|
2022
|
|
|
" Sagarrondoai xerto ona eman diogu",
|
jaso
zuen Mariano Izetak Baztango hiz keratik. Eta Axularrek aspaldi beste hau utzi zigun idatzirik:
|
|
|
Bigarren bat ere ipin daiteke salgai euskararen plazan: bonbiltxoa Plazido Mujikak
|
jasorik
dakarren izena.
|
|
|
Baina izen desberdinak egotzi izan zaizkio egunsentiari han hor hemen, beste hizkuntzetan ere gertatzen den antzera. Hala ere, izen bakoitzaren atzean egunsentia sentitzeko, ikus teko edo
|
jasotzeko
, hainbat era daude, eta esanahia ere pitin bat berezia izan daiteke.
|
|
|
Idatziz erabili izan dela batez ere, esan daiteke, ez berbaz edo hitzez. Euskaltzaindiak EHn
|
jasorik
dakar arnastu itxurapean, aldi modernoan garatu duen erabileraz ondo ohartuta. Aditz bakun eratorria beti ohi da samurragoa jarduera edo ekintza funtsez koa, eta inguru hizkuntzetan ondo finkatua, den batentzat.
|
|
|
Toribio Etxebarria eibartarrak aspaldi utzi zigun idatzirik herri berbetatik
|
jasoriko
esaldi hau: " Arnastutzen dogun aizia be, Jaunari zor deutsagu".
|
|
|
Hats hartu lokuzioa, gaur sarriago a mugatzaileaz hatsa hartu, erabilia eta nagusi da ekialdeko hizkeretan. Hona hemen, EHHA dialektologia atlasak Bi darrain
|
jasotako
adibidea: " Nere etxeko zorrak pagatu ditut eta orain hatsa hartzen dut".
|
|
|
· Bigarren bat, zeinatu aditzaz ehoriko formula zahar bat: zeinatu eta igara, Garibaik
|
jaso
zuen eta Bergarako hiria aipu duen errefrauan ageri da: " Bergara, zeiñatu eta aigara" (Atsotitzak, 34).
|
|
|
Bada erritu formula gisa erabili izan den esaldi bat, Busturi aldean
|
jaso
duguna. Seintxo jaioberria, bateatugabea, gaixotzen zenean, osatu zedin esaten zena:
|
|
|
/ beterik basua. // Nik zuri, zuk niri,/ biok eginaz alkarri,/ basua txit garbi/ do gu ipini" (LABAYRU FUNDAZIOAk Mungian
|
jasoriko
bertsioa).
|
|
|
Pertsona gazteengatik ere esan ohi da, halakoa mentu onekoa dela; izaera onekoa, portakizun onekoa, pertsona modu ona. Azken batean, gurasoengandik mentu ona
|
jaso
duela adierazten da irudi bidez. Zuberoako errefrau zahar batek dioen bezala: " Har hezak aihen onetik lantharea eta ama onetik emaztea".
|
|
|
Jarraitu aditzaren forma bezala. Bes tetik, hiztegietan eta, darraio bezalakoak
|
jasota
daude. Ongi al daude?
|
|
|
Beraz, norbaiti gogo bihotzak biziro ukitu, edo emozioz be tez ge ro, zeozerk zausk egin edo zausk eragin digula esango dugu. Osterago, Plazi do Mujikak
|
jasorik
dakar: zauskada, ‘inpresioa, emozioa, konmozioa, sentsazio bizia’ adierazteko.
|
|
|
Ekintza bera adierazteko," reincidencia" alegia, berrerortze edo birjauste pro posa daitezke agian –berrerortze
|
jasota
dago hiztegi batzuetan– No lanahi ere, esanahi hain finkatua duen kontzeptua izanik, hitz bakarraz adie raz tea hobe.
|
|
|
Harakina eta harategia hitz zaharrenetarikoak ditugu euskaraz idatzizko agirietan. Oraintsuagora etorrita, bada esaera moduko bat, Martzelino Soroa antzerkigileak umore handiz
|
jaso
zuena: " Ala da bai, Batista.
|
|
|
Hala: " Badaki itxuratzen eta eriaren egiFaktoriako geziak [2020 urteko testu bilduma] 64 ten" –hau da, gaisoarena egiten–,
|
jaso
zuen Lhandek. Orixeren beste adi bide bat:
|
|
|
grafitia. Gure inguru hizkuntza
|
jaso
guztietan onartua den hitza. Hala esan daiteke:
|
|
|
Baina gaur egun, Kataluniako arazoa bitarte bereziki, konponbidea bilatzeko modaratu den figura adierazteko erabili izan da. Izateko diren elkarrizketak eta akordioak zehatz eta objektibotasunez
|
jaso
eta hal akoxeak direlako bermea emango duen figura izendatzeko, alegia.
|
|
|
· Errelato mailegua ointzat hartzea da bide bat. Idatziz
|
jasotzen
den kontaera txostenari errelatoa deitzea eta horren egileari, errelatogilea.
|
|
|
Inguruko hizkuntza nagusietan ez da erabilia hitz hori. " Rapporteur" darabilte ingelesez eta frantsesez, eta idatziz
|
jasotzen
den txostenari" story"," histoire" edo" report" esaten diote. Alemana bere bidetik dabil:
|
|
|
Azkuek txulut egin lokuzioa ere
|
jasorik
dakar esanahi beretsuaz. Jokin Zai tegi idazleak, Azkueren jarraitzaile zintzoa bera, Sofokles tragedian darabilena, hain zuzen:
|
|
|
Eta horren hurrengo kopla batean, Bermeon
|
jasotako
bertsioaren arabe ra, dio: " –Neure laztana, zein dozu laztan?
