|
2000
|
|
|
Heldutasun gutxiko gizarte batean, ezkontzari ez zaio jaramonik egiten, espeziea ugaltzeko ezpada, herri berri batek
|
hasteko
eta gehitzeko premia duelako.
|
|
|
Gure lege berrienetatik
|
hasita
, ezkontideen arteko izate eta aiurri bateraezintasunak alega daitezke ezkontza bera desegiteko.
|
|
|
Iraultza
|
hasi
denetik ondasun higiezinen salmenta kontuetan eman diren erreforma egokiei eutsi diegu. Salmenta horiek ez daude jada atzera eskuraketa eskubide multzo horiei lotuta.
|
|
|
Onuragarri iruditu zaigu gure lanak atariko liburu batez
|
hastea
: Zuzenbidea eta legeak orokorrean.
|
|
|
Iraultza
|
hasi
denetik ondasun higiezinen salmenta kontuetan eman diren erreforma egokiei eutsi diegu. Salmenta horiek ez daude jada atzera eskuraketa eskubide multzo horiei lotuta.
|
|
|
Haren ohituretan oharkabe gertatutako aldaketok, ez al zituen legerian arin arin ezagutarazi? Ez ote zuen goizetik
|
hasi
Zuzenbide idatzia zuzenbide ez idatzitik bereizten. Ez al ziren bata bestearen ondoan etorri, senatukontsultoak, plebiszituak, pretoreen ediktuak, kontsulen ordenantzak, edilen araudiak, juriskontsultoen erantzun edo erabakiak, pragmatika berronespenak, erreskriptuak, ediktuak eta enperadoreen nobelak?
|
|
|
Onuragarri iruditu zaigu gure lanak atariko liburu batez
|
hastea
: Zuzenbidea eta legeak orokorrean.
|
|
|
Eta nahiz eta Descartesek behin eta berriro pentsamenduaren prozesuak aipatu, erlazio logikoek osatzen zituzten sistemak bailiran erabiltzen zituen, pentsamenduak berak azpitik behar dituen progresio psikologikoei —pentsamendua sortzen duten prozesu psikologikoei— jaramonik egin gabe. Pentsamenduaren jario bakoitza, segida logiko berria bailitzan behin eta berriro
|
has
zitekeela uste zuen. Neurathek ez zuen tesi hau ukatu kasu teorikoan, baina bai haatik praktikoan:
|
|
|
49 Jakina, hau guztia bere lanetan ikus daiteke, Der Raum etik
|
hasita
(1922), 1970ean mexikar filosofoekin izandako eztabaidak arte. Euskaraz, espainolez edo frantsesez ez dago oraindik libururik Carnapen lan eta bizitza osoa aintzat hartzen duenik.
|
|
|
ezagutza objektiboa da, oinarri ziur eta zalantzaezin batean eusten delako —sentimen datuak, pribatutasuna— Izan ere, pribatutasun honek ziurtatzen zion subjektibistari oinarri finko hori. Eta, hain zuzen, orduantxe
|
hasi
zen enpirismo logikoaren baitan agintzen zuten egiaren eta objektibotasunaren bi ikusmoldeen arteko eztabaida.
|
|
|
Zientzialariak nahi badu, erlijio sinesmenek esango diote nondik jo, edota interes politikoek, fabore ekonomikoek edo hipotesi metafisiko tradizional ahulenek, baina horietako ezerk ez du garrantzirik epistemologoarentzat, honek aztertzen duen gauza bakarra emaitza teorikoak baitira. Teoria egokia bada, hau da, epistemologoak ontzat jotzen dituen irizpideetara egokitzen bada —eta egiaztagarritasunaren kasuan bezala, hemen
|
hasten
da askotan eztabaida—, orduan bost axola teoria hori goi isurizko jakituriaren bidez lortu den, legez kontrako dirulaguntzei esker edo zientzialariaren bertuteak direla medio: enpirista logikoen arabera, epistemologia ez da horretaz arduratzen.
|
|
|
Eta hori da ezagutzak behar duen guztia, Schlicken aburuz. Dena den, auzi hauei buruzko Schlicken azterketa 1918 aurretik
|
hasi
zen. Jada" Die philosophische Bedeutung des Relativitatsprinzips" [Erlatibitate printzipioaren esanahi filosofikoa] (1915) 113 idazkian, erlatibitatearen teoriak garaiko bi sistema filosofiko nagusien gain —Cassirer, Natorp eta Marburgoko eskolaren neokantianismoan, batetik, eta Machen positibismoan (enpiriokritizismoan), bestetik— zer nolako inpaktua eduki zuen aztertzeari ekin zion.
|
|
|
Beraz, Schlickek oraindik ez zuen positibismoarekin guztiz bat egin. Soilik 1918tik aurrera
|
hasi
zen bere filosofiaren ikuspegia Vienako Zirkuluan onartuko zuten egiaztagarritasunerantz hurbiltzen, batik bat 1921ean" Kritizistische oder empiristische Deutung der neuen Physik?" [Fisika modernoaren interpretazio kritikoa ala enpirista?] 114 artikulua agertu eta gero.
