|
2022
|
|
|
Eta beste batek," denborak erakutsiko du elurra mendian", esan gura da, denborak erakutsiko duela, hiztunek aditz berri horri abegi ona egiten dioten ala ez. Geldi dagoen ura, zingera bihurtzen da, eta
|
ibili
dabilen ura da edaten duguna. Hizkuntza kontuan ere, beste hainbeste.
|
|
|
Eta beste batek," denborak erakutsiko du elurra mendian", esan gura da, denborak erakutsiko duela, hiztunek aditz berri horri abegi ona egiten dioten ala ez. Geldi dagoen ura, zingera bihurtzen da, eta ibili
|
dabilen
ura da edaten duguna. Hizkuntza kontuan ere, beste hainbeste.
|
|
|
Eta Nafarroa Beherean argidiria ere deitu izan zaio, DIRI atzizkiaz, Iparraldeko eremu zabalagoan goiztiria deritzanaren forma mugatuagoa, euskararen sartaldean ezagunagoa dugun alba edo goiz alba delakoarentzat. Eta argi ize naren hariari tenk eginez, oraindik ere hor ditugu argi ikara, argi tirrinta eta beste argidun izen elkartu batzuk, gure hizkuntzan hain zabal ez
|
dabiltzanak
.
|
|
|
Hasiberria izan daiteke bat, lanean dela, ikastetxe batean dela, edo kirol batean edo bestelako edozein jardueretan; lehendik, han bertan beste batzuk luzaroago
|
dabiltzan
lekuan, hasiberri den hori baino askojakinagoak, esperientzia gehiagokoak diren lekuan.
|
|
|
Aspaldion guztiok
|
gabiltza
MENDU atzizkiaren soinuan dantzan: konfinamendu, deskonfinamendu...
|
|
|
—Behin honezkero, hiri nagusietan metroak eta gainerako garraioak jendez beteta
|
ibiltzen
ari dira, batez ere puntako orduetan. Eta erreguz eskatzen zaiguna da, ezer ez ukitzea, edo ezeri ez ikutzea...
|
|
|
—Bizitzeko Gutxieneko Errenta da gehien entzuten
|
nabilena
. Hedabide batzuetan Bizitzeko Gutxieneko Diru sarrera ere bai.
|
|
|
Baina baiezka ere bai: " Hileroko eto rritxoa daukana hobeto dago, noizean behingo etorri urriekin larri
|
dabilena
baino".
|
|
|
Dei hitz edo aditz lokuzio modura zabalago
|
dabiltza
, behar bada, beste batzuk: adi!, erne!, ernai!, kontu!
|
|
|
—Irudizko lokuzioa da, zura edo egurra ukitzea ziurtasun edo babes iruditzat har tuta. Adu txarreko zerbait, patu txarren bat gerta ez dadin, erritu formula gisa gaztelaniaz zabal
|
dabilena
. Baina beste hizkuntza askotan ere bai.
|
|
|
Baina euskararen eremu osoan, zabalen
|
dabilen
hitza ondoa dugu, elkarkuntza barruan: mahatsondoa.
|
|
|
Baina esaldi bi ere pentsa daitezke azpian, nagusia eta mendekoa: " Zu eta ni, maskara beti musuetan (jantzita) dugula
|
gabiltza
". Bigarren aukera hau ere zuzena da.
|
|
|
Eta bada beste aditz lokuzio bat ere, batzan
|
ibili
edo batzanduta egon, beste baten edo batzuen isilean bi adosten direnean esaten dena: Batzan dabiltzala –edo batzanduta daudela– besteren kaltetan.
|
|
|
Eta bada beste aditz lokuzio bat ere, batzan ibili edo batzanduta egon, beste baten edo batzuen isilean bi adosten direnean esaten dena: Batzan
|
dabiltzala
–edo batzanduta daudela– besteren kaltetan.
|
|
|
Eta beste aukera bat dugu, gorago aipatua, eta guztiz zabal
|
dabilena
: on doko | osteko orduetan, ondoko | osteko minutuetan, ondoko | osteko segundoetan; eta hurbiltasuna markaturik:
|
|
|
Itzulinguru horietan
|
ibili
ginen, bada, esamodu horiek erabiliz," abocado" terminoa euskarara ekartzeko. " España, abocada a elecciones", horixe izan zen lerroburuetako bat.
