baliatuz auzo marjinaletan bizi ziren etorkinek jasaten zuten esplotazioa eta gabezia larria salatu zuen. Gainera, idatzitako testuetan mundu hobe bat
|
lortzeko
esperantza islatzen zuen.
|
|
|
Stryker ek 1972an, bere bizitzaren bukaera aldera, In this proud land izeneko liburu bat argitaratu zuen FSAko berrehun argazkirekin. Bere ustez proiektu honetatik atera beharreko egia jende gehiena bizirik atera zela da, beldurra eta galerak alde batera utzi eta indarrez Depresioari aurre egitea
|
lortu
zutela4.
|
|
|
Berak erretratatutako dendetako apalak ikusirik auzoen beharrak zeintzuk ziren erakusten du. Nahiz eta pertsonen erretratuak ere egin, fama natura hilen irudien bidez
|
lortu
zuen: apalak, denden erakusleihoak, etxeetako hormak, etab.; aurretiko ikuspuntutik hartuta bizimodu bati buruzko collage esanguratsuak osatzen dituzte.
|
|
|
Gero, bitartean Pennsylvania-ko Arte Ederren Akademian sartu zen eta ilustrazio eta diseinu grafikoan espezializatu. 1936an Europan zehar bidaiatzeko beka bat
|
lortu
zuen eta bertan museo eta artelan garrantzitsu asko ikusteaz gain bere lehen argazki makina erosi zuen. Berak esan zuenez hasiera batean argazkiak turista gisa ateratzen zituen baina espresio bide bat bezala interesatzen hasi zitzaizkion pixkanaka.
|
|
|
1979an uhartean zehar bidaiatzeko aukera eman zion beka bat
|
lortu
zuen, 1941ean ezagututako leku eta pertsonak berriro erretratatu ahal izan zituelarik. Bidaia honen emaitzak 1987an Buenos Aires en antolatu zen Kontrasteak erakusketa eta Nire Puerto Rico liburua izan ziren.
|
|
|
Izan ere, presidenteak ekonomian parte hartu zuen beherakada ekonomikoari amaiera emateko asmoz. Patroiek langileen soldata mantenduko zutela eta kaleratzeak ahal dela ez zituztela egingo zin egitea
|
lortu
zuen; errepideetan, zubietan... gastu generala azkartu egin zuen; Nekazaritza Batzorde Federala eta elkarteen bitartez alearen, kotoiaren... prezioa mantentzen saiatu zen, eta arantzelen kostuak altxatuz kanpo konpetentzia gutxitzen saiatu zen. Baina, presio ekonomikoaren konponbidea industriaren eta komunitate lokalen kooperazio boluntarioan zegoela uste zuen.
|
|
|
Hauteskundeetatik Roosevelt-ek boterea
|
lortu
zuenerako lau hilabete igaro ziren eta ekonomia berriro erori zen bortizki. Bankuak ixten hasi eta banka krisia hasi zen.
|
|
|
Eta memoria indibiduala lantzen den bezala, hala jorratzen dela memoria kolektiboa ere: gure familia nola osatu zen jakin nahi dugu, gure kirol taldeak iraganean
|
lortutako
garaipenak ezagutu gura ditugu, bikotearekin irteten hasi ginen eguna ospatu, gustatzen zaigun musika taldea noiz eta zelan sortu zen ulertu... Historiaren abiapuntua identifikatzen gaituzten nortasun desberdinen iragana ezagutu nahia baita.
|
|
|
Euskal Herriaren historia osoa kanon eskematiko batean laburbiltzea erronka zaila zen dudarik gabe. Egitarau ofizial honetan saiatu dira
|
lortzen
, eta emaitza, txarra izan gabe, Hegoaldera mugatua irten da. Ahalegin partzial gisa onartu da beraz, hurrengoan hobetuko den itxaropenean.