|
|
|
Bere hautaketak oinarri autopsikologikoa aukeratu zuen; haatik, beste abagune asko zeuden, fisikarena esate baterako. Azken hau aukeratu balu, munduaren —hau da, kontzeptuen— eraikuntza sistema fisikaren elementuekin osaturiko oinarritik
|
hasi
zukeen. Carnapen iritziz, posible da bi sistema modu postulatzea, bere oinarria objektu fisikoak edo objektu psikikoak izatearen arabera.
|
|
|
Nola ez, egiaztagarritasuna esanahia soilik zientzi enuntziatuek dutela baieztatzen zuen tesi nabarira murrizteko mehatxua zekarren horrek. Haatik, esparru honetan ere gauzak korapilatzen
|
hasi
ziren.
|
|
|
Biak ziren zientziarekiko interes filosofikoaren paradigma, batzuetan deferentziarena ere, baina gutxi gehiagok elkartzen zituen. Neurath ezagutza eta interes entziklopedikoko gizona zen, ia denetarik idatzi zuen, poesian
|
hasiz
eta logika matematikoan amaituz. Ez zuen ezta teologia bera ere baztertu, katolizismoa hobeki ezagutu guran.
|
|
|
Geroago, gerran zehar, Neurath sozialismoarekin identifikatu zen estuago. Ikuspegi honetatik, handik gutxira ‘gerra ekonomiari buruzko ikasketak’ lez ezagun bihurtuko zirenak
|
hasi
zen garatzen eta, sail honetan, Leipzig museoko zuzendari izendatu zuten. Geroago irakasle izan zen Heidelbergeko Unibertsitatean, Max Weberren ondoan, baina lanpostu horiek guztiak laster utzi zituen sozializazioaren esperientzian berriro murgiltzeko, kasu honetan aipaturiko Bavariako Errepublika Sozialistan.
|
|
|
Dena den, bere plan sozialistek eta bere lagunenek ez zuten asko iraun: Bavariako gerra zibila
|
hasi
eta atxilotua eta espetxeratua izan baitzen. Vienara itzultzea Max Weber eta Otto Bauer lagunen esku hartzeagatik soilik izan zen posible.
|
|
|
Bada, logikak bere baliabideak erantsi zizkion Vienako Zirkuluaren argitze eginkizunari. Behin filosofia logikaren ikuspegian kokatu eta gero, posible zen jada metafisika eta, horrekin batera, alferreko eztabaiden arrasto guztiak ezabatzeko prozesua
|
hastea
. Berezko tresneria Russellen ‘analisi logikoa’ izango zen, Tractatus aren51 ikusmoldea ahaztu gabe, jakina —ikus 1.2.2 atala— Analisi logikoaren metodoa bi zatitan bereizi zuten Zirkuluko partaideek:
|
|
|
Schlickek, bestalde, soilik natur legeetatik eratorritako banakako enuntziatuak azter genitzakeela esan zuen 1931n88 Indukzioaren arazoa errealitateari buruzko proposizio orokorren justifikazio logikoa zein zen galdetzean zetzan, kontuan izanik justifikazioa ezinezkoa zela Zirkulukoen ustez. Bada, enpirista logikoen arabera, legeak ez ziren ez egiazkoak ezta faltsuak ere, ez baitziren betiko baliozkoak89 Ez lirateke enuntziatu unibertsalki kuantifikatu gisa ulertu behar —’A ororentzat... ’ batekin
|
hasten
direnak—, enuntziatu singularrak formulatzeko eta modu batean edo bestean jarduteko erregela edota arau gisa baizik. Feiglen hitzetan, indukzioaren printzipioa" prozedura bat da, maxima arauemaile bat, erregela operazionala" 90 Enuntziatu partikularrak —hauek dira berezko asertzioak— enuntziatu unibertsaletatik eratortzen dira, eta hauek bere zatiak bete eta gero soilik bilakatzen dira esanahidun eta baliozko.
|
|
|
Reichenbachek ere, hasiera batean Humeren arazoa onartzeko uzkur —sasiarazoak zirela zioen—, auzi eta arazo zientifikoak aztertzen
|
hasi
bezain pronto, indukzioa aldarrikatzera behartua ikusi zuen bere burua. Aufbau ean Carnapek ez bezala, zientzia ez zuen ikusten indukzio noziorik gabe aurrera egiteko moduan; Reichenbachen aburuz, legeek iraganeko esperientziak batu baino zerbait gehiago egiten zutela oinarrizko zalantzarik gabeko printzipioa zen.