|
|
|
Eta parke naturala delako horri ere ez diot jera onik egiten. Begi hobez iku siko nituzke natura parkea ereduko hitz elkartuak, parke naturaletara jotzen
|
ibili
behar barik.
|
|
|
Esanahia: ‘aho kopaoa’, ‘ahamen txikia’, gazt. ‘bocado’ Okela hitza berez euskara zabalekoa dugu, eta lehenago gaur baino askoz hedatuago
|
zebilen
, baina esangura berezituaz. Okela eta haragi ez ziren bat.
|
|
|
Bada beste hitz bikote bat, bigarrentzat berau duena, lan harreman munduan zabal
|
dabilena
: soldata arrakala, funtsean gaztelaniaz" brecha salarial" de lakoaren ordain gisa.
|
|
|
Gaur atzera geratu diren berrezarpenak, nahiz aldi batez erabiliak izan, ba dira guztiz ezagun izan diren batzuk: berebila (berez
|
ibili
, berez dabilen gurpilduna; ‘autoa’ esateko), suburdia (behinolako suzko gurdia; ‘trena’ aditze ra emateko) eta abar.
|
|
|
Gaur atzera geratu diren berrezarpenak, nahiz aldi batez erabiliak izan, ba dira guztiz ezagun izan diren batzuk: berebila (berez ibili, berez
|
dabilen
gurpilduna; ‘autoa’ esateko), suburdia (behinolako suzko gurdia; ‘trena’ aditze ra emateko) eta abar.
|
|
|
Hausnarrean
|
ibili
natzaio puntu honi, eta pintatu aditz maileguaz baliatzekotan, iruditu zait ondo esana litekeela, pintatuak azaldu direla San Frantzis ko auzoan. Aditz partizipioaz eraikiak dira beste izen asko eta asko eus karaz:
|
|
|
" Rapporteur" darabilte ingelesez eta frantsesez, eta idatziz jasotzen den txostenari" story"," histoire" edo" report" esaten diote. Alemana bere bidetik
|
dabil
: " Bericht", hau da, txostena, kontaerari, eta" Beri chters tatter" egileari.
|
|
|
Eskailera mekanikoak hondatu diren bakoitzean, eskailera hondatua esan be har dugu ala, gaztelaniaz" escalera averiada", edo igogailu kaltetua edo igogailu hon datua," ascensor averiado" erdaraz datorren bakoitzean? Eskailerak ez
|
dabiltza
edo igogailua ez dabil; igogailua kaltetuta dago edo igogailua aberiaz dago esanda, ez al dago argiago?
|
|
|
Eskailera mekanikoak hondatu diren bakoitzean, eskailera hondatua esan be har dugu ala, gaztelaniaz" escalera averiada", edo igogailu kaltetua edo igogailu hon datua," ascensor averiado" erdaraz datorren bakoitzean? Eskailerak ez dabiltza edo igogailua ez
|
dabil
; igogailua kaltetuta dago edo igogailua aberiaz dago esanda, ez al dago argiago?
|
|
|
Bat izan daiteke, Eibarko hizkeratik jasoa den: panpana jo edo panpana jotzen
|
ibili
delakoa, balentekerietan, ausarkerietan edo aupada ka ibili, esateko. Berez ez gaude ordain zuzen baten aurrean, antzeko zerbaiten aurrean baino.
|
|
|
Bat izan daiteke, Eibarko hizkeratik jasoa den: panpana jo edo panpana jotzen ibili delakoa, balentekerietan, ausarkerietan edo aupada ka
|
ibili
, esateko. Berez ez gaude ordain zuzen baten aurrean, antzeko zerbaiten aurrean baino.
|
|
|
Horren harira dator, Juan San Martin euskaltzainak as paldi idatzi zuen esaldi hau: " Bein, alemaniarra, ba ei
|
ebilen
panpana joten, Plaen txian ez egoala bera lango murgilaririk esaten" (Zirikadak).
|
|
|
Gehienetan sexu indarkeria edo genero indarkeria esanda, ongi asko ulertzen da. Maileguzko adjektiboetara jotzen
|
ibili
behar al dugu beti. Indarkeria sexista, indarkeria matxista...