|
|
|
Batzuk historia politiko militarrari eman diezaiokete garrantzia, beste batzuk ekonomiko sozialari, edo kulturalari, etab. Ez dut hortik sakonduko hezkuntzak historia ikasgaiaren bidez landu nahi dituen balioak ideia oso konkretuei baitaude lotuta (tolerantzia, askatasuna...) eta ez hainbeste iragan aztertzeko ikuspegi historiografiko desberdinei (nahiz egia esan ikuspegi historiografiko bat ala beste hautatzeak izaten duen lotura balio konkretu batzuk ala besteak lehenestearekin). Hortaz, akademikoki gutxi asko
|
lor
daitekeen historiaren sintesiaren gainean bigarren hautaketa bat egin da balio konkretuagoen arabera.7
|
|
|
Historia egin gura bada, euskal, aleman zein txinatar ikuspegitik izanda ere, diziplina honi dagozkion lan tresna kritikoak errespetatuz egin da. Era horretara, ikerketetan modu kritikoan sakonduz, ikuspegi desberdinen arteko hurbilketa
|
lor
daiteke. Zenbait auzitan, bereziki balorazioetan, akordioa ez da inoiz erabatekoa izango, baina erudizioz jardunez gero adostasun puntuak aurkituko dira, eta bakoitzaren lana besteekin homologagarria eta elkar aberasgarria izango da.
|
|
|
Hortaz, euskal historia kanoniko bat sortzea, ez noski XIX. mendeko erara, baizik egungo zientzia historiografikoaren ekarpenak bilduz, oraindik baliagarria litzateke. Baina, esan bezala, inork ez du (ezin izan du?) halakorik
|
lortu
, gehienez ere gertuago edo urrunago geratu diren saioak proposatuz.
|
|
|
Beraz, guztiak ere historialari profesionalek idatziak dira eta espero zitekeen bezalako kalitatedunak. Hortaz erreferentziazko obrak dira, kontsultarako baliagarriak, nahiz, jakina, ez diguten euskal kanon definitiboa eskaintzen (ez dute
|
lortzen
guztiz euskal epekatze historiko propio bat ehuntzea, jatorriz bata ere ez dago euskaraz idatzia, ezta Riverarena ere?, euskarari ez diote beti, ene gustuko bederen, merezi duen arreta eskaintzen, eta zazpi probintziak aztertzen saiatu arren euren egileen Iparraldeko edo Hegoaldeko jatorria hein batez igarri egiten da azken emaitzan...).
|
|
|
1936ko otsaileko hauteskundeetan alderdi guztiak etxez etxe boto bila ibili ziren propaganda asko eginaz. Istilu ugari gertatu zen, zeren guztiek
|
lortu
nahi zuten hauteskundeak irabaztea eta botoengatik lehia bizia zegoen. Alderdietako militanteak jendea eurei bozkatzeko beldurtzen eta mehatxatzen aritu ziren.
|
|
|
Sinatu ondoren, sinaduraren ondoan Viva España'' edo Arriba España gisako leloak idatzi behar zituzten. Hilabete batzuk pasa ondoren
|
lortu
zuten beraien etxeetara itzultzeko baimena. Herrian, ordea, dena aldaturik aurkitu zuten:
|
|
|
Horregatik, espainiar hauek, Alemaniaren aurkako erresistentzia ekintzak egiten hasi ziren. Hasi ez ezik 1944an garaipena
|
lortu
zuten Frantziaren askapenean lagunduz.
|
|
|
Muga, baldintza klimatologiko txarretan zeharkatzen zen, batez ere neguan. PCE ko militanteak baso ustiakuntzetan aritzen ziren lanean,
|
lortutako
dirua alderdiari emanez.
|
|
|
Sare hauek alderdien barrualdeko mezuak eramateko ere balio izaten zuten, informazio garrantzitsua bertatik pasatuz. Baztandar hauen mugalari lanari esker pertsona askok bizitzea
|
lortu
zuten.
|
|
|
Ogia, adibidez, harea bezalakoa zen. Baserritik
|
lortutako
produktuekin bizitzeko janaria lortzen zen baina askoz gehiago ez. Errazionamendua 19421943 urteetan kendu zuten, nahiz eta oraindik eskasia handia egon.
|
|
|
Ogia, adibidez, harea bezalakoa zen. Baserritik lortutako produktuekin bizitzeko janaria
|
lortzen
zen baina askoz gehiago ez. Errazionamendua 19421943 urteetan kendu zuten, nahiz eta oraindik eskasia handia egon.