|
|
|
Zein izan zen bere ekarpena? Nola izan da onartua, filosofo enpirista logiko dogmatiko huts gisa ala enpirismo logikotik haratago
|
hasiko
ziren fruitu askoren haziak landatu zituen filosofo ireki gisa. Interpretazio zuzen eta osoaren helburua gutxienez hiru zatitan bana dezakegu:
|
|
|
Arestian esan bezala, beraz, ikus dezagun zein zen Vienako Zirkuluak ezagutza, zientzia eta bizitzarekiko zeukan ikusmoldea. Honetarako, lehenengo eta behin, taldea identifikatu eta berau pentsamenduaren historian kokatuz
|
hasiko
gara.
|
|
|
XIX. mendeko bigarren zatiko korronte erromantikoen azken astinduekin batera, gertakizun historikoetan eta zientzian oinarrituta, munduaren ikusmolde berri bat
|
hasten
da zabaltzen mendebaldeko pentsamenduan. Positibismoa deritzoguna da.
|
|
|
Horrela, Mach bultzagarri nagusi bihurtu zen filosofiak eta zientziak partekatzen zuten esparru horretan: alde batetik, berari esker, filosofoak zientzia enpirikoen oinarriez
|
hasi
ziren kezkatzen serioski eta, bestetik, zientzialariak euren ikasgaien gain eragina zuten arazo filosofikoez arduratu behar zutela konturatu ziren. Machen ideiak une hartako testuinguru intelektualean hedatuz joan ziren pixkanaka, haietako batzuk aldez aurretik Helmholtz, Kirchhoff eta beste zenbait zientzialariren lanetan ere suma daitezkeen arren.
|
|
|
Leibniz eta Newtonen garaitik, logikak, edukiei begira, aurrerapausoak eman zituen, baina gutxi, aldiz, bere oinarriei zegokienez. XIX. mende hasieran
|
hasi
ziren nabaritzen oinarrizko kontzeptuak argitzeko lehendabiziko ahaleginak. Adibide ikaragarriena matematikan gertatu zen, kalkuluaren zorrozketa lanarekin hain zuzen.
|
|
|
Eskandinabiako zientzialari eta filosofoekin ere izan zituzten harremanak —han zeuden gaur egun ezagunak diren Jorgen Jorgensen edo Eino Kaila— eta, nola ez, baita Erresuma Batuko analitiko berriekin ere: Richard B. Braithwhite, Bertrand Russell, Gylbert Ryle, Alfred J. Ayer, etab. Alfred Ayer, Quinek egin bezala, Vienara abiatu zen eta Zirkuluaren bileretan parte hartzen
|
hasi
zen, Erkenntnis aldizkarian artikuluak argitaratzeaz gain.
|
|
|
Egun oraindik filosofiaren alorrean existitzen den ospe handiko aldizkari hau, Vienako Zirkuluaren eta enpirismo logikoaren publizitate organo bihurtu zen. Gainera, Neurathen ekimen gaitasun beti trebea ez zen atzean geratu eta, handik gutxira, 1933an, Einheitswissenschaft [Zientzia bateratua] saila argitaratzen
|
hasi
zen.
|
|
|
Emaitza hau lortzeko, dena den, bide luzea jarraitu behar izan zen, ikusi bezala; bide honek filosofian nahiz fisikan ere izan zuen eragina: fisikan, teoria klasikotik erlatibitatearen teoria orokorrera ailegatu zen; filosofian, aldiz, ikusmolde kantiarrarekin
|
hasi
eta positibismoan bukatu21.
|
|
|
Azkenean eroetxean sartu zuten, laster ateratzeko baina. Handik irten bezain pronto, gainera, mehatxuka
|
hasi
zitzaion berriro ere, nahiz eta behin eta berriroko abagune hauetan irakasleak jaramonik ez egin. Azkenean, ikasle ohiak agindutakoa bete eta Vienako Zirkuluaren burua hil zuen.
|
|
|
Hutsegitearen aldetik
|
hasi
behar da eta egiaraino eraman.
|
|
|
Eta azalpena ez da inola ere hemen gogobetetzen gaituena. Frazer Nemiko basoaren erregearen historia kontatzen
|
hasten
denean, sentitzen duen eran egiten du hau, eta hemen zerbait arraro eta ikaragarria gertatzen dela nahi digu guri sentiarazi. Baina" zergatik gertatu da hau?" galderari egokiro hurrengoa erantzun behar diogu:
|
|
|
Hau da, antropologiaren liburu bat horrela idazten
|
has
gintezke: lurraren gainean gizakien portaera eta bizitza aztertuz gero, ikusten da, animali ekintzak —elikadura eta beste horrenbeste— izan ezik, berezko izaera dutenak ere agertzen direla eta ekintza erritualak deitu genitzakeela.
|
|
|
Ezinbestekoa da biografia labur hau Wittgensteinen erlijiozkotasuna ezagutu dezagun. Datu berriak ditu, Wittgenstein, Tolstoiren lanek bultzaturik, Austria Behereko eskola landatarretan, herri xumeetan (Trattenbach, Hassbach, Puchberg eta Otterthal), irakasle gisa lan egiten
|
hasi
zenekoak. Honetaz gain, Baum ikerlari ondradua eta zuzena izan da beti.
