|
2004
|
|
|
Mundu mailan,
|
lehen
mundu gerraz geroztik, ekonomia kapitalistaren zuzendaritza, Ingalaterraren eskutik, Ipar Ameriketara pasatu zen. Ondorioz, AEBetako Depresioak herrialde industrializatu guztietan izan zuen eragina; eragin are gogorragoa AEBen ekonomiaren menpekotasunean bizi ziren lurraldeetan.
|
|
|
Adibidez, definitiboa izateko asmorik gabe, honako epeketa proposa liteke: 1914/ 18tik 1936/ 45era, gerra eta gerrarte epe ezegonkorra(
|
lehen
mundu gerraren ondoren Europa osoan, XIXtik zetozen sistema liberal kontserbadoreak krisian sartu baitziren, alternatiba liberal demokratiko, komunista, zein faxistak agertuz; eta giro ezegonkor hau azkenean gerra berrietan lehertu zen. Hor koka ditzakegu Euskal Herrian eragin zuten diktadura desberdinak, errepublikak zein gerra zibil eta mundialak); 1945etik gure egunetara, atlantismoa eta Europaren eraikuntza aldia (gerra ostean mendebaldeko Europa estatubatuar orbita atlantiarraren pean geratu zelarik, multzo honen baitan zati batek, Alemania Frantziak gidatuta, europar eraikuntza abiatu zuen, Ipar Euskal Herria barne hartuz; eta beste zati bat, Espainia frankista kasu, atlantiar orbitan egon arren europar eraikuntza eta dinamika demokratikotik kanpo geratu zen 1975/ 86 arte; eta hola zenbait azpiatal bereiz litezke...).
|
|
|
Raymond Aron filosofoaren arabera, XX. mendea Alemaniaren mendea izan zitekeen
|
Lehen
Mundu Gerrak lurraldearen norabidea okertu izan ez balu. Ikuspegi horrekin bat dator Fritz Stern, eta halaxe azaltzen du El mundo alemán de Einstein liburuan.
|
|
|
bi mundu gerren arteko epean nabarmendu ziren zientzilari juduen biografietan sakontzen du, gertakizunen aurrean komunitate zientifikoak agertu zuen jarrerak asko esaten baitu orduko egoeraz. Modu horretan, kimioterapia asmatu zuen Paul Ehrlich,
|
Lehen
Mundu Gerran gas toxikoarekin esperimentatu zuen Fritz Haber, zein erlatibitatearen teoriari esker ospea lortu zuen Einstein, protagonista bihurtzen dira bi Mundu Gerren artean jazotakoa aztertzea xede duen obra honetan.
|
|
|
|
Lehen
Mundu Gerraren aurreko urteetan Alemaniako komunitate zientifikoa begirunez tratatzen zuten gainerako herrialdeek. Kaiserrak aurrerapen zientifikoa mesfidantzaz ikusten bazuen ere (arrazoi erlijiosoak zituen horrela pentsatzeko), jakin bazekien arlo horretan emandako urratsek lurraldea indartzen lagunduko zutela.
|
|
|
1914an,
|
Lehen
Mundu Gerraren atarian, abertzaletasun sentimenduak goia jo zuen. Komunitate zientifikoko 93 jakintsuk (haien artean zientzialari judu aski ospetsuak zeuden), Alemaniaren aldeko manifestua izenpetu zuten.
|
|
|
Haber, berriz, pertsona iluna izan zen. Aberriari zion errespetuagatik bere erlijioa ukatzera eta gas toxikoarekin esperimentatzera iritsi zen(
|
Lehen
Mundu Gerran hildako ugari eragin zituen gasak, eta agintariek horregatik zoriondu zuten Haber). Alabaina, Stern en ustez bada bi pertsonaiak lotzen dituen zerbait:
|
|
2007
|
|
|
1880 eta 1890 hamarkadetan prezioek jasan zuten gorakadaren ondoren garestiegia zen prozesu komertziala bihurtzeko. Metalaren etengabeko igoeragatik, 1914 urtearen ondoren(
|
Lehen
Mundu Gerra hasi zen urtea), prozesua erabiltzeari utzi behar izan zitzaion.
|
|
2009
|
|
|
«Autoridades, leyes, prensa y emigración vasca» izenburupean, 1900 eta 1936 arteko garaia aztertzen du.
|
Lehen
Mundu Gerra arte, prentsak emigrazioaz izan zuen tratamendua
|
|
2011
|
|
|
Ofizio zaharretakoak, arotzak edota margolariak izango dira, langile industrialen ordez, anarkismoa bizirik mantenduko dutenak. 1911an agertuko dira CNTren lehen zantzuak Hego Euskal Herrian baina
|
Lehen
Mundu Gerra aurretik ordea
|
|
2014
|
|
|
Garai berean, 1917tik aurrera, hegoaldeko bizitza politikoak eraldaketa sakona jaso zuen.