|
|
|
Nekazaritzatik elikagai nagusiak
|
lortzen
ziren: garia eta artoa, baina hauek xehatzeko toki bakarra Zozaiako errota zenez, zakuekin guardia zibilak ikusi gabe, menditik joan behar zen, zakuen karga errekisatzen baitzuten.
|
|
|
Soldaduen produktuak kalitate hobekoak zirelako (euren ogia chusco deitua), arrakasta handia zuen baztandarren artean. Militarren bidez olioa
|
lortzen
ahal zen. Olioa luxuzko produktu bihurtu baitzen gerraz geroztik.
|
|
|
%81, 56a. Eskuindarrek irabazi zuten %81
|
lortuz
eta gainontzekoek errepublikar sozialistei bozkatu zieten2 Lehenengo udal batzarrean eskuindarrek zeukaten boterea alderdi karlistaren ingurukoa zen.
|
|
|
%76, 19 Baina udal batzarrean gauza gutxi aldatu ziren. Eskuindarrek botoen %61
|
lortu
zuten. EAJak botoen %21 eta errepublikar sozialistek %0 bitartean3 Aipatzekoa da, EAJ alderdiak hiru kide udal batzarrean sartu zituela eta gainera bat alkate izendatu zutela.
|
|
|
Izualdian kartzelaratua izan ondoren, AEB ra itzuli zen. Gizadiaren zoriona pobreziaren bukaera zela aldarrikatzen zuen, baita hori
|
lortzeko
iraultzaz baliatu beharra zegoela defendatu ere, eta Arrazoiak iraultza nola garaitu argituko zuela.
|
|
|
Ezaugarri hauek garrantzitsuak dira dudarik gabe, ezinbestekoak, oinarrizkoak, baina, lantzen ez den beste historiaren zatiak ere badauka bere esangura, eta, Eric Hobsbawm ek, liburu honekin, alderdi horri buruzko informazioa ematea du helburu. Neurri handi batean
|
lortu
du.
|
|
|
–Hirugarren Munduko? herrialdeek Europan garatutako nazio kontzeptua eta metropoliek zeuzkaten garapen ekonomiko eta ongizate mailak
|
lortu
nahi zituzten (Gerra Hotzaren garaian bi bloke nagusitu ziren, bi mundu zeuden: edo AEB ren aldekoa zinen edota SESB en aldekoa.
|
|
|
bi mundu gerren arteko epean nabarmendu ziren zientzilari juduen biografietan sakontzen du, gertakizunen aurrean komunitate zientifikoak agertu zuen jarrerak asko esaten baitu orduko egoeraz. Modu horretan, kimioterapia asmatu zuen Paul Ehrlich, Lehen Mundu Gerran gas toxikoarekin esperimentatu zuen Fritz Haber, zein erlatibitatearen teoriari esker ospea
|
lortu
zuen Einstein, protagonista bihurtzen dira bi Mundu Gerren artean jazotakoa aztertzea xede duen obra honetan.
|
|
|
Beraz, ez zion zientziari oztoporik jarri, baina ezta laguntza handirik eman ere. Hain zuzen, urte haietan esku pribatuetatik zetorren dirulaguntzei esker
|
lortzen
zuten zientzialariek euren proiektuak martxan jartzea. Aurrerapen haietan, zientzialari juduek rol erabakiorra bete zuten.
|
|
|
Stern ek aipatu egiten du lurralde arabiarrek ez zutela ondo hartu banaketaren kontua, lehen kolonoak iritsi zirenean erasoak gertatu zirela, baina ez du gaian gehiegi sakontzen. Aitzitik, harro sentitzen da juduek unibertsitate propioa jasotzea
|
lortu
zutelako, zeinetan irakasgaiak hebraieraz ematen hasiko ziren.
|
|
|
Egun batetik bestera lurralde bat banatzea zeinen traumatikoa izan behar duen kontuan harturik (hainbat mendez bertan bizi izan diren herritarrei begira, batik bat), azalekoegia iruditzen zaigu Stern ek egiten duen gogoeta. Juduek euren nahia betetzea
|
lortu
zuten, baina arabiarren iritzia ez zuen inork eskatu. Azken batean, haiekin negoziatzen jarri izan balira, segur aski ez zuten Israel eratzerik lortuko.
