|
2022
|
|
|
Hizkuntza moderno
|
guztietan
biziro azkar doa hitz sorkuntza, eta bid e beretik aditz sorkuntza ere. Anekdota gisa aipatuko dut, aurtengo uda hasie ran multinazional bateko Madrilgo lagun bati deitu niola, alabak bertan praktikak egiteko modurik zegoenentz galdetzeko.
|
|
|
—Inguru hizkuntzetan" vaccine"," vaccin"," vaccino" dira hitz nagusiak, gaztelaniaz" vacuna" denarentzat.
|
Guztien
sustraian dago latineko" vaccinus" izena. Eta" vaccinus" horren etorkia behiari errapeko erroetatik darion materia edo zornea dugu, behiaren eritasun bat," vaccinus".
|
|
|
Izan ere, txerto izena bultzatu eta hobetsi dugun moduan eta bakuna baztertu, LOGIA hori ere ez da ezinbestekoa jakintza adar
|
guztiei
atxikitzeko. Jakintza ere finkatu daiteke, eta esan:
|
|
|
—Gatzatu, aditz bezala ez hainbeste, baina izen bezala, gastronomia esparruan
|
guztiz
ezaguna dugu euskararen sartaldean: gatzatua, beste hitz batez mamia esaten zaionarentzat ondo ezaguna da, gazt. ‘cuajada’.
|
|
|
" Urteberri, Urtezahar, Martzelino gal tzazahar". Gaur egun, ostera, Urtezaharra, mugatzaile eta
|
guzti
, entzun eta irakurri ere gehiago egiten da.
|
|
|
Mugagabez erabili izan da Urtats ere. Eta urtatsa, mugatzaile eta
|
guzti
, Urteberri egunez gaztetxoek etxerik etxe egi ten zi tuzten eske kantu eta ibileretan, sari, opari edo erregaliari esan izan zaio. " Urtats!, Urtats!" errezitatuz egiten izan da sari eske hori ekialdean.
|
|
|
Gizartea anitza dela esan ohi da askotan, hau da, gizartearen aniztasunaz hitz egin dezakegu. Baina
|
guztiok
dakigu anitz hitzak asko adierazten duela oro har. Nola eman kontzeptu horiek euskaraz?
|
|
|
" Janarixa, edotarikua izanda be, ez zetsan ardura" (Toribio Etxebarria, Lexicón del euskera dialectal de Eibar). Bestea,
|
guztitarikoa
, ‘era guztietakoa’ adierazteko.
|
|
|
Baina" diverso" adjektiboaren kualitatea adierazteko perifrasietara ere jo dai teke, eta
|
guztiz
gomendarriak dira erabiltzeko. Hala, askotariko adno mi nalaren sinonimo hurbilak diren bi hitzeko lokuzioak aipatuko ditut.
|
|
|
Era askotako jendea del a Estatu Batuetako gizartean.
|
Guztitariko
ointzat hartuta, era guztietakoa erabil dai teke, eta esan: Era guztietako jendea bizi dela Ameriketan.
|
|
|
Era askotako jendea del a Estatu Batuetako gizartean. Guztitariko ointzat hartuta, era
|
guztietakoa
erabil dai teke, eta esan: Era guztietako jendea bizi dela Ameriketan.
|
|
|
Guztitariko ointzat hartuta, era guztietakoa erabil dai teke, eta esan: Era
|
guztietako
jendea bizi dela Ameriketan. Bigarren hau aurre koa baino markatuagoa da berez, baina dibertsitatearen orokortasuna eta neutro izaera hobeto islatzen ditu beharbada, era askotakoa dela esanda baino.
|
|
|
Eta adjektiboaren kategoria, edo askotariko –edo
|
guztitariko
edo edotariko– adnominalak erabiliz, edo euron perifrasiak: era askotako, era guztietako.
|
|
|
Eta adjektiboaren kategoria, edo askotariko –edo guztitariko edo edotariko– adnominalak erabiliz, edo euron perifrasiak: era askotako, era
|
guztietako
.