|
|
|
Hori dela eta, liburu txiki honek Drudisen jarrera laburtzen du gai honetan. Orrialde gutxitan Wittgensteinen lana eta bizitza aurkezten dituenez, esan dezakegu, oker ibiltzeko beldurrik gabe, vienarraren pentsaera ikasten
|
hasteko
egokia dela. Didaktikoa eta laburra.
|
|
|
Beste kasu batzuetan bezala, liburuaren arazo bakarra da oso zaila dela gaur aurkitzea. Oso teknikoa da, aditua ez denarentzat luzea eta gogorra izango da, baina Wittgensteinen matematikaren filosofia irakurtzen
|
hasteko
ez dago beste modurik.
|
|
|
Abuztuan Skjoldenen (Norvegia), Skinner gabe. Philosophische Untersuchungen (1 paragrafoak) idazten
|
hasi
zen.
|
|
|
• 1937 Otsailetik apirilera eta abuztutik abendura, Norvegian. Bemerkungen uber die Grundlagen der Mathematik idazten
|
hasi
zen. Abenduan Austrian.
|
|
|
• 1942 Newcastleko ospitaleko laborategian lan egiten
|
hasi
zen, batez ere zaurituen shock traumatikoen arloan, baita psikologia eta hautemate fisiologian ere.
|
|
|
Albert Camusek Lettres a un ami allemand idazten bukatu zuen (1943an
|
hasi
zen idazten).
|
|
|
Esan dezakegu ia liburu zientifikoa dela Habsburgen kulturan sartzeko, bai historia intelektualean, bai historia sozialean. Wittgensteinen bizitza ikasten
|
hasteko
, irakurleari labur geratuko zaio, ikerketa estimagarria den arren. Hala eta guztiz ere, liburuaren eragozpenen artean bat dugu irakurleok:
|
|
|
Urrian Manchesterreko Unibertsitatera joan zen ingeniaritzarekin jarraituz, aeronautikaren arloan, hain zuzen ere. Frege eta Russell irakurtzen
|
hasi
zen.
|
|
|
Gerran zehar egunkari bat idazten aritu zen: orrialde bikoitietan gogoeta pribatuak utzi zituen eta bakoitietan Tractatus aren ideia nagusiak biltzen
|
hasi
zen. Krakovian igaro zuen gerra hasiera eta laster Goplana izeneko patruilarian Vistula ibaian barrena ibili zen.
|
|
|
Irakaslearen titulua lortu bezain fite, Lehen Hezkuntzari ekitea erabaki zuen, Tolstoiren lanek bultzaturik, Austria Behereko eskola landatarretan, herri xumeetan (Trattenbach, Hassbach, Puchberg eta Otterthal), 1926 arte. Urte honetan Trattenbachen
|
hasi
zen.
|
|
|
• 1924 Otterthalera joan zen lan egitera. Abenduan Moritz Schlickekin gutun harremana
|
hasi
zuen.
|
|
|
• 1930 Urtarrilean Ramsey hil zen. Klaseak ematen
|
hasi
zen. Vienako Zirkulutik urrun.
|
|
|
Vienako Zirkulutik urrun. Philosophische Bemerkungen idazten
|
hasi
zen. Tractatus ari buruzko tesia argitaratu zuen Waismannek.
|
|
|
• 1931 Berriro Norvegian. Philosophische Grammatik idazten
|
hasi
zen.
|
|
|
Errusiara joateko egitasmoa. Skinnerrekin errusiera ikasten
|
hasi
zen.
|
|
|
|
Hasiko
naiz. Gaia, dakizuen moduan, etika da, eta Principia Ethica liburuan Moore irakasleak hitz horretaz emandako azalpena hartuko dut.
|
|
|
Antzeko hainbat kasutan bezala, euriaren Afrikako errege batena irakurtzen dut, euri garaia heltzen denean euria eragiteko eskatzen diotena11 Baina horrek esan nahi du ez dutela uste euria eragin ahal duenik, izan ere, bestela, urteko sasoirik lehorrenetan, lurra" a parched and arid desert" [basamortu idor eta elkor bat] denean, egingo lukete. Baina suposatzen bada, hasiera batean, jendeak euriaren erregearen ofizioa ergelkeria hutsez sortu izan zuela, orduan garbiago agertzen da martxoan euriak
|
hasi
izanaren esperientzia lehenagotik izan zutela eta urteko gainerako sasoietan euriaren erregea jardutera behartuko luketela. Baita hurrengoa ere:
|
|
|
10 Frazerrek hurrengoa dio: " Otso edo zakur gisa sumatzen den labore espirituarekin
|
hasiko
gara. Ikusmolde hori gauza arrunta da Frantzian, Alemanian eta herri eslaviarretan.