|
Lehen
Mundu Gerrak irabazi asko ekarri zion ekonomiari, baina inflazioak garestitu egin zuen bizitza eta horren ondorioz ugaritu egin ziren herritarren protestak. EAJ ere asko hazi zen eta euskal politikaren ardatzetako bat bilakatu zen Espainiarekiko harremana.
|
|
2016
|
|
|
Ordutik aurrera juduen alde egin zuten, eta sionismoak juduen estatua sortzeko zuen ideiarekin bat egin zuten.
|
Lehen
Mundu Gerran konkistatutako Palestinako Mandatua aukeratu zuten juduen estatu berriarentzako toki apropos bezala. Alde batetik, Palestinan ezartzeko sionisten desirarekin bat egiten zuen,, juduen arazoari?
|
|
|
Baina aurreko bi kontzeptuen gainetik Erresuma Batuaren interes kolonialak zeuden.
|
Lehen
Mundu Gerra bukatu bezain pronto Frantziak eta Erresuma Batuak Palestina beraientzat aldarrikatu zuten. Balfour en deklarazioaren, eta proiektu sionistaren bidez Erresuma Batuak Inperioari lotutako aliatu bat lortzea espero zuen.
|
|
|
Gainerako herrialdetan XIX. mende amaieran antisemitismoa ikuspegi teoriko batetik egunerokotasunera igaro zen. Zenbait gertakari eta krisik Krimeako gerra, Dreyfus kasua,
|
Lehen
Mundu Gerra jentilen gorrotoa areagotu zuen. Juduenganako bazterkeriak presente jarraitzen zuela ikusi zuten.
|
|
|
Askenazien lehen errabino burua. 1904tik
|
Lehen
Mundu Gerra arte Palestinan bizi zen. Ostean Europara aldegin zuen, baina gai erlijiosoen inguruan idazten jarraitu zuen.
|
|
|
Zentzu horretan gobernu kolonialaren lehen helburuak bi ziren. Alde batetik,
|
Lehen
Mundu Gerrako txikizioaren ostean Palestinako ekonomia eta azpiegiturak berreraiki, eta hobetzea. Egoera oso kaskarrean zeuden landa gune zein hiriak Gerra Handiko borroken ondorioz:
|
|
|
Teoria hau aro garaikideko gertakari nagusietan ageri da: Iraultza Frantsesean,
|
Lehen
Mundu Gerran, Sobietar Iraultzan. Konspirazio teoriaren arabera juduek Europako aginte sistema tradizionala suntsitu nahi zuten, herrialdeen arteko gerrak piztuz.
|
|
|
Errealitatea, ordea, bestelako zen, juduek beraien nazioek parte hartzen zuten gerra guztietan borrokatu baitzuten; unitate militar berberetan eta gainerako soldaduen betebehar berberak eginez. Hori gertatu zen Alemanian
|
Lehen
Mundu Gerran. Milaka judu boluntario gisa joan ziren gudara, baina, horrek ez zituen libratu alderdi antisemiten kritiketatik.
|
|
|
Soldadu juduek ez bide zutelako Alemaniagatik borrokatu nahi, eta enpresari juduen ekintzek herrialdeak porrot egitea ekarri zutelako. Ideia hori Adolf Hitlerren, soldadu bezala borrokatu zuen
|
Lehen
Mundu Gerran pentsamenduan iltzatu zen, eta bere etorkizuneko ideologiaren erdigune bihurtu zen.
|
|
|
Are garrantzitsuagoa bihurtu zen estatu boteretsuen laguntza Palestinaren kasuan. Izan ere,
|
Lehen
Mundu Gerra bukatuta, Otomandar Inperioa desagertu egin zen, eta herrialde asko ziren inperioaren zati ezberdinak bereganatu nahi zituztenak. Lasterketa kolonialean sionistek euren interesak lortzen lagunduko zien potentzia bat bilatu nahi zuten, baita estatu horrek beraiengan interesa izatea ere.
|
|
2022
|
|
|
Proiektu sionistaren aukera bakarrak behin lurren aldarrikapena lortuta, hein txiki batean bederen, aldaketa demografikoak burutzeko lurren erosketak burutzea zen.
|
Lehen
Mundu Gerrara arte, Palestinako agintea Otomandar inperioan esku egon zen eta azken honek ez zuen erraztu sionistentzako lurren erosketen prozedura (Shilony, 1998: 16). Behin Lehen Mundu Gerra bukatuta, Mandatuen garaia hasita 1948ra arte Britaniar Handia egon zen Palestinako agintean.