|
|
|
Juduek euren nahia betetzea lortu zuten, baina arabiarren iritzia ez zuen inork eskatu. Azken batean, haiekin negoziatzen jarri izan balira, segur aski ez zuten Israel eratzerik
|
lortuko
. Datu horiek arras baliagarriak dira gaur egun Palestina eta Israel artean gertatzen ari dena ulertzeko.
|
|
2005
|
|
|
SF, beste erakunde frankista asko bezala, erakunde nazi eta faxistak imitatzen saiatzen zen, baina bere berezitasunak izan zituen; kasu honetan, erlijioaren pisu itzela nabarmendu behar dugu. Bere helburu nagusia erregimenaren onarpena emakumeen artean
|
lortzea
izan zen, mekanismo ezberdinen bidez. XX. mendean, emakumeen esparru ezberdinetan eragina zuten, eta antolaketa faxistek ezin zuten hori ukatu. SF k emakumeek gizonekiko menpekotasuna pozik onartzea lortu nahi izan zuen, etxekoandrearen eta haurren hezitzailearen papera oso garrantzitsua eta duina zela azpimarratuz.
|
|
|
Bere helburu nagusia erregimenaren onarpena emakumeen artean lortzea izan zen, mekanismo ezberdinen bidez. XX. mendean, emakumeen esparru ezberdinetan eragina zuten, eta antolaketa faxistek ezin zuten hori ukatu. SF k emakumeek gizonekiko menpekotasuna pozik onartzea
|
lortu
nahi izan zuen, etxekoandrearen eta haurren hezitzailearen papera oso garrantzitsua eta duina zela azpimarratuz.
|
|
|
SF ez zen inoiz elkarte bat izan, bizimodu eta balore zehatz batzuk inposatzeko erakundea baizik. Baina, SFk bere helburua
|
lortzeko
erabilitako bideak elementu neutralekin zuen lotura, hala nola, sukaldaritza, garbitasuna, folklorea, ekintza kulturalak, joskura, etab., eta ondorioz, inolako izaera politikorik ez zuela zirudien.
|
|
|
Erakunde horrek izaera doktrinatzailea eta hezitzailea zuen, emakumeen sozializazioa
|
lortzea
zelarik helburua. Berrantolaketa gertatu zenean, 13 adarretan banatu zen SFren lana:
|
|
|
Aipatutako ariketak egiteko pololoak janzten zituzten, emakumearen gorputzaren formak ezkutatzeko. Gizarte Zerbitzua betetzea derrigorrezkoa zen tituluak eskuratzeko, erakunde ofizialetan lan egiteko, etab. Beranduago, derrigorrezkoa izan zen ere pasaportea eta gida-baimena
|
lortzeko
. Horrela, Gizarte Zerbitzua bete ezean, emakumeen esparrua are mugatuagoa zen.
|
|
|
Emakume gehienak betebehar horretaz libratzen saiatu ziren, ahal izan zuten bide guztiak erabiliz. Batzuek ezkontza erabiliko dute, beste batzuek atzerapenak
|
lortuko
dituzte ikasketengatik edo egoera bereziengatik (adibidez, nekazaritza eremuko emakumeek aitzaki bezala etxean beraien lana ezinbestekoa zela esaten zuten). Baimen berezi batzuekin Gizarte Zerbitzua betetzea ekiditen zen, edo behintzat, atzeratzea.
|
|
|
Falangeko SFk emakumeak frankismoaren oinarrien arabera doktrinatzeko egindako ahaleginak ugariak izan arren, 60 hamarkadatik aurrera espainiar gizartea aldatzen ari zen, eta emakumeen esparruan ere aldaketa eman ziren, askatasun handiagoa
|
lortu
zelarik.
|
|
|
Emakumeen gaineko mugapen legalak ere leundu egin ziren, SFk hori
|
lortzen
lagundu zuelarik. Nolabait, gizarte berriak emakume berri bat sorrarazi zuen; haurtzaindegien agerpenak eta formakuntza orokor hobe batek emakumeen rola aldatuz joatea eragin zuen.