|
|
|
"(...) Nilo Garaiko zenbait tribuz esan zaigunez, ez omen dute erregerik, errege hitzaren adiera arruntekorik bederen; halakotzat dauzkaten pertsona bakarrak euriaren erregeak dira, Mata Kodou; behar den garaian, hau da, euriteen sasoian, euria eragiteko ahalmena onartzen zaie. Euria egiten
|
hasi aurretik
, martxoaren hondarrean, herrialdea basamortu idor eta elkorra da; eta aziendak, jendearen ondasun nagusia, akabatu egiten dira larrerik ezean. Beraz, martxoaren azkena iristean, familiburu bakoitzak euriaren erregeagana joan eta behi bat eskaintzen dio, zeruko ur bedeinkatua larre gorri zimelduetara isur dezan.
|
|
|
Russell, Carnap eta beste hainbatek neopositibistatzat hartu zuten. Gero, filosofia analitikoa sortzen
|
hasi
zen garaian, bere aitatzat jo zuten Austin, Ryle eta beste filosofo batzuekin. Hori egia izanik ere, Wittgensteinen egia korapilatsuagoa da.
|
|
|
Hortik datorkigu Wittgenstein ipurtarina zelako susmoa. Baina irakurleak jakin behar du hau hurrengo orrialdeak irakurtzen
|
hasi
baino lehenago. Espiritu mugikor hori gabe ez ditu sekula Wittgensteinen ideiak hartuko eta suzedaneo filosofiko batean geratuko da, Wittgenstein urardotu bat maneiatuz.
|
|
|
Adibidez, nondik jaio zen Tractatus a (hau, da zientzia eta logikatik) eta nora joan zen (hau da, etika eta estetikara, hots, mistikara). Vienako kulturarekin batera ulertzen da Tractatus aren helburu hori, eta zergatik
|
hasi
behar zuen mundua (eta bere hizkuntza razionala) aztertzen, geroago subjektu transzendental batean bukatzeko, etikaren bila. Hor datza Wittgensteinen originaltasuna.
|
|
|
Pentsalari anglosaxoniarrek, baita neopositibistek ere, ahaztu egin zuten berezitasun hori, Russellek kontatutako pasadizo batean ailegatu zaigun moduan. Lehenengo Mundu Gerra
|
hasi
baino lehenago, Wittgenstein eta Russellek harreman estua zutenez, noizbehinka hizketan goizaldera arte jarduten zuten Russellen gelan. Halako batean, Wittgenstein joan zen gauerdian Russellen bila eta austriarra hor geratu zen, epe luze batean, ezer esan gabe, bueltaka eta bueltaka.
|
|
|
Baina demagun halako gertakaria agertu dela: imajina ezazue zuetako bati bat batean lehoi baten burua sortu eta orroka
|
hasten
dela. Dudarik gabe imajina dezakedan gauzarik arraroena izango litzateke hau.
|
|
|
Hau da, antropologiaren liburu bat horrela idazten
|
has
gintezke: lurraren gainean gizakien portaera eta bizitza aztertuz gero, ikusten da, animali ekintzak —elikadura eta beste horrenbeste— izan ezik, berezko izaera dutenak ere agertzen direla eta ekintza erritualak deitu genitzakeela.
|
|
|
Hori dela eta, errito eta datu antropologikoak beti izan ziren Wittgensteinen gustukoak, eurozentrismotik at. Horrela, 1936an M. O’C. Druryrekin Dublinen paseatzen ari zela, ikusi zuen kaleen izenak gaelikoz idatzita zeudela eta hitz egiten
|
hasi
zen hizkuntza berreskuratzeko egin zituzten ahaleginez:
|
|
|
1929an, doktorego tesi gisa, Tractatus Logico Philosophicus liburua aurkeztu zuen vienarrak (Russell eta Moore doktoregoaren epaimahaiko kideak izan ziren). Honi esker, 1930ko urtarrilean klaseak ematen
|
hasi
zen Cambridgeko Unibertsitatean. 1930etik 1933ra bitartean emandako eskoletara joandako lagun eta ikasleen artean Moore zegoen.
|
|
|
Bada, berriro, ‘ mundu az’ (eta ez zuhaitz honetaz edo mahai honetaz) mintzatzen
|
hasi
nintzenean, zer zen zerbait goren eta sorgindua nire hitzetan mantentzea baino?
|
|
|
• 1893 Kultura eta artea bere gurasoen arduren artean zeudenez —bere gurasoak mezenasak ziren, nolabait—, bere hezkuntza gurasoen etxean
|
hasi
zen. Artista lagunen artean Brahms zuten gurasoek.
|
|
|
• 1906 Urrian Berlingo Technische Hochschule eskolan
|
hasi
zen ingeniaritza ikasten (Hertz eta Boltzmann bere irakurketen artean zeuden Berlinera joan aurretik).