|
|
|
Faktoriako geziak [2020 urteko testu bilduma] 68 xvii. mendean Mikoleta bilbotarrak
|
jasorik
dakarren amodio kantu bate ko hitzak dira: " Amoren kontentuak eztaude irauten,/ kanpoak lorak legez dira galtzaiten".
|
|
|
Eta inauteri eta aratuste garaian gaudenez gero, Eibarren, Durangaldean eta beste hainbat lekutan jendea koko jantzita kaleratzen den garaian, bada zomorro edo koko bat, lupua esaten zaiona, gazt. ‘oruga’ eta ‘escorpión’ adier aduna, edo Toribio Etxebarriak Eibarren
|
jaso
zuen arabera: " Sabandija venenosa de muy mala leyenda en el caserío" (Lexicón del euskera dialectal de Eibar).
|
|
|
Gure Lehendakaritzak osasun larrialdi egoera aldarrikatu du, eta handik laste rrera Estatuko gobernuak arrisku egoera edo alarma egoera gradura
|
jaso
du errege dekretu baten bidez. covid eraso oldarkor hori, Europan ere Italian barrena hain bortitz sartu dena, hasieran uste zen, epe motzean halako baretze edo arindura fase batera etorriko zela, baina mitigazio epe baten esperantzek putzura jo dute, egunez egun eritasun egoera larriagotu ahala. Pozak pozura, esan ohi den bezala.
|
|
|
Azkuek Baztanen beste adiera batez
|
jaso
zuen, esaldi honekin batera: " Nahi duzun bezin gizon ona da; bainan tanta laket duelakotz menosten da:
|
|
|
Justo Mokoroak bere lokuzioen artean
|
jasorik
dakarren esaldia da: " Jaibi garamuneko ajeaz begiak ere txiki eginda zegoan".
|
|
|
Eta Bizkaiko hizkera batzuetan ere bai. Azkuek Orozkon, Gernikan eta beste herri batzuetan
|
jaso
zuen, katua ogara izatearena. Baina hizkera horietan, txakur emea bero denean ere berdintsu esaten da, ohara, ogara dela.
|
|
|
Zehaztasun jakingarriak dira, M. Elexpuruk Bergara aldean artzain ofizio ko lekuko bati
|
jasoriko
esanak, ardiak arkara jartzen direnerako. Behin dio:
|
|
|
Antonio Zavalak Auspoako bertso liburuetariko batean honako bertsoa dakar
|
jasorik
: " Nere etxian beia susa da,/ txerria berriz irausi;/ astua ere arrantzaz dago,/ igeltzen ote dan asi.
|
|
|
Hegoaldean azenarioa dugu era nagusia, han hemengo aldaerekin. Bergaran adibide hau
|
jaso
zuen M. Elexpuruk: " Azenaixia oso ona ei da bistarako".
|
|
|
Baina seinalagarri dira beste izendapen batzuk ere. Deigarri egiten da, Arabako Lautadako euskara zaharrean (XVI. mendea), Landuttiok
|
jaso
zuen txafaiñoria ere. Azkuek Uribe Kostako berbatzat lekukotu zuen arbi gorria izena; ustez azenarioa izendatzeko.
|
|
|
" ‘cerafollo’, cierta hierba que se come en ensalada, parecida a la zanahoria", baina argiro oharturik ez dela gauza bera. Dauko izena ere
|
jaso
zuen Londresko eskuizkributik, azalpentzat ‘zanahoria silvestre’ ematen zuela. Eta azkenik, erregina belarra Kortezubin:
|
|
|
Eta Iparraldeko hizkeretan zabal dabil haurride hitza ere, anaiak zein arrebak batera biltzen dituen hitza. " Aurhide biren alhor artean ungi dago zedarria"
|
jaso
zuen Proverbes errefraubil dumako aleetariko batean Oihenartek (Proverbes, 55).
|
|
|
Lope de Isastik
|
jaso
zuen hitz hau esakuntza baten barruan 1620 inguruan: " Agoak, bero deino, galda.
|
|
|
arrisku, aupada eta borroken aurrean atzera jotzen duenari destainaz egozteko hitz magikoa zen, koldartzat hartzen zenari; ausarta ez zen edo atzea jo zalea zen mutikoari barre burlaz egozten zitzaion mespretxu adjektiboa. Baina Larramendik bere hiztegian ‘negativo’ adieraz
|
jaso
zuen bere hiztegi hirukoitzean, hau da, ezetzerakoa zen pertsona modua izendatzeko.
|
|
|
—Bada esaera zahar bat, Euskaltzaindiaren Hiztegiak zentzu fisikoan
|
jasorik
dak arrena, eta lehentxoago ere aipatu izan dudana: " Ahuntzak garia ikusi, baina
|
|
|
Geure eginbidean Euskaltzaindia lagun izan dugu beti, hasieratik gaurdaino, eus kal hizkuntzaren eredu onaren iritzia eta aholkua
|
jasotzeko
orduan. Lankide tza iraunkor horren erakusgarri eta froga tipi bat da liburu hau.
|
|
|
—Entzule baten mezua
|
jaso
dugu, denbora hitza entzun duela behin eta berriro eguraldia erabili behar litzatekeen testuinguruan. Zein da zure iritzia?
|