|
|
|
—Elurra abiatu denean, dirauen bitartean, hori esateko era nagusia, hizkera
|
guztietan
orokorra da: elurra da.
|
|
|
Baina elurra ari DA ere zuzena da guztiz, euria ari da den bezala.
|
Guztion
ezaguna den gabon kanta baten lehen hitzak dira: Elurra mara mara ari da, zuritu du mendia...
|
|
|
Diccionario de la Real Academia de la Lengua españolak onartua du" flipar" aditza, eta, baten faltan, bost adiera diferente bereizirik gainera. Baina
|
guztietan
" co loq." marka erantsi diote: hitz arrunt edo lagunartekotzat dago onartua, ez goi mailako berbatzat.
|
|
|
—Flipatu aditz berria da euskaraz,
|
guztiz
berria, baina modan jarri eta indarberritu den aditza. Zer dela eta?
|
|
|
—Alarma egoeraren epea bukatzeaz batera, hiriburu eta gune urbanoetan bereziki, guda egoera batetik atera bagina bezala, prebentzio neurri
|
guztiak
ahaztu eta araurik ez balego legez, jarrera ausartak azaldu dira hainbat lagunengan, gazteriarengan batez ere. Holakoentzat, gaztelaniaz" temerario" hitza erabili dute askok behin eta berriz.
|
|
|
" principiante"," bisoño"," prime rizo"," principiante"," novel"," inexperto"," inhábil"," neófito"," apren diz" eta beste gehiago. Eta ezaugarri bera dute ia
|
guztiek
: egoera baten au rrean edo jarduera jakin baterako oraindik ez ikasirik, ez jakiterik beregandu ez duena.
|
|
|
Praille gaztetxu edo sartu barriak daroe nekerik gogorrena. Ezta oneentzat bigungarririk; sendo sendo, osoz oso daro ez agindu
|
guztiak
". Eta beste behin, gatzemaile edo sukaldaritzan olagin tza batean diharduten gaztetxoengatik:
|
|
|
—Azterketa batera, gai bat buruan ondo menderatuta ez duen batek, papertxoan labur eta letra txikiz idatzita daramanak, azterketara" txuleta" batekin doala esan ohi da. Gaztelaniaz," chuleta", RAEk
|
guztiz
onartua duen hitza, bestetik. Eta euskarazko hiztegietan ere, Heg. (hegoalde) eta kolok.
|
|
|
—Hitz bi horiek, gaztelaniaz ez ezik, euskaraz ere gero eta gehiago entzuten di ra, Euskaltzaindiaren Hiztegian oraindino sarrerarik eduki ez arren. Baina gober nantza ondo agerian dakusagu, definizio eta adibide eta
|
guzti
. Eta, bidea egin ondoren, helduko zaio, bai, txanda.
|
|
|
Aspaldion
|
guztiok
gabiltza MENDU atzizkiaren soinuan dantzan: konfinamendu, deskonfinamendu...
|
|
|
—Batari eta besteari amore emateak egin edo hainbat amore emate egin
|
guztiz
aiututzat daukat; adierazkortasun handiko esapidea eta esangura berekoa.
|
|
|
—Irakaskuntza maila
|
guztietan
eskolak amaitzen doaz pixkanaka. Baina hurrengo ikasturtea ri begira ere izango du itzala izurri honek.
|
|
|
Zerrendako
|
guztiok
, adierazkortasun indarra emateko, sinonimo gisa erabil daitezke guztiak, bata zein beste.
|
|
|
Zerrendako guztiok, adierazkortasun indarra emateko, sinonimo gisa erabil daitezke
|
guztiak
, bata zein beste.
|
|
|
COVID izurri honetan bezala...
|
Guztiz
kontrolpean dagoela-eta lasaitzen garenean, hara non, jende pilatze kontrolik gabeko baten erruz, ernamuintzen den usterik gutxien genuen lekuan.
|
|
|
alogereko; hau da, alogerean, alogeraren truke, lan egi ten zuena. Kontzeptua
|
guztiz
hurbila da: hitzezko akordua, lan kontratu gabe, hainbeste egunez edo astez etxalde batean lan egiten zuena, harik eta hitzartutako lan hori amaitu arte.
