|
2004
|
|
|
Horra euskal historiaren sekuentzia kronologikoa. Baina giro latzean idatzirik zeuden bertsoak, liberal iraultzaren ondorioak begi bistakoak zirelako, batez ere fede katolikoaren nagusitasuna ere kolokan
|
jartzen
zuten. Horregatik galdera esistentziala eta metafisikoa egiten du:
|
|
|
Azken bertsoek borrokalari berrientzat ikuspegi ideologiko garbia adierazten dute. Helburuak
|
jartzen
ditu eta etsaiak nortzuk diren ere bai. Aurreratzean beraz, foru legeak eta euskara ikuspegi teokratikoaren baitako atalak baino ez dira izango.
|
|
|
Berehala argitu zidaten antolatzaileek nire eginkizuna zela Aranaren ondoko bizkaitar euskalgintza azaltzea. Halakoxea
|
jarri
zidaten gidalerro, eta halakoxea bete asmo dut neronek ere.
|
|
|
Sabino Aranaren eraginpeko euskalgintza aurpegi askotatik izan daiteke aztertua. Besteak beste, hasierako puntua
|
jarriz
, Bizkaian bizpahiru abiapuntu ditut nik nagusi. Lehen lehena, ekimen politikoarena, ordu arteko forutasuna gainditu zuena, Euskal Herri oso baten asmopean.
|
|
|
Lehen lehena, ekimen politikoarena, ordu arteko forutasuna gainditu zuena, Euskal Herri oso baten asmopean. Euzkadi
|
jarri
zion izena hark batasun horri. Horren lorratzetik etorri ziren, geroxeago, nazio ideiaren zabalkundea eta euskalgintza.
|
|
|
Harako horiek zer ekarri zuten euskalgintzaren alderditik modu askotan
|
jar
daiteke aipuetan. Batak literatura aterako du denon bistara; besteak, filología.
|
|
|
Batak literatura aterako du denon bistara; besteak, filología. Urliak euskaltzaletasuna
|
jarriko
du aitzakia; sandiak, aldiz, politika ekimena.
|
|
|
Gauzak horrela, garbizalekeria eta mordoilokeria elkarren aurka
|
jarri
ziren, euskara bera auzitan zegoela. Biziraupena jokoan zen, dena aldatu beharra zegoen, dena hatera egin beharra.
|
|
|
Haren jarraitzaileek bizirik nahi zuten euskara, eta, Aranaren asmoekin bat eginez, arlo desberdinetara ekarri zuten euskara bera. Aipuetan
|
jarriko
ditut, besteak beste, foru administrazioa, euskalgintza, komunikabideak eta eliza.
|
|
|
Sabino Aranaren garaian zio asko zeuden euskararen duintasunaren alde
|
jartzeko
. Lehenik berriki Unamuno eta besteek, berek menderatzen ez zutelako, esan ziguten euskara ez zela kulturarako gai, hizkuntza murritza zela eta
|
|
|
Ulergarriago izateko, omen? Hilabeteak gaztelaniaz esateko moda
|
jarri
zen, alegia euskaraz hitz gehiegi zeudela, nahasgarriak zirela. Gogoratzen naiz Iñaki Teodoro gipuzkoarraren semearekin eduki hizketa:
|
|
|
Egia da, euskara Aberriaren esanera
|
jarri
zuela, haren zerbitzura. Kanpi
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean
|
jarri
eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Sabino Aranak, euskaltzaletasuna abertzaletasunaren zerbitzura
|
jartzean
, morrontza lanetan jarri zuen euskara, baina fede onez, uste baitzuen abertza letasuna zela euskara sustatzeko biderik behinen eta eragingarriena. Baina ba du Abandakoak hori baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua.
|
|
|
Sabino Aranak, euskaltzaletasuna abertzaletasunaren zerbitzura jartzean, morrontza lanetan
|
jarri
zuen euskara, baina fede onez, uste baitzuen abertza letasuna zela euskara sustatzeko biderik behinen eta eragingarriena. Baina ba du Abandakoak hori baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua.
|
|
|
Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara zer gertatzen ari den ikusteko. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik
|
jarri gabe
, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du.
|
|
|
Eta bitartean diskurtso postmodemoak aurrera segitzen du estatu nazio ahaltsuen galtzadan gastatutako gurpilean. Ez da oztoporik
|
jarriko
Wagner edo Nietzsche bezalako izen handiak, arrazista garbiak, aiputan hartzeko or duan, baina sabindar nazionalismoa errebindikatu orduko, berehala agertuko dira handik eta hemendik adjektibo deitoragarriak, tartean, azalduz gatoze nez, arrazistarena. Sabino ez zen arrazista izan.