|
|
2001
|
|
|
biztanleak bertakoak edo inmigranteak diren, jainkoekin ahaidetuta dauden, atzeratutako edo goi mailako kultura baten partaide diren, garapen edo amaiera aldian aurkitzen diren. XVI. mendean zenbait espainol Urrezko Mende batean bizi direla esaten
|
hasten
direnean eta XIX. mendean gainbeheraz hitz egiten dutenean ez dira gauza beraz ari; eta ez da gauza bera ere, bere historiaren hasieran, Abrahamekin itunak ezartzerakoan, Yahverengatik askatua eta babestua izan den herri gisa bizitzea, edo K.a. VII. VI. mendeetan Jeremias profetak jainkoak baztertu dituelako egiten dituen intzirietan.
|
|
|
Aitzitik, epaitze lanak gizartearen goiko maila guztien adierazgarri ziren bostehun hiritarrez osaturiko asanbladak betetzen zituen (hemendik at geratzen ziren bai etorkinak —urte luzez Atenasen bizi izandakoak ere— bai esklaboak). Nahiz eta epaiarekin ados ez egon eta ihes egiteko aukera izan (Atenasen espetxe zaintzak oso ahulak ziren), ihesaldiaren aukera baztertu zuen, bere printzipioei eta Atenasi bere gazte garaian (hiritarrak zerbitzu militarra
|
hasten
zuen unean) egindako fideltasun zinari leial mantentzearren. Platonek epaiketaren testigantza lazgarria utzi zigun Sokratesen Defentsa eta Kriton elkarrizketetan.
|
|
|
Bere gaztaroa Peloponesoko Gudarekin (K.a. 429)
|
hasten
da, hau da, hiri grekoen bi elkarte handienen arteko gatazkarekin. Elkarteetako baten gidaritza Atenasi zegokion, maila politikoan demokrazia eta maila ekonomikoan merkataritza ekonomiaren erakusgarria.
|
|
|
Honela, gerraren ondorioz, gutxi batzuk ikaragarri aberastu ziren, eta gainerakoak izugarri pobretu. Lurra gutxi batzuen eskuetan geratu zen, eta txikiek beraien hiritar aske izatea mantentzeko lurra saldu eta lanean
|
hasi
behar izan zuten. Baina (bai landan edo bai hirian) lana esklaboei eginarazi zieten, eta hiritar asko lanik gabe pobrezian murgildu ziren.
|
|
|
Honela, demokraziaren eta hiri estatuaren beraren muga asko agerian utziko dira eta lehen aipaturiko ideia berrien agerpen giro horretan, polisaren egituraren inguruko proposamen eta zalantza asko sortuko dira. Nolabait esateko, teoria politiko, filosofiko, kultural eta artistiko berri hauek krisi honi aterabidea bilatu nahi izan zioten, eta Grezia klasikoaren agortze gisa eta Alexandro Handiak
|
hasitako
garai helenistikoaren hastapenaren seinale gisa uler ditzakegu.
|
|
|
Inspirazio katearen azken muturrean, berriz, publikoarekin egiten dugu topo. Horrela, jainkoarengandik
|
hasita
publikoarenganaino doan inspirazio katearekin egiten dugu topo. Hala bada, razionaltasun oro bazterturik geratzen da eskema honetan eta hori da Platonek rapsoda eta olerkariei dien arbuioaren zergatia.
|
|
|
lon. Bai froga argia eman didazuna, Sokrates, eta ezer ezkutuan utzi gabe erantzungo dizut; izan ere, niri, pena adierazten duen zerbait abesten dudanean, begiak malkoz busti, eta zerbait ikaragarri edo beldurgarria denean, ileak beldurraren beldurrez tente jarri, eta bihotza saltoka
|
hasten
zait.
|
|
|
Zu, lon, azken hauetako bat zara, zu Homerok hartzen zaitu. Norbaitek beste olerkari baten pasarteren bat abesten duen bakoitzean, loak hartzen zaitu eta ez dakizu zer esan; baina norbaitek olerkari haren kantu bat abestu orduko, esnatu eta zure bihotza pozez saltoka
|
hasten
da, esateko gauza asko dituzularik. Izan ere, Homerori buruz diozuna ez baita teknika edo arteren batek erakutsia, dohain jainkotiar bati esker eta jainkoren batek hartua egonik esandakoa baizik.
|
|
|
Baina orain, Dialektika aztertzen
|
hasi aurretik
, Analitikaren amaieran agertzen den atal bat aztertuko dugu laburki. Adigaien anfibologia da, eta adigaien erabileran sortzen diren arazoak aztertzen dituenez, Dialektikaren zati izateko itxurak ditu.
|
|
|
Hau frogatzeko onar dezagun aurkakoa, badagoela izadiaren lehen kausa aske bat. Kausen katea denboran
|
hasiko
da une batean eta beste une bat egongo da horren aurretik; hala ere, aurreko une honek ez du ondorengoa inolaz ere determinatzen, kausen katea hasi aurretik baitu ezer determinatu. Baina honek bigarren analogia, hau da, kausalitatearen legea apurtuko luke, eta hori ezinezkoa litzateke esperientziaren eremuan.