|
|
|
—Denboraz ari garenean, urteaz, hilabeteaz, asteaz edo egunaz, gutxi asko
|
guztiok
esaten dugu: datorren urtean, datorren hilean edo hilabetean, datorren astean eta abar.
|
|
|
Pluralean ez dugu egiten singularrean ohi dugun datorren | hurrengo partiketa. Pluraleko denbora unitateak
|
guztiak
dira hurrengoak, edo au keran gerokoak edo ondokoak. Horregatik hobetsiko ditugu, beraz:
|
|
|
Baina bada beste estrategia laburrago bat ere oraingoaren hurrengo denbo ra tarteak izendatzeko,
|
guztiz
aintzat hartzekoa, eta hauxe da: plural hurbilaz baliatzea, OTAN atzizkiaz, hartan ere, ETAN atzizkia erabili ordez.
|
|
|
Eta beste aukera bat dugu, gorago aipatua, eta
|
guztiz
zabal dabilena: on doko | osteko orduetan, ondoko | osteko minutuetan, ondoko | osteko segundoetan; eta hurbiltasuna markaturik:
|
|
|
‘kezka’, ‘buruhaustea’, ‘eginbeharra’, ‘ahalegina’ Lan bat ataza barik egitea, estutasun barik egitea da. Ataza batean zeregin
|
guztiak
betetzea, ahalegin bakarrean, bide batez bezala guztiak egitea da. Esakuntza baten hitzak dira:
|
|
|
‘kezka’, ‘buruhaustea’, ‘eginbeharra’, ‘ahalegina’ Lan bat ataza barik egitea, estutasun barik egitea da. Ataza batean zeregin guztiak betetzea, ahalegin bakarrean, bide batez bezala
|
guztiak
egitea da. Esakuntza baten hitzak dira:
|
|
|
Euskara hiztegietan hitz honi eman zaizkion ordainak, ia
|
guztiak
, ez datoz bat hemen adierazi nahi den kontzeptuaz.
|
|
|
—Klima larrialdia da, mundu
|
guztia
lau dardan jarri duen egoera kezkagarria, batez ere belau naldi gazteentzat. Klima larrialdia, horrela esanda, ondo adierazita dago?
|
|
|
" incidere", eta horre tatik" re incidere". Aurrizkia, RE, ezaguna dugu
|
guztiok
, ekintza edo jardueraren bat berriz egitearen adierazle gisa. Eta euskaraz ere badu ordain bikaina, BERedo BIRaurrizkia.
|
|
|
Sarri entzuten da adinean sartutakoen ahotik, gazteak udan hondartzan eguzkitan eta: haragi
|
guztiak
erakusten ikusi direla. Edo batek, gorputzeko haragi guztiak minberatuta dituela.
|
|
|
Lodiaren lodiaz haragiak da riola dabilela urlia. Lehen bekatu handitzat aipatzen ziren haragikeria, ha ragikoi eta halako batzuk ere
|
guztiz
ezagunak dira eliz dotrina gaietan, beti ere sei garren aginduari doakiola.
|
|
|
Ondoriotzat joko genuke, tradiziorik ez dutela euskaraz, edo
|
guztiz
ahu la behintzat, ekarri izanagatik ereduko esaldiek.
|
|
|
Gaur atzera geratu diren berrezarpenak, nahiz aldi batez erabiliak izan, ba dira
|
guztiz
ezagun izan diren batzuk: berebila (berez ibili, berez dabilen gurpilduna; ‘autoa’ esateko), suburdia (behinolako suzko gurdia; ‘trena’ aditze ra emateko) eta abar.
|
|
|
Hala ere, bada beste mailegu hitz bat, hedadura handikoa eta
|
guztiok
ezaguna dena, honelako inguruneetan ondo egokitzen dena: grafitia.
|
|
|
grafitia. Gure inguru hizkuntza jaso
|
guztietan
onartua den hitza. Hala esan daiteke:
|
|
|
Hala esan daiteke: " Egin dituzten grafitiek horma
|
guztia
itsusitu dute".