|
|
|
«Al cumplirse el centenario de la muerte de su fundador, cabría preguntarse por qué el PNV continúa teniendo como referente histó rico fundamental a una personalidad tan integrista y antiliberal como Sabi no Arana, en lugar de sus dirigentes democristianos y europeístas, José An tonio Aguirre, el primer lehendakari, y Manuel Irujo, el ministro de la República española, a mi juicio sus líderes más relevantes del siglo XX y de los pocos que ha tenido con talla de estadistas» (280). Estatista horien harikoak Iirateke, antza, Espainia zatiezinean kabituko liratekenak edo, az kenaldion modan
|
jarri
den bezala, Espainia handian eroso sentiaraziko gin tuzketenak. Baina hori erabakitzea, ez Espainiari, baizik Euskal Herriari to katzen zaio.
|
|
|
Sabino Aranak, halere, badu zer zuzendurik. Arbuiagarria da euskara arro tzekin ez kutsatzearren defentsazko tresna gisa ere erabili izana; eztabaidaga rria da, halaber, hizkuntza elkarrekin komunikatzeko tresna huts gisa hartu iza na; eta, batez ere, garai hartan ulergarriagoa izan arren, ez da horregatik onartzekoa naziotasunaren funtsa, ez hizkuntzan, baizik arrazan
|
jarri
izana, areago oraindik Humboldten tradizioa atarian izanda. Aranak puntu horietan egiten du garbiki erren.
|
|
|
Geroago piztuko den eztabaidan agertuko den bezala, alderdi linguistiko zein historikotik begiratuta, berak adierazi nahi zuen herri errealitatea adieraz teko desegoki asmatutako hitza izango da Euzkadi-rena; baina arreta
|
jarri
, hitz horren bidez azaldu nahi zuen kontzeptuaren edukian ezarri behar da, hor ha tez ere, honek baitu garrantzirik gehien, eta ez hainbeste, agian, kategoria po litiko hura adierazteko berak erabilitako hitzaren desegokitasunean. Euzkadi hitzak, lehenik eta funtsean, bere lurralde historikoan zein diasporan bizi den euskal jatorriko guztien komunitate etnikoa esan nahi du.
|
|
|
Euskera eus kal seme guztien izkuntza izatera eroan nai dau, eskubide guztien jabe eta guztien legezko eta egitezko izkuntza izatera. Lenengo, euskaldunak euren lozorrotik itxartu, euskeraren alderako za barkeritik eta jaramonik ezetik atera, eta ortik aurrerako ekintza
|
jarri
. Euskalerri edo eskualde ba kotxetik asiko da lana, lenago euren jabe izan ziran eta egunen baten barriro izateko ustea dau ken eskualde bakotxetik.
|
|
|
Eskualde bakotxean nagusi dan euskera alik eta batuena egin, osotu eta indartu, guztien arteko izkuntza egin arte, bai literaturan eta bai goikoen eta bekoen, ikasien eta ikasibakoen agotan, kalean eta etxean. Euskera ori
|
jarri
bearko da nagusi eskola guztietan, beren goetarik gorenoetarañokoetan, erri batzar eta batzarretako eta gizarteko agiri guztietan. Olantxe euskalki bakotxean batasuna lortuaz...» (Op.; OC, I, XVII).
|
|
|
Nolanahi ere, garbi ageri da, gramatika arazoetan eta, Arana garai honetan ez dela Azkueren ja rraitzailea, honen irizpideak ondo baino hobeto ezagutzen dituen arren (61). Besterik da, arrazoi politikoengatik ere, haren izena parentesi artean
|
jarri
iza na. Ezaguna den bezala, Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino libu ru hau argitaratu baino lehen, Kanpioni bezala, honi ere alderdiz alderdi jau zika dabilela esaten dio «La bandera fenicia» artikuluan (1895), noiz nazionalistekin noiz espainolistekin:
|
|
|
Aranaren izendegia egutegietan agertu zen, hasteko 1897ko Lenengo Egu tegi Bizkatarra n, eta hurrengo urtean Lenengo Egutegi Biskaitarra 1898 ize nekoan, zeina, egilea hil eta gero, Ixendegi Euzkotarra izenarekin argitaratu baitzen. Lehena sakelan eramateko eta bigarrena horrnan
|
jarrita
edukitzeko eginak zituen. Biak genituen, Aranaren ustez, Bizkaian argitaratzen ziren le henak.