|
|
|
Hau frogatzeko onar dezagun aurkakoa, badagoela izadiaren lehen kausa aske bat. Kausen katea denboran hasiko da une batean eta beste une bat egongo da horren aurretik; hala ere, aurreko une honek ez du ondorengoa inolaz ere determinatzen, kausen katea
|
hasi aurretik
baitu ezer determinatu. Baina honek bigarren analogia, hau da, kausalitatearen legea apurtuko luke, eta hori ezinezkoa litzateke esperientziaren eremuan.
|
|
|
Nire baitan, ordea, aldakorrak diren errepresentazioak besterik ez ditut; hauetan ezin da aldagaitza litzatekeenik aurkitu eta, beraz, nigandik at aurkitu dut espazioan dauden objektuetan. Beraz, Kanten idealismoa ez da subjektuaren edo cogitoaren ezagutzatik
|
hasten
, gero munduaren eta jainkoaren izatea frogatzeko. Kanten arabera, subjektuaren beraren ahalbidea espazioan dauden objektuen esperientzia zuzenaren mende dago.
|
|
|
Lehen hitzaurrea arrazoimenaren ezaugarri bitxi baten aipamenarekin
|
hasten
da:
|
|
|
Bere ikuspuntu berriaren oinarri orokorrak aurkeztu ondoren, Kantek arrazoimen hutsaren arazo orokorra zedarritzen du, eta horretarako ezagutzaren izaera berezia aztertzen
|
hasten
da. Lehen urratsa ezagutza hutsaren eta enpirikoaren artean bereiztea da.
|
|
|
Ondoren, azalpen transzendentalera igarotzen da Kant.
|
Hasteko
, denboraren axiomak aipatzen ditu, denboraren apriorizko beharrezkotasunean oinarritzen direnak: denborak dimentsio bakarra du; denbora ezberdinak ez dira aldi berean, segidan baizik.
|
|
|
Izadian kausen eta efektuen arteko kateak daude denboran erregela batzuen arabera, eta, beraz, kausa bakoitza efektua da era berean. Askatasunak, berriz, gauzen egoera berri bat adierazten du, eta, ondorioz, kate berri bat
|
hasteko
ahalmena barnebiltzen du. Beraz, kausen eta efektuen kate horretatik at geratuko litzateke, esperientziaren eremutik at. Askatasun transzendental hau gero etikan agertzen den askatasun praktikoaren oinarria da, eta lehenaren ukapenak bigarrenaren ezintasuna eragingo luke (sentsuetatik aske norbere burua determinatzeko ahalmena; baina hau ez da autua orain).
|
|
|
Funtsean, beraz, ez dago benetako antinomiarik, baizik eta baiezta daitezkeen bi esakune ditugu. Esperientziaren munduan antitesia zuzena da, hau da, espazioan eta denboran ez dago berez ekiten
|
hasten
den ezer, zeren gertaera orok kausa bat baitu. Hala ere, tesia ez da faltsua, zeren beste kausalitate mota bat posible da, denboraz eta espazioaz at dagoena, hau da, gertaera bat izan gabe esperientzian eragiten duena, determinatzailea izanik determinagarria ez dena.
|
|
|
3) Froga ontologikoa, esperientzian oinarritu gabe a priori abiatzen dena adigai soiletatik. Kanten esanetan hirugarrena da froga nagusia, aurreko biek ere bertan baitute beren funtsa; beraz, pentsalariaren analisia azken honetatik
|
hasten
da.
|
|
|
Ezberdintasuna ez dago objektuan, batak kantitatea eta besteak nolakotasuna aztertzean, adibidez; baizik eta egiturazkoa da. Hiruki baten aurrean filosofoak ez daki zer egin, bere adigaiek ez diote ezer laguntzen; matematikaria, berriz, berehala
|
hasten
da irudi horren eraikuntza erregelak aztertzen. Bakoitzak bere metodoa du, eta Matematikarena ezin da, arrakastatsua delako, Filosofian erabili.
|
|
|
Matematikan, ordea, a priori eraikitzen dira. Matematikan definizioekin
|
hasi
behar dugu (Euklides), baina Filosofian gehienez ere (ad melius esse) amaieran lortuko ditugu. Zerbaiten definizioa lortzea ederra da, baina oso zaila.
|
|
|
Arkitektonikan arrazoimenaren sistema baten marrazkia egiten du Kantek. Ezagutza,
|
hasteko
, historikoa edo razionala da, hau da, ‘cognitio ex datis’ edo ‘cognitio ex prmcipiis’ Wolfen filosofia osoa ikasi duenak, edukia razionala izanda ere, ezagutza historikoa soilik du, zeren, edozein definizio zalantzan jartzen bazaio, ez baitu jakingo erantzuten.