|
|
|
Kontua da, lehendik ezaguna izan arren, pil pil
|
ibili
den hitza dugula aurten ere.
|
|
|
Geure hizkuntza bizi
|
dabilen
seinale. Halaxe da hizkuntza bizien ibilbidea:
|
|
|
· Baina bada beste hitz bat ere, maileguzkoa, jende multzoak hara ho na
|
ibiltzea
adierazteko egokia: abalantxa, elurraz ez ezik jende multzoak direlaeta ere entzuten dena.
|
|
|
Esanguraz gardena elizburu delakoa, lau silabako hitza. Hautu ona genuke hau, agian, hutse tik berririk asmatzen
|
ibili
behar gabe. Eredu honen araberakoa du gu euskaltzainburu izena ere.
|
|
|
Lupuak jota dagoena" carroña" da. Eta lupukerietan
|
dabilena
," carroñero". Eta lupukeria esan dakioke" carroñerismo" delako horri.
|
|
|
Edo: Lodiaren lodiaz haragiak da riola
|
dabilela
urlia. Lehen bekatu handitzat aipatzen ziren haragikeria, ha ragikoi eta halako batzuk ere guztiz ezagunak dira eliz dotrina gaietan, beti ere sei garren aginduari doakiola.
|
|
|
—Athletic eta Erreala futbol ekipoen arteko Errege koparen finala dela-eta, tradizioz anai tasuna izan denaren ordez, andrezkoak zein gizonezkoak, biak, barruan hartuko dituen hitz baten bila
|
ibili
gara. Batean ahizpatasuna, bestean arrebatasuna...
|
|
|
Infekzioedo kutsadura guneak zein diren noraezean itsumustuan
|
ibili
beharra.
|
|
|
Eskuak sarri garbitzea eta ondo igurztea dira belarrietara datozkigun agin du zorrotzak. Eta ahoa eta musuak estaltzeko, maskaraz edo musukoz urri
|
gabiltzanez
, tapaukak erabili ote ditugun, edo besterik ezean, ganaduei eta txakurrei ipintzen zaizkien mozal, muturreko edo zurdapalez baliatu be harko ote garen.
|
|
|
Gaztelaniaz" testear" aditza ere indarrean
|
dabil
. Euskaraz ez dugu orain dik testatu aditzik finkatu, baina berez berez etorriko da.
|
|
|
Hotzak hartu izatea bat ere zabal erabilia da: " Kanpotik luzaroan
|
bazabiltza
, hotzak hartuko zaitu".
|
|
|
Euskaraz ajea da beharbada hiztunen artean zabalen
|
dabilen
hitza: hasi Bizkai ekialdetik eta Nafarroaraino.
|
|
|
Jan edanean neurriz eta mehe
|
dabilenak
nekez izaten du gehiegi edanak eragiten duen ajerik. Ajea gaztelaniazko mailegu hitza dugu berez:
|
|
|
Txakur emearen kontura, ozal dela edo ozal dagoela ere esaten da –otzal del a aldaeraz– Ohara edo ogara hitza, txakurrentzat, Iparraldean ez ezik, Nafarroa aldean ere guztiz ezaguna da: ohara edo ogara
|
dabilela
txakurra. Zuberoan bildua da hurrengo esaldi hau:
|
|
|
" Zazpi senideko famili batean arotza zen gure aita", Oiartzungo herri kantu bateko hitzak? Eta Iparraldeko hizkeretan zabal
|
dabil
haurride hitza ere, anaiak zein arrebak batera biltzen dituen hitza. " Aurhide biren alhor artean ungi dago zedarria" jaso zuen Proverbes errefraubil dumako aleetariko batean Oihenartek (Proverbes, 55).
|
|
|
· Aditzetan: jausi (erori); ailegatu, heldu (iritsi); gura izan (nahi izan); apurtu (puskatu); jardun, dihardu...;
|
ibili
, dabil... (ari izan); berba egin (hitz egin); izartu (esnatu).
|
|
|
· Aditzetan: jausi (erori); ailegatu, heldu (iritsi); gura izan (nahi izan); apurtu (puskatu); jardun, dihardu...; ibili,
|
dabil
... (ari izan); berba egin (hitz egin); izartu (esnatu).