|
|
|
Zer gertatu zen? Dirudienez, Aranari Hondarribiako Batzarrean euskal or tografiaren batasunari buruzko zirkularra idatz zezala eskatu baitzitzaion, hark, zirkularra idatzi eta inprimitegira bidali zuela argitaratzeko, bukaeran batzor dekoen sinadurak
|
jarriz
. Testu zuzenketa egin eta gero, Daranatz lehendakari ari bidali zion 1902ko urtarrilaren 11n, frantsesez idatzitako gutun labur bate k in batera (129).
|
|
|
Jokabide horrekin Abandakoak bere sistema grafikoa ezarri nahi zuela aditzera emanez, Guilbeau idazkariak bere eta beste batzarkideen arteko gu tun gurutzaketa
|
jarri
zuen martxan haren uholdeari eutsi asmoz. Kontua Ara nari bideak oro ixtea zen.
|
|
|
Honela, batzordekoa zen Aranaren kontrako eraso ari eman zioten hasiera, erabakiak hari bizkar hartuz. Idazkariaren txostenean, batez ere, euskaltzaleak ere gomitatuak izatea
|
jartzen
zen auzitan. Hala idaz ten zion Kanpionek Guilbeau ri 1902ko urtarrilaren 22an:
|
|
|
Ez zen erori behar inola ere Aranak
|
jarritako
zepoan. Zer egin?
|
|
|
Euskal Herria hitzak ez duela euskallurralde osoa besarkatzen, eus kaldunena bakarrik, eta, ondorioz, hitz desegokia dela euskal nazioa adierazte ko? Galdera honentzat ere badu erantzuna, eta da, adibide bat
|
jarriz
, Olite eta Lizarrako jendeari Euzkadi Euskal Herria bezain arrotz egingo zaiola.
|
|
|
Aranazaleek zirikatu egiten baitute, erantzun beharrean aurkitzen da Kan pion, baina irakurleak jakinaren gainean
|
jartzen
ditu, min ematen diola Ara naren iritziak ezeztatzen ibili beharrak, nahiago bailuke haren izena aupatzea, ez bakarrik euskalari bezala, baita, eta batez ere, nazionalismoaren sustatzaile bezala ere. Euskalaritzan, adinarekin azterbidean eredu zientifikoaren arabera jokatzeak kenduko zion hipotesi ausartegiak egiteko zeukan joera.
|
|
|
Urkijori ez dio inork eman euskalari patenterik, Karmelo Etxegaraik ez du gai horretan ezagutzarik, Txomin Agirrek euskarazko bi nobela ditu. Autore hauek, azken batean, Ara naren euskara eredua, garbizalekeria, alegia, zen auzitan
|
jartzen
zutena, zeina islatzen baitzen, ez bakarrik izendegian, baita hiztegian bertan ere.
|
|
|
Politika norberaren ideologiari dagokion zer bait da, zerbait partikularra; kultura, aldiz, komunitate baten ondarea, zerbait kolektiboa (185). Zentzu honetan, kulturaren eta politikaren arteko bereizketa hori egin zutelako, hain zuzen, eredutzat
|
jartzen
dira euskal kulturan nor izan diren batzuk, hala nola Julian Elorza, Azkue, Pierre Lhande, Juan de lturral de y Suit, Wentworth Webster, edo berriagotan, Julio Caro Baroja, edo Jose Migel Barandiaran bera. Fundamentalismorik ez da behar:
|
|
|
Hizlariak, Arana «maisuari» ezaugarriren bat
|
jartzeko
eskatuko baliote, hauxe jarriko omen lioke: «Ni naiz euzkeraren plzkundea» (203).
|
|
|
Hizlariak, Arana «maisuari» ezaugarriren bat jartzeko eskatuko baliote, hauxe
|
jarriko
omen lioke: «Ni naiz euzkeraren plzkundea» (203).
|
|
|
Euzkerea aldizkarian, 1929ko III. zenbakitik aurrera, atal berezi bat ireki tzen da, «Los contradictores del maestro» izenburuarekin, non Abandokoaren iritziren bat edo beste ezbaian
|
jartzera
ausartzen zirenak errotarrian xehatzen bai tira kupidarik gabe. Konbentzituta zeuden Sabino Arana euskalariaren lana gu txiestea zutela xede haren kontraesale horiek (205).
|
|
|
garrantzitsuagoa, alegia, aspaldidanik euskaldunduta dauden eta zazpi pro bintzietan erabiltzen diren hitz horiek, nahiz jatorriz erdarazkoak izan, gorde eta zaintzea. Hizkuntzaren osasunak eskatzen du mintzatua eta idatzia elkarren ondoan orpoz orpo joatea, beti ere herriak erabiltzen dituenari lehentasuna emanez, teatru, phesta eta erlijione ren lekuan antzoki, jai eta urkutz
|
jartzen
ibili gabe. Ez dago Gemikako Arbolan datozen hitzak arbola, bedeinkatua, mundua, fruitua, adoratu eta aldatzen ibili beharrik.
