|
2004
|
|
|
Beraz, bertso asmatzaileak izan ditu gerraren bidezko inbazioen berri: Konbentzioko gerran gertaturikoa agian edo
|
gero
Napoleonek eragindakoa agian, Bibliaren eta historiaren kontakizunean kokatzen du. Etsaiak, erbestetik datozenez gero, euskaldunak beti borrokan egon ohi dira eta sekuentzia historikoa deskribatzen du:
|
|
|
Hala ere, euskarararen erabilpena
|
gero
eta arruntagoa bihurtzen ari zen XIX.mendean barrena, euskaldunei begira mezuak eta ideiak burutzeko. Euskaraz pentsatu beharra zegoen, euskaldunen atxikimentua lortzeko.
|
|
|
na, ekintzabide publikoan gaztelaniaren premia
|
gero
eta nabarmenagoa zen eta administrazio publikoaren idazkiak gaztelaniaz argitaratzen ziren.
|
|
|
Gastelarren menpian eta eurakin eikezan artu emonak gatik eurakin bat eginda lez egozan; dana zan berton erderia, errijetan egozan gixon agindudun gustijak ziran erdeldunak, eta geure euzkera ederrari guda gogorra egiten eutsen. Emenguak be, asi ziran euren (gaztelaren) izkuntzagaz pozik (zoritxarrez gaur be geyenak orretan dagoz, batez be, emakumiak) eta euzkeria, lenengo erdi eta
|
gero
ija oso aztu jaken. Geure lege ain ederrak kendu, ostu euzkuezan, eta oitura eta okandu garbijak zapaldu eta loitu ebezan; orregaz, euzkaldunen zinizmena be asko makaldu eta otzitu zan.
|
|
|
Onerako zein txarrerako, Sabinoren esana beti egon da hor, oinarri eta sustrai. Azken aldiotan ere, hortxe dago, euskararen normalizazioaren mezua
|
gero
eta hedatuago dabilenean gure artean.
|
|
|
|
Gero
, Andima Ibinagabeitiak Parisen joera berria izan zuen, nahiz gipuzkera osotuan idatzi, euskal liburu zahar eta berrietarik sustraitu hitzen biltzen zebilen, biltzen eta eskaintzen. Honela Euzko Gogoan sabinista amorratu bakan batzuek izparrizaleek jarraitu bazuten hala nola Jemeindar Zeferin, gehienek gipuzkera osotuan, aldiz Eganen K. Mitxelenaren zuzendaritzapean eta haren eredua jarraikiz pixkanaka gipuzkera osotua, benetan beste euskalkiez osatzen hasi zen.
|
|
|
Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan
|
gero
eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina
|
gero
eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
Modu hatera edo bestera, Sabino Arana, mende bat pasa eta
|
gero
ere, oso bizirik dago. Eta hala dago, batik bat, beste testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo horien muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan utzita joan zelako.
|
|
|
Euskaldunak zergatik ez diren espainolak azaldu eta
|
gero
, euskaldunen berezitasunak zehaztera pasatzen da eta, ondorioz, euskal nazioaren definizioa ematen du. Honela, Aranak« ¿ Qué somos?» artikulu sortan (1896) mugatzen du euskal nazioari buruzkoa.
|
|
|
Garaiko datu estatistiko en arabera, Bilbaoko hiritaren artean euskaldunak halako bi dira abizena es painola dutenak, 3.537 erdaldun 1.724 euskaldunen aurkez (21). Orobat, eskola nazionaletako maisu maistrak
|
gero
eta gehiago dira Bizkaian, 1894ko datu estastitikoen arabera, euskal abizenekoak 154 eta erdal abizenekoak, al diz, 129 Baina euskal abizenekoen kopuru hori oraindik areago murriztu be har da, baldin kontuan hartzen bada, horietako batzuek, Espainian jaiotakoak izaki, Euskal Herria mespresatu egiten dutela, euskara ez dakitela, edo, jakin da ere, gorrotoa diotela: «Total, que son muy contados los que(...) son biz kainos de naturaleza y en ideas, y los únicos en rigor que Bizcaya debiera sos tener para educar a sus hijos» (22).
|
|
|
(50) «Nuevos apuntes acerca de las conjugaciones simples> >, Euzkadi, 2, 1902, Uztaila. (51) Burutu gabeko Jan bat da, Luis Eleizaldek lehenik eta
|
gero
Manuel Arriandiagak ar
|
|
|
Lan honen gorputzean sartzen du Gramática Elemental del Euskera Bizkaino izeneko la naren zati bat ere. Lan hau 1885ean hasi zen idazten, baina 200 orrialde Bar tzelonan argitaratu eta
|
gero
, 1888an argitaratzeari utzi ziola dio berak, zