|
2003
|
|
|
Ez dugu
|
lehen
karlistadako bertsoen artean, aipu historiko gehiagorik aurkitu. Herri mailako bertsoetan ez da behintzat iraganaren inolako kontzientziarik agertzen (bai ordea euskalduntasun eta erlijiotasun kontzientzia, baina ez historikoa).
|
|
|
Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak. Guk batez ere
|
lehen
karlistadako bertsoak aztertu ditugu. Baina aurrekoek ere ikertzea lukete, ziur erreferentzia historikoak jasotzen baitituzte.
|
|
2005
|
|
|
Klase jaso hau aski aktiboa izan zen kultur arloan. Hola
|
lehen
karlistada amaitu eta berehala gasteiztar ilustreak biltzen zituen literatur tertuliak antolatu ziren, jada 1840rako Gabinete de Lectura elkartean instutituzionalizatuz. Giro horretan agertu ziren El Lirio (1845) eta Revista Vascongada (1847) kultur aldizkariak.
|
|
2010
|
|
|
Kanpañetako modernizazio kapitalistaren bultzatzailea izan zen, eta aldi berean darwinismoaren aurkari porrokatua, kontrakotasun horren abiapuntua, Ordoñanaren kasuan espezieen mudaezintasunaren defentsa obsesiboan zegoelarik. Domingo Ordoñana Iparragirre Gasteizen jaio bazen ere, 1829an, bere familia izatez tolosarra zen, baina asko mugitu zen
|
lehen
karlistadaren gorabeherak tarteko. Domingo hamahiru urterekin iritsi zen Uruguaira 1842an, eta laster hartu zuen parte hango Guerra Grandeko bataila odoltsuetan.
|
|
|
Militar eskoziar honek Zumalakarregirekin borrokatu zuen
|
lehen
karlistadan. Haren biografia idatzi zuen 1836an eta Nafarroako mintzairaren egoeraz berri eman zuen.
|
|
2012
|
|
|
Zeren 1839 urte giltzarria da prozesu honetan: lau hamarkadatan lau gerra pairatu ondoren,
|
lehen
karlistada nolabaiteko akordio baten bidez bukatzen da (Bergarako Besarkada), eta horren ondorioz onartzen den legeak (1839ko urriaren 25ekoa) bidea ematen dio akordio politiko iraunkor bat negoziatzeko. Baina ez zen akordiorik erdietsi:
|
|
2013
|
|
|
Hegoaldeko historialarientzat eta, aurreko puntuan bezala, XIX. mendearekinsegitzekotan, erran daiteke Penintsulakogertakari historiko politikoek badutela eragin handia. Jadanik aipatu bezala, I. Aldekoarentzat,
|
lehen
karlistadak ematen dio XIX. mendearihasiera eta 1936ko gerlarekin bukatzen da.
|
|
2020
|
|
|
Bertan kontatzen zaizkigun pasarteak
|
lehen
karlistadako bukaerari dagozkion arren hala diosku irakurlearentzako zenbait argibide dakartzan sarrera modukoak, liburu osoa zeharkatzen du umore lerro benetan irringarri batek. Adibide ugari ekar liteke, baina, barre ederra atera zidan, esaterako, hasiera partean, Zumalakarregi hiru urtean hila dela," Don Tomas Zumalakarregi, izan bedi gure nagusiko!" oihu egiten duenean Arrietak, auskalo zer jeneral berri agertzen zaienean parean.
|
|
|
Hortaz, modu normalean eta orokorrean erabiliko da Euskadiko toki entitateetan eta Euskadiko tokiko sektore publikoa osatzen duten gainerako entitateetan, baina beste hizkuntza ofiziala inolaz ere mugatu gabe. Hori bermatzeko, bada, entitate horiek gero eta gehiago erabiliko dute euskara, bai barne jardueretan, bai kanpora begira egiten dituztenetan." Aldeak alde,
|
lehen
karlistada ondoko esaldi famatu hura bezala: foruak bai baina batasun konstituzionala hunkitu gabe.
|
|
2021
|
|
|
Jose de Elosegi oñatiar okinak desertzio sare erraldoi bat antolatu zuen
|
lehen
karlistadan eta, bestetik, ogi pozoitua eman eta Gasteizen zeuden 8.000 soldadu ingelesetatik 1.500 hiltzeaz izan zen akusatua, torturatua eta garrotean hila. Berak desertzio sarearena aitortu bai, baina ogi pozoituarena ez zuen inoiz onartu.
|
|
2022
|
|
|
Bitartean, 1 Inperiotik landa bakea itzulirik (1815), Nafarroarekiko harremanak berriz indartu ziren, eta bereziki
|
lehen
Karlistada denboran() bien arteko merkataritzak gorantz egin zuen. Baina 1841 urtean Espainiak bere aduana Ebrotik bi erresumen arteko mugara bultzatzen du, komertzio hori murriztuz.
|
|
|
Ez dago hobeki erraterik. Aburu publikoa karlisten alde dago, eta ez soilik iparraldeko hiru euskal lurralde historikoetan, Frantzia osoan ere, bereziki legitismisten artean, baita errepublikanoen artean ere,
|
lehen
Karlistadan bederen: bi alderdietakoak elkartzen dira noiztenka, 1830eko iraultzan agintea hartu dien gobernu liberalari bizkarra emanez.
|
|
|
Karlistak dira nagusiki, haatik ez bakarrik. Liberal moderaturik ere badago, bereziki
|
lehen
Karlistadaren ondotik, liberal gogorren intolerantziatik ihes. Iturri batzuen arabera, 1840an 30.000 karlistaz goiti badago Frantzian aterpeturik; amnistiaren bezperan, 8.000 dira ofizialki Frantziako gobernuaren laguntza hartzen dutenak.
|
|
2023
|
|
|
Izenburuak dioenez,
|
lehen
karlistadan kokatzen da obra, baina argumentuak ez du ez karlisten ez liberalen alde egiten, gerretan herri apala beti irteten delako galtzaile, bando batean zein bestean egon. Jokin de Pedro obraren egileak eta Matxalen de Pedro zuzendariak ikuspegi garaikide eta aurreratu hori eman diote bizkaiera ederrean idatzitako testuari, umeen eta kaleko jendearen bizipenei garrantzia emanez eta, aldi berean, langileen eta aberatsen arteko lubakia nabarmenduz.
|