|
|
|
hau da, bi gauza direla arrazoimena eta adimena. Ezin naiz eztabaidan
|
hasi
ere, adimenaren gainetik ezer ez dagoela baietsiko duenarekin, hasieran bertan gogoari buruz jardutean argi azaltzen dudanez. Bestalde, Kanten galdera nagusia niretzat ere arazo funtsezko izan da:
|
|
|
Kant —beste filosofo asko bezala— lehenbiziko galderatzat duenari erantzuten
|
hasten
da. Eta Kantentzat lehenbiziko galdera hori, zera da:
|
|
|
Eta askatasunaz hornituta ateratzen dela jadanik, egia eta gezurra, ibilaldian bide zuzena eta okerra bereizteko ikusi eta ebatsi ahalmenez ateratzen dela. ‘Izaki pentsalari’ lez jarduteko, ‘izaki maitale’ lez
|
hasi
behar duela, nahi eta nahi ez. Eta jardun eta amaitu izaki maitari lez.
|
|
|
Bestalde, nire gazte garaietako arazoetara etorriz, ezin dut isilik gorde Kanten erantzunik eza niretzat aldi hartan filosofia barruko punturik zailen eta garrantzitsuenetako zen —eta orain den— bati: ideia unibertsalen arazoari, hain zuzen, Platonengandik
|
hasi
eta beti —gaur ere bai76— galdegai dirauen puntuari. Hau dio Kantek:
|
|
|
Filosofatzen
|
hasteko
ohizkoa da ideia unibertsal bat hautatu (‘izaki’, ‘arrazoimen’, ‘egia’, ‘ideia’, ‘izan’, ‘fenomeno’, ‘ezagumen’, ‘gizaki’) eta ideia unibertsalen bitartez gai hautatua miatzea. Beraz, nolatan filosofian zuzen jardun, ideia unibertsalen gaia aztertu aurretik ideia unibertsal bat (‘ideia’, adibidez) ideia unibertsalen bitartez jorratu behar baldin badugu?
|
|
|
Baina badakigu, bai, noizdanik den natura, izaeraz, giza natura, gizaki: maitagogo —maitari ezagutari eta hautari— izaten
|
hasi
zenetik. Eta baita ere dakigu gizakia dela kosmosaren azkeneko emaitza, izadiaren eboluzioan gorengo goren garatu den izakia delako.
|
|
|
Ez bakarrik nire gorputzaren guretatik sortua, edo nire nahimenaren nahietatik, edo beste gizakiek eta gizarteak eragiten dizkidaten joeretatik; baita ere nire gogoan bertan sortzen edo azaltzen den sarkina. San Agustinen eta Tomas Akinotarrarengandik103
|
hasi
eta Kant104 geroztik Erich Fromm105 bera arte, aldiz, gehienak gehienetan, nolabait, aburu batekoak aurkitzen ditut nik: gizakiaren instintu eta beharretatik sortzen direla ongiaren edo maitasunaren kontrako joerak:
|
|
|
Baliteke maitatze ariketa hori moztuta bezala geratzea aldi batzuetan, adibidez hautaketa egin ezinean. Baina ari den bitartean,
|
hasi
eta amaitu arte, une eta aldi guztietan, maitatzea da maitagogoaren jarduna. Zuzen ala oker, baina maitatu.
|
|
|
Hau da, maitatzea indar pasiboa da bere ustez, maitagaia da maitatzearen kausa42 Ez dut uste gurarien zirkulua horrela
|
hasten
denik. Gure iritzia, esan dugunez, beste hau da:
|
|
|
Gure eskaintzaren berezitasuna hor azaltzen da, nonbait: gu ez garela
|
hasten
ez arrazoimen adimen edo nahimenetik, filosoforik gehienak bezala; horien erro den gogo maitariagandik baino.
|
|
|
Filosofia ikasi ordez, filosofatzeari eman nion. Nire ezagumenaren eta fedearen oinarri garbirik gabe geratu eta besterik ezinean Jesuitetatik nahigabez kalera atera nintzen, agnostizismo sakon ilunean hogei urteko ibilaldia
|
hastera
. Filosofia arazoa bizi arazoa egin zitzaidan.
|
|
|
Nire bizitzako une eta aldi guztietan nigan nago, nigan naiz, nigan bizi naiz. Ni jaio aurretik
|
hasita
beste gizakien eta gauzen eragina nire gaurko izakeran dago, nire gogoeta bihurtu dut, nire gogoan darabilt, nire esperientzia da. Eragina, iritzia, besteena denean ere esperientzia nirea da, nigan datza.
|
|
|
Berak ondo dioen bezala, filosofia pentsaera inguruan kokatu zen bere problema mingarria. Filosofia ikasten
|
hasi aurretik
ere" Syllabus" ak gaitzetsia aurkitu zuen bere burua:
|
|
|
Lehen aldiz hamazortzi urterekin
|
hasi
nintzen nire kolkotik ateratako iritziak idazten, filosofiaz hitza besterik ezagutu gabe. Eta Syllabus ak gaitzetsiak zirela esan zidaten.
|
|
|
Horrela, filosofia egiten, Nire ezagumenaren eta fedearen oinarri garbirik gabe geratu eta besterik ezinean Jesuitetatik nahigabez kalera atera nintzen, agnostizismo sakon ilunean hogei urteko ibilaldia
|
hastera
.
|