|
|
|
delakoek jarraitu zuten; eta Espainiako folklore zaharra berreskuratzeko abesbatzak eta dantzak bultzatzen jarraitu zuen SFk. Baina, musika eta dantza modernoei geroz eta garrantzi gehiago emango zaie, ekintzetatik etekin ekonomiko handiagoa
|
lortu
nahiean. Medina zirkuluetan egindako ekintza kulturalak ere mantendu ziren.
|
|
|
II. Errepublikan, emakumearen aldeko lege asko onartu ziren; pixkanaka, emakumea bere lekua
|
lortzen
ari zen gizartean, gizonarekin berdintasun egoeran. Gerra Zibila hastean, emakume askok gatazkan zuzenean parte hartu zuten, eta beste asko erretagoardian egon ziren, fabrika eta landetan lan eginez.
|
|
|
1944ko udan, espainiar gerrillari talde batek Pirinioak gurutzatu zituen Espainian sartzeko asmoz (Aran haraneko inbasioa), eta une horretatik aurrera, emakume batzuek gerrillarien borrokari eskainitako laguntza nabarmena bihurtu zen. Emakume horiek beraien etxeak bilerak egiteko eskaintzen zituzten; janaria, arropa eta sendagaiak ematen zizkieten makiei; Guardia Zibilaren mugimenduetaz informatzen zuten; alderdietako buruak eta gerrillariak harremanetan jartzen zituzten; agiri faltsuak
|
lortzen
zituzten; etab. Gerrillari edozein modutan laguntzea, bandidaje y terrorismo, ko ekintza bezala epaitzen zen. Horrela, urteetan, Madril, Kordoba, Malaga, Segovia eta Valentziako kartzelak zigor izugarriak bete behar zituzten emakume, agure eta gazteez bete zen, gerrillariei laguntzeagatik edo senideak izateagatik:
|
|
|
urteetan, emakumeek geroz eta partehartze nabarmenagoa izan zuten langile klasearen errebindikazioetan. Soldata hobea
|
lortzeko
borrokak, bizitzaren garestitzearen aurkako protestak, preso politikoen aldeko eskaerak, amnistiaren aldeko kanpainak, base amerikarren kontrako protestak, etab. ohikoak izan ziren.
|
|
|
(ETA) jaio zen. Unibertsitateko ikasleek eta langileek bultzatutako antifrankismoa abangoardia zabaleko mugimendua izan zen, baina ez zuen
|
lortu
masa mugimendu bat izatea, momentu puntualetan izan ezik.
|
|
|
Horrela, frankismoak errealitate hiper arautu bat
|
lortu
zuen. Arriskuaren eta bekatuaren aipamenak oso ugariak ziren, helburua alerta egoera etengabea sortzea zelarik, autokontrol eta erru sentimenduetan oinarrituz.
|
|
|
Hala ere, erregimenak bazekien gazteek ez zituztela beraien gomendioak nahi zuten bezainbeste jarraitzen. Beraz, gaiarekin benetan kezkaturik zeuden eta ezkongai garaia ahalik eta motzena izatea, lehenbailehen ezkontzeko,
|
lortzen
saiatu ziren:
|
|
|
Emakumearen eredu gaztea, argala eta alaia proposatzen zen ama izateko egokiena bezala. Hori
|
lortzeko
, neskek soinketa egin behar zuten: –Si desde la adolescencia todas las jóvenes practicaran ejercicios una docena de veces todos los días, los partos difíciles, dolorosos y peligrosos serían disminuidos considerablemente?
|
|
|
Revista para la mujer aldizkarian politika pronatalistaren printzipioak azaldu zituen: ama indartsuetatik jaiotako haur osasuntsu asko
|
lortzea
, beraz, ahalegin guztiak umeen osasun ona bermatzera bideratu behar ziren eta emakumeen gorputza, erditu bezain laster, helburu horretara bideratu behar zen. 1940an, Sección Femeninako Osasun Nazionaleko aholkularia zen Luis Navas Migueloa doktoreak horrela azaldu zuen:
|