|
|
|
—Tipi tapa edo ttipi ttapa eta beste errepika hitz mordoa oinez
|
ibiltzean
daramagun erritmoa, pausoen neurria edota oinez dabilen hori nagusia edo haurra den hobeto zehaztu nahian sortutako hots hitzak dira. Ibilian doanak oinekin behea jotzean, oin hotsaren indar eta erritmoaren arau, oin hotsen imitazioz hiztunok sortutako hitzak, hots hitzak.
|
|
|
—Tipi tapa edo ttipi ttapa eta beste errepika hitz mordoa oinez ibiltzean daramagun erritmoa, pausoen neurria edota oinez
|
dabilen
hori nagusia edo haurra den hobeto zehaztu nahian sortutako hots hitzak dira. Ibilian doanak oinekin behea jotzean, oin hotsaren indar eta erritmoaren arau, oin hotsen imitazioz hiztunok sortutako hitzak, hots hitzak.
|
|
|
4) Hots bustien, kontsonante bustien joko adierazkorra, berariaz txikinen pausoak direnean, edo pauso bizkorra adierazi nahi denean, edo bestelako adierazkortasun puntua erantsi nahi zaionean ibilian
|
ibiltzeari
. Batzuetan ume txikienak, beste batzuetan nagusienak, pauso labur bizkorrak sarri.
|
|
|
Tapa tapa dela-eta Azkuek dio: " Onomat. de la acción de andar a paso corto y ligero", erritmo bizian
|
ibiltzea
. Egan aldizkaritik harturiko esaldia:
|
|
|
Tiki taka eta taka taka ere, pauso bizkorraz
|
ibiltzeari
lotuak daude. " Tiki taka, tiki taka saltzera zijoala" (Azpeitia).
|
|
|
Erdialdetik ekialdera, Gipuzkoa Nafarroetan, zabalen
|
dabilen
izena, morkotsa da. Iztueta zaldibiarrak dioen bezala:
|
|
|
Jo daiteke, Mogel klasikoak txit maite zuen aztarren [azterren] izenari bizi berria emanda: azt arre nak ateratzen
|
ibiltzea
.
|
|
|
Arakatu da gaurko hiztegietan gailen ageri den hitza, eta ildo horri atxikirik, arakatzaile deitzea birusaren aztarrenei segika
|
dabiltzanei
, arrazoizkoa da. Hiztegi batzuetan, hala ere, aztarnari, azterkari, miatzaile tipoko izen erratorriak ematen dira ordaintzat, aztarna, aztertu, miatu eta beste aditz batzuen oinaz sortuak.
|
|
|
putakeria hitza, maizago pluralez darabilguna: putakeriak (egin), putakerietan(
|
ibili
). Ezaguna da putanga hitza ere, izen edo adjektibo modura emakumeei buruz modu gaitzesgarrian erabilia.
|
|
|
Aholku gisa, dakigunean behintzat, ingurukoen ahoskera joera lehenestea da zuhurrena. Eta ez dakigunean, hurbileko jendeari galdetzea, norbera asmatzen
|
ibili
barik.
|
|
|
Bizkaia lu rralde izenaren kasua. Hiztunen artean zabalen
|
dabilena
Bízkaìa da du datzeke, indarra lehen silaban dela. Baina Arratia –zati batean, behintzat– eta Nerbioi ibarretako hiztun zaharren legea Bizkáiè da, indarra bigarren silaban dela, gaztelaniazko ahoskera berbera:
|
|
|
Hala: " Orokorrari begiratu behar zaio" esatea, oro kortasunari garatzen
|
ibili gabe
.
|
|
|
Bertuteak bertute, sasoi bateko geziak testu gazi eta koloredun bilakatu dira eta haizean
|
ibilitako
horiek letretako moldetan ipini. Kazetaritza, hezkuntza eta gizarte eragileak aipatu ditu Arejitak ustezko hartzaileen artean.
|
|
|
" San Blas pasau dan urte bi,/ Abadiñora nintzan ni. / Denpora txarrak emonda/ enintzan ondo
|
ibili
".
|