|
|
|
· Beste batzuetan, BARRUAN ZER ZAINDU, gorde edo babesten duen adieraz ten du hesi izenak: artesia, ardiak biltzen baditu; kirikinesia edo kirikinausia, ki rikino edo oskol eta
|
guztiko
gaztainak gordetzen baditu.
|
|
|
—Bai, aintzatetsi hori ere administrazioeta zuzenbide munduan irristatu den bes te hitz moderno eta berritzaile baragarri horietakoa dugu;
|
guztiz
erakargarria, irabazi duen ospeari ohartuta, baina bere morfologia egituraz desitxurazkoa guz tiz: etsi aditz osagaia ez genioke aintzat bezalako atzizkidun egitura bati [ain+ TZAT] erantsi behar; sasiko egitura antz garbia du.
|
|
|
—Minbiziaren aurkako EITBren Gabon aurreko laguntza kanpainan," Lau teilatu gainian" kantua leku
|
guztietara
zabaldu da. Bada kanta horren kopletan hitz bat, bitxi egin zaiguna:
|
|
|
Baina itsasaldeko herri batzuetan esaten den putzada hori logika beteko hitza dugu, putz kolpea adierazteko, adarkada, bihozkada, eztenkada edo ostikada diren antzera. Hala bada, minbiziaren aurkako ahalegin honetan, putzada batekin putz egin dezagun
|
guztiok
.
|
|
|
—Klima aldaketa izan da Madrilgo nazioarteko batzar sonatu horretan eztabaida-gune eta hil edo biziko akordu premiaren ardatz. Horrekin
|
guztiz
lotua dagoen eskakizun bat etorri da: jasangarria.
|
|
|
—Kristau kutsua
|
guztiz
ezabatzea ez da erraza. Kristautasunak trebetasunez jakin du lehendik zetozen sineste, erritu eta urteko zikloaren egun esanguratsuei kristau zentzua txertatzen eta biak bateratzen.
|
|
|
Iltzea da: bizi arteko edo bizi
|
guztiko
espetxea bada, berrikusgarri izateaz bat ote dator?
|
|
|
|
Guztiok
dira zuzen egokiak berez. Laburrenak lirateke:
|
|
|
Sarri entzuten dira: bost urteko kartzela, bizi
|
guztiko
kartzela eta horrelakoak.
|
|
|
· Klimarianoak, klima babesteko bost ahalegin egiten dituztenak, janari eta gai nerako jarduera
|
guztietan
. Zergatik baliatu ez euskal atzizkiez gehixeago, eta klimaTIARRAK, klimaZALEAK edo, klima osasuntsu iraunkorraren aldeko amorratuak bihurtzen bagara, klimaTIAK direla esan?
|
|
|
—Hizkeratik hizkerara aldeak izango dira. Baina neure hizkeratik, indar be rezia duen hitz bat edo beste aipatzekotan, nahiz esanguraz
|
guztiz
bat ez datorren, norbaiti zuzendutako irantzat balioko luke esatea, potrozorria edo potozorria dela, oin esanahian ‘ladilla’ dena. Norbaiti aurrez aurpegiratu nahi iza nez gero, esan dakioke:
|
|
|
Madarikatu hitza
|
guztiz
ezaguna dugu lagungarri gisa: lerdo madarikatua, tonto ma darikatua, basto madarikatua...
|
|
|
Inauteri aurrean gaudenez, nork bere burua den bezala agertu ordez, zinez zer den itxuratu gabe, berez ez delakoarena egite kontua, ongile eta eskuzabal delakoarena egite kontu hau
|
guztiz
egoki dator.
|
|
|
/ Artuko dot esku batean gezia,/ bestean zuzi iraxe gia. / Erreko dot Aramaio
|
guztia
". Aramaiko jaunaren aginduz hil zuten Mar tin Bañez zena.
|
|
|
haragi guztiak erakusten ikusi direla. Edo batek, gorputzeko haragi
|
guztiak
minberatuta dituela. Edo:
|
|
|
Horren bidekoak ditugu elkartasun eta Iparraldean elkargo. Futbolzale
|
guztiak
elkartasun giroan egon izan direla Si biliako Kartujan.