|
|
|
Aranazaleak izan ez diren beste hainbatek ere aho batez onartu izan du te Arana Goiri izan dela Euskal Pizkundearen eragile nagusia, zeruan gaindi ibili zen arrano galanta. Azkuek guztien gainetik
|
jartzen
du haren izena, na hiz elkarren artean lehiakide amorratuak izango diren (249); Kirikiño hark ereindako landareaz ari da, bereziki bigarren aroan (250); Orixeren ustez ere, aldekoak nahiz kontrakoak izan, hura daukate eragile nagusitzat (251). Hale re, autore handienekin bezala, harekin ere kritikak bere galbahea pasatzen du xehe eta mehe.
|
|
|
Errazagoa da agerikoa ikustea, ez eta ezkutukoa baino. Zientziaren egitekoa da, hain zuzen, ezkutukoa agerian
|
jartzea
.
|
|
|
Ikusten da Biltzar horren ondorioz eta bera desiatzen zegoen Akademiaren esanetan
|
jartzeko
. Bibliografia ugaria erabiltzen du korrejitze lanerako, lapurte razkoan L. Diharassarryren Ciristino Legeaz baliatzen da, horkoan bakarrik
|
|
|
1902ko martxoaren 5eko proposamena ere interesgarria da, alegia, Ger nikako Batzar Nagusi guztien Agiriak argitaratzea, zehazki eta ortografía al daketarik gabe, dauden daudenean. Batzar agiriok kronologikoki liburu bildu ma legez atera, salgai
|
jarri
banaketa eta guzti. Ehun urte geroago, oraintsu hasita egon arren, burutu gabeko lan bat da.
|
|
|
Tartean Moyano legea bazebilen mende erdiko kalteak egiten estatu zentralizatu baten, irakaskuntzako hiru mailetan euskara, kata lana eta galegoa baztertuz eta maisuen izendapenak ere, gure kasuan, Valla doliden egiten ziren gaztelauen mesedetan. Hogei urte geroago, haren ando rengo Landeta eta Eleizaldek, «Bizkayaren auzo ikastola» delakoak martxan
|
jarriaz
eta Zomotzan Maisu Eskola sortzeko egitasmoa, gauzak bideratzen hasi ziren. Diputazio aldaketak eta Primo Riveraren Diktadurak zapuztu zi tuen asmo horiek.
|
|
|
Zer erakunde hobe rik gauzatzeko, bidezkotasunez eta zuzentasunez, Sabino Aranak zeregin ho rretan egindako lanaren benetako nondik norakoak, egindakook aztertzeko eta neurtzeko. Beste alde batetik, berton dauden hitzaldien aberastasunak berez eta besterik gabe adierazten du egileek pertsonaiaren beraren eta alor honetan egindako lanaren azterketa egiterakoan
|
jarritako
adorea eta ahalegina. Euroi ere gure Fundazioaren esker ona.
|
|
|
Eta hemen ere, dakusagunez, zozoak beleari ipurbeltz. Izan ere, aipaturiko zinegotzi horren ideologiakoek askoz ere gero ago eta lasai aski el Dia de la Raza
|
jarri
zutela kontuan izanda, ez dirudi Sa binoren jarrera bereziki gaitzestekoa zenik, gure foru Iegislazioa galtzean Biz kaiko erakundeetara hable en cristiano esaka zetozen administrazio eta irakaskuntzako funtzionario kanpotar eta inperialisten aurka, urteak pasa aha Ja, orduko testuingurua aldatzean, haren hitzak, Iekuz eta tokiz kanpoan, maiz gogorregi irudi dakizkigukeen arren. Edonola ere, ez ziren gozoagoak izan, dakigunetik, Rizal filipinarrak edo Marti kubatarrak espainol okupatzaileen kontra esandakoak.
|
|
|
Gutun bakoitzaren hasieran
|
jarritako
oharrean zehaztuko da jatorrizko dokumentua non den eta non argitaratua den orain arte. Halaber, Euskaltzain diaren idazkari den Xabier Kintana jaunak jatorrizko gutunen kopia digita lizatu bat Sabino Arana Fundazioaren buruorde den Jose Luis Aurtenetxe jaunari eman zion eskura, Sabino Aranaren omenez burutu ziren jardunal dien baitan.
|