|
2004
|
|
|
Giro eta eztabaida hauek ezagutu zituen W. von Humboldtek, Parisen Joseph Dominique Garaten bidez euskara eta euskaldunei buruzko informazioa
|
jaso
ondoren, besteak beste. Euskarari buruzko ardura gutxi zela euskal buruzagi politiko argien artean, salatu zuen eta euskarak ez zuela etorkizunik iragarri.
|
|
|
datu, egokitu eta prestatu, zeregin berrietarako. ere multzoka
|
jaso
behar, hizkuntzak berak, antzinako idazle eta iturri erdaldunduetan baino, berezko zuen sen edo espirituan oinarrituak. Euskara hori, jakina, edonoiz, edonon eta edozertarako erabili behar, euskaldunen arteko komunikabide nagusia izan behar baitzuen.
|
|
|
Azken mende honen bukaerako testuinguru historiko honetan kokatzen du egileak, hain zuzen, Ara naren ekarpena. Garai honetan lekuko euskalariak hauen artean Astarloa, Az kue, Kanpion, Arana eta, dira atzerriko hizkuntzalarien bereziki Humboldt, Bonaparte printzea, Vinson, van Eys, Hervás en eta, argitasunak eta ekarpenak
|
jasotzen
dituztenak, orduan sortzen baita Europan, buru Humboldt dela, hizkun tzalaritza modemoa. XX. mendean sartuko ginateke euskararen normalizazioa ren bidean.
|
|
|
Egia da, bai, XIX. mendeko beste zientzilari askoren antzera, arrazaren kontzeptua erabili zuela, oinarrizko elementutzat zuela, baina hori egitean Eu ropako joerak
|
jaso
besterik ez zuen egin. Euskal Herrian bertan, Kanpionek ere arraza erabiltzen zuen barra barra bere idatzietan.
|
|
|
Sabino Aranarentzat, esan bezala, euskalduna euskararen jabe dena daba karrik; baina euskaltzale, hots, euskarafilo izan daiteke euskara jakin gabe ere, baldin maite badu. Guk hemen, euskalari diogunean, euskaran adituari deitzen diogu eta euskalaritza, euskarari buruzko jakintza
|
jasotzen
duenari.
|
|
|
Hamazazpi urte zituela hasi zen euskara ikasten, bere kabuz, Van Eys en Diccionario a aurrean eta Astarloa erakusle zituela. Hauengadik
|
jasoko
du, ha tez ere, etimologian murgiltzeko joera. Euskalari gisa, berriz, Kanpionen Gra mática reo irakurketak irekiko dizkio beste euskalkiak ezagutzeko bideak.
|
|
|
Lan hau 1885ean hasi zen idazten, baina 200 orrialde Bar tzelonan argitaratu eta gero, 1888an argitaratzeari utzi ziola dio berak, zerga tik esan gabe. Baina, hau ere berak dio, gaztetan idatzitako Gramatika horretako sei ikasgai letren soinuez eta zeinuez dihardutenak, hain zuzen Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino n
|
jasotzen
omen dira. Ordura ko, beraz, finkatua zeukan bere sistema grafikoa.
|
|
|
Ordurako, antza, Azkuek hautsiak zituen nazionalistekiko loturak. Noski, Aranak bazuen kexatzeko arrazoirik ere, ze ren Arana abertzaleari aldizkariak ixten zizkioten bitartean, Euskalerriako Ra mon Sota y Llano industrilariarengandik eta Banco Bilbaoko kontseilari zen Tomas Epaltzarengandik
|
jasotako
finantz laguntzari esker, Azkuek orduantxe bideratu berriak baitzituen euskarazko aldizkari bat, Euskaltzale (1987), eta antzoki bat, Euskaldun Bizkaitarra (Almacén Vasko), izenekoak. Urte berean, uztailean, lekeitiarrak sortu eta zuzendutako Euskal Ikastetsea ari, Bilbao er daldunean eraikitzen den bakarrari, «antipatriótica» deituko dio, han naziona lismoa gorrotatzen irakasten omen delako.