|
|
|
Konfinamendu eta itxialdia bihurtu dira gauetik goizera
|
guztion
egoera berria. Lehen ere baziren bere borondatez basamortuan, basoan edo ermitaren batean bakartzen zen jendea, behinolako padarrak, baina gu oraingoan geure desborondatean bakartu gaituzte, eta geure etxeetan barrututa, itxita egotera behartu.
|
|
|
" Txikitxo pol itori,/ zeu nere laztana,/ katigatu ninduzun/ libria nintzana. // Libriak libre di ra/ zu ta ni katibu; librerik obe dana/
|
guztiok
dakigu".
|
|
|
Eta pandemia garaian, hark eragindako bakarraldi edo etxealdia bide dela, iru dimenari hats emanez, hainbat hitz berri sortu dira gurean eta beste hizkuntzetan. Aurrez aurre egin ezin den
|
guztia
, tele bidez egitera behartu du jendea. Teleikustera, teleentzutera, telekantatzera, telejokoak egitera jo du jendeak, bes terik ezinean.
|
|
|
—Errefrauetan badira hotzaren inguruko batzuk,
|
guztiz
sustrai sakonekoak direnak. XIX. mende hasieran Mogel idazle klasikoak bildu zuen hau dugu alagalakoa:
|
|
|
Ajea esaten diogu leku askotan jai osteko hurrengo eguneko gorputzaldi txarrari. Ajea esaten al zaio leku
|
guztietan
–
|
|
|
Baina katu emea dela eta, bada beste hitz gardenago bat, Nafarroaren ekialdean –Jaurrietan– gorde izan dena: katakara, KARA atzizki eta
|
guzti
. Nafarroako beste leku batzuetan katakera, ERA atzizkiaz.
|
|
|
Txakur emearen kontura, ozal dela edo ozal dagoela ere esaten da –otzal del a aldaeraz– Ohara edo ogara hitza, txakurrentzat, Iparraldean ez ezik, Nafarroa aldean ere
|
guztiz
ezaguna da: ohara edo ogara dabilela txakurra.
|
|
|
Iparraldean: totxi totxi
|
guztiz
ezaguna dugu, batez ere Nafarroa Beherean.
|
|
|
Izen elkartuen artean,
|
guztiz
ezagunak dira: puta-seme, puta alaba, putakume, puta zahar, putetxe bezalakoak, eta ez hain ezagunak, beharbada:
|
|
|
Gaztaina garauak biltzen dituen inguru azal arantzadunari era askotara deitzen zaio euskararen eremu zabalean. Euskaltzaindiaren EHHA bilduman, mapa eta
|
guzti
bildurik dator, zer izen eman izan zaion euskal hizkeretan barrena.
|
|
|
Euskaraz ukatu aditza dugu ordainik zuzenena, eta horren izen abstraktu ezagunenak, ukoa, ukatzea, ukaera eta ukamena.
|
Guztia
ukatzen duena, uko egiten duena, ukatzailea dela esan daiteke. Alabaina, esangura eremu zabalagoa hartzen duela izen horrek esan daiteke," negacionista" hitzak eremu murritzago eta espezifikoagoa duen bitartean.
|
|
|
Jan izen kategoriaz hartzen badugu, janen artean badira arkume jana edo bildots jana, baba jana, gaztaina jana edota haragi jana, eta hari horri tenka zenbat gura jan mota asma ditzakegu, nahi ditugun
|
guztiak
.
|
|
|
—Euskara batuaren aurreko hiztegietan ageri diren hitz batzuk gogoratuko ditut.
|
Guztiak
dira gaitzespenez beteriko izen gordinak.
|
|
|
Hondartzan etzaten den
|
guztiak
, eguraldi eguzkitsua bada behintzat, au kera bi ditu: edo eguzkitan edo gerizpetan egotea.
|
|
|
Olana ere esaten zaio, aintzat hartzeko izena hau ere. Baina izen garbiagoetara jo nahi izanez gero, itzal oihala edo itzalkia
|
guztiz
egokitzat ditut. Beste batzuek, hiztegi batzuek, hala ere, nahiago dute eguzki izenaz jokatu, eta eguzki oihala izena eman" toldoari".