|
|
|
Lehen Mundu Gerrara arte, Palestinako agintea Otomandar inperioan esku egon zen eta azken honek ez zuen erraztu sionistentzako lurren erosketen prozedura (Shilony, 1998: 16). Behin
|
Lehen
Mundu Gerra bukatuta, Mandatuen garaia hasita 1948ra arte Britaniar Handia egon zen Palestinako agintean. Balfourren Aldarrikapenak, 1917an, non britaniar kanpo ministroak gutun baten bitartez Palestinan judutarrentzako etxe nazional bat sortzeko aldarrikapena publikatu zuen, bidea ireki zion sionismoari (Balfour, 1917).
|
|
|
2 Euskal armen salmenta
|
Lehen
Mundu Gerran
|
|
|
Orain arte genuen informazioaren arabera, urteroko datuetan oinarrituta,
|
Lehen
Mundu Gerran zehar inoiz baino arma gehiago saldu zituen euskal armagintza sektoreak. Eskaria bereziki handia izan zen arma laburren kasuan eta gerraren erdialdeko urteetan:
|
|
|
1 taula. Eibarko arma esportatzaile nagusiak
|
Lehen
Mundu Gerran
|
|
|
2 taula. Eibarko armagintzak
|
Lehen
Mundu Gerran eginiko salmenten herrialdekako banaketa
|
|
|
3.1 Arma laburren eskari militarra
|
Lehen
Mundu Gerran
|
|
|
Lubakietako gerra mendebaldeko frontean sufrikario itzela izan zen bertan borrokan aritu ziren soldaduentzat, gerraren arriskuei eta erronkei aurre egiteaz gain, gaixotasunak erraz sortu eta hedatzen ziren arratoiz, zorriz eta lokatzez beteriko lekuan bizi behar izan zutelako.
|
Lehen
Mundu Gerraren iruditeriak lubakien kontrako eraso handiak erakusten badizkigu ere, errealitatean horrelakoak ez ziren horren ohikoak. Soldaduen eguneroko bizitzan lubakiak behar bezala mantentzeko lanak eta etsaien lerroen zaintzak ziren nagusi.
|
|
|
Laster, bai Frantziak zein Erresuma Batuak beren soldaduei horrelako armak ematen hasi ziren eta beraiei buruzko erreferentziak ohikoak dira soldaduen eta ofizialen gerraosteko literatura lan autobiografikoetan.
|
Lehen
Mundu Gerrak ere soldadu mota berrien agerpena ekarri zuen, beren jardueren ezaugarriengatik soinean arma arinak eramatera behartuta zeudenak: hegazkinetako pilotuak, tankeetako tripulazioak edota metrailadore astunen erabiltzaile taldeak.
|
|
|
|
Lehen
Mundu Gerra euskal armagintzaren historiaren mugarria izan zen. Gatazkan zehar ekoizpenak inoiz lortutako mailarik altuenetara iritsi zen, baina jarduera industrial honen gainbeheraren hasiera ere izan zen.
|
|
|
Euskal armagintza
|
Lehen
Mundu Gerran()
|
|
|
Espainia neutral izan zen
|
Lehen
Mundu Gerran eta, ondorioz, gerran ari ziren edota, bera bezala, neutralak ziren beste herrialde batzuetara zenbait produktu esportatuz bere ekonomia suspertu egin zen. Bake garaian atzerritik ekartzen ziren zenbait salgai ez zirenez iristen, espainiar barne merkatuan negozio berrien agerpenerako baldintza ezin hobeak sortu ziren ere.
|
|
|
Hego Euskal Herrian, industria nahiko garatua izanik eta frantziar mugatik hurbil egonik, koiuntura horretatik onura atera zuten burdingintza, meatzaritza eta itsas garraio sektoreek. Ekoizpen datuei erreparatuta,
|
Lehen
Mundu Gerra euskal armagintza industriaren historian garairik oparoena izan zen zalantzarik gabe. Harritzekoa bada ere, garai hori izan zen ere jarduera industrial honen gainbeherari eta eskualde horretako industriaren dibertsifikazioari hasiera eman ziona.
|
|
|
Euskal armagintzaren ezaugarri nagusiak
|
lehen
Mundu Gerraren bezperan hurrengoak ziren: Enpresa gehienak Eibarren kokatuta zeuden (11.000 biztanle). Inguruko beste herrietan, Ermuan, Elgoibarren edo Soraluze kasu, armagintzan aritzen ziren zenbait lantegi ere bazeuden.
|