|
|
|
Eta honen froga da Aranak asmatu edo eratutako hainbeste hitz txertatuta daudela, batzuk bes teak baino gehiago, ez gaurko hiztegietan bakarrik, baita ahozko zein idatziz ko erabileran ere. Hona hemen zerrenda horietatik
|
jasotako
hitz batzuk, be rak berritzat dauzkanak: abenda (raza), aberri (patria), abertzale (patriota), abeslari (cantor), abesti (canto), abixen (apellido), adimen (inteligencia), ar pidedun (suscriptor), autetsi (elegir), batzoki (círculo, sociedad), bazkun (so ciedad), bildegi (depósito), edesti (historia), erdeltzale (erderáfilo), ereslari (músico), eresti (pieza musical), euskeltzale (euskeráfilo), Euzkadi (toda la nación vaska), euzkelgi (dialecto del Euskera), garagardo (cerveza), gotzon (ángel), gudari (soldado), ikastola (escuela), ikur (signo), ikurrin (bandera), ikurton (sacramento), irarkola (imprenta), ixenorde (seudónimo), izki (letra), laurleko (peseta), ludi (tierra), margo (color), oben (pecado), opaldu (dedi car), orlei (berde), sendi (familia), ugaztun (mamífero), zenbaki (número), etab., edota beste iturrietatik hartuak, Hervás enetik, adibidez, margo (color) bezala.
|
|
|
(91) Eztabaida honen nondik norakoa
|
jasotzeko
, esan behar da, Karlos Borboikoak Gerni
|
|
|
Arestian esan bezala, Arana ez zen joan Batzar horretara, gaixorik zego elako, baina idatziz bidali zituen bere proposamenak, jadanik aipatuak, zeine tan zehatz mehatz azaltzen baititu Hendaiako Batzarrekoan gertatuak eta esan dakoak, orduko aktak
|
jasoz
. Helburuez zehaztasunik ez zela eman dio:
|
|
|
izan zena izango da, hain zuzen, Euskaltzaindiak Oñatin 1918an onartuko duena, Azkue, Bonaparte, Oihenart, Darrigol eta Duvoisinen lanekin balera. Eleizaldek, Sabinoren jarraitzale hurbilekoenak, ho nela
|
jasotzen
du Euskaltzaindiaren egitekoa bere 6 artikuluan: < < Trabajará preferentemente en la for mación de un lenguaje literario unificado en léxico, sintaxis y grafía, que nutriéndose de la savia de todos los dialectos nos permita disfrutar de una literatura comun> > (< < Sabino de Arana Goiri> >, OC, 1,
|
|
|
Areago oraindik. Beste aurreko hori bezala, Piarres Lafitteri
|
jasotzen
diogu, beti «euskal teoriatik» urrun egondako Manex Hiri art Urrutyk P. Broussain-i 1902ko ekainaren 12an egindako gutun zati hau, Sa bino preso zegoela egina: «Eta gure Arana!...
|
|
|
1.2 RIEV aldizkarian zetista eta seisten arteko liskarra pizten den urte be rean, Sabino Aranaren izendegia dela eta, beste eztabaida bat kaleratzen da, be re garaian izan zuen garrantziarengatik gaurko bibliografiak ere
|
jasotzen
due na (174). Kontu jakina da 1906an Gasteizko gotzain izendatua izan zen Cadena y Eleta-k, Pitillas-ko nafarrak, beren haurrentzat hala eskatzen zuten haurrei euskal izenak ipintea debekatu zuela eta jokabide honek euskal nazionalisten hasarrea piztu zuela.
|
|
|
Azken batean, ongi asmatutako edo herritik
|
jasotako
hitzen egokitasun kontua erabilerak erabakitzen baitu, beude hor auzi horiek. Elorregi kritikaria, hau ere esan beharra dago, ez zebilen beti zuzen, zeren, Bizkaian erabiltzen diren «bier> >, «bijar» eta «bijer» forma ortografikoak direla eta, Aranaren tes tuan kontraesan batzuk ikusi bide baitzituen ez zeuden lekuan eta, lege fone tiko eta ortografikoen arteko bereizketaz egiten dituen zehaztapenez ez ohar tzean, ondorio faltsuak ateratzen baititu (206).
|
|
|
Beste hirugarren erantzun bat ere
|
jaso
zuen Altubek aldizkari beretik,
|
|
|
Eta Azkue aipatu dugularik, bada Aranak berari bidalitako beste gutun bat, 1957an Alfonso Irigoienek Euskera agerkarian argitaratu zuena, baina Obras Completas en
|
jaso
ez zena, ez lehenengo ez bigarren edizioan (6).
|