|
|
|
Etxeberri Ziburukoak biak darabiltza ia jarraian: " Ararteko har dezala Birjina Ama saindua,/ bai San Migel bitarteko
|
guztiei
agindua" (Manual Devotionecoa, I, 50). Hegoaldeko tra di zioan bitarteko izan da forma nagusia, mintzairan ere den bezala.
|
|
|
Nik tradizioari hurbil jokatuko nuke. Hau da,
|
guztietan
KARI atzizkiari lehentasuna eman ordez, KO atzizkiari ere zirrikitua irekiko nioke lege esparruko adiera jakin batzuetarako, eta bitarteko izenaren on doan arteko izen neutroagoari ere leku egin. Eta jarduera abstrakturako, bitartekotza izenaren aldamenean artekotza orokorragoari ere bai.
|
|
|
Baina bestetik, Garai herria, gaztelaniaz ere Garái ahoskatua, Durangoaldeko hiztunek aurreko azentuaz ahoskatzen dute, eta horrez gainera hiztun zaharrek A mugatzaile eta
|
guzti
: Gáraìdxe, hau da, Gáraìa, eta deklinaturik:
|
|
|
· Balioa eragin ere
|
guztiz
egokitzat daukat. Batetik aditza dugu, balio eragin, gazt. ‘hacer valer, valorizar’ esanahia duena (Toribio Etxebarria, Lexi cón del euskera dialectal de Eibar), baina balio izendunik ere proposa daiteke:
|
|
|
Hizkuntza
|
guztiotan
dago, bada," cordón" hitzaren kontzeptua, irudiizen gisa hartua. Euskaraz soka, sokabihur, kordoi edo txirikorda lirateke ordain hurbilak.
|
|
|
Hesi hitzari
|
guztiz
egokia deritzat, hesitu aditzak bezala itxi, zerratu, barrutu egiten baitu eremu bat. Errefrau zahar baten oihartzuna:
|
|
|
" Euskaldun fededun" esaera
|
guztiz
ezaguna dugu gure artean. Esan ohi da, euskara, euskal hizkuntza, halako osasun hesia izan dela lehengo be launal dietan, gaztelania edo frantsesa bezalako hizkuntza nagusiak arris ku tzat ikus ten zirelako, batez ere liburuen bidez, ideologia ezkertiarrak hesitzeko.
|
|
|
Gaurkotasun handiko kontuak, beraz, eta
|
guztioi
dagozkigunak (nola esan bestela gaztelaniazko" postureo"," cogobernanza"," tuperrada"," ne gacionistas"," flipar"," pandemia"... gisako hitzak?). Hona hemen, bada, eguneroko jardunean dema latza bihurtzen ari zaizkigunak, erantzun egokien bidez eginak.
|
|
|
Euskaltzaindiaren ardurapean egin den ekimen hau
|
guztiz
egoki eta eraz dator, oraindixe eta etorkizunean eta digilitazazio munduan euskara bermatzeko ahaleginean.
|
|
|
Azkenik, euskarazale eta hizkera onaren zale, eta irakurzale diren
|
guztiei
opa diet azkenik, borondate onez taxutu dugun lan hau.
|
|
|
Maite Artola eta Iñaki Guridi, bata lehenengo eta bigarrena hurrengo, izan ditut goiz saio horren gidari eta sol as kide, eta Jo ne Larrañaga harreman kide. Bihoakie
|
guztiei
neure esker ona.
|
|
|
Eskubide
|
guztiak
jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema informatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Halaxe egin du oraingoan Adolfo Arejita euskaltzain oso eta Euskaltzaindiaren idazkariak. Idazle lanetan jarri eta, aldian aldiko, astero eman izan dizkigun ohar eta irizpideak
|
guztion
eskura ekarri dizkigu, EUSKALTZAINDIAren eta EUSkadi Irratiaren bidez. Bihoazkie bi bioi eskerrik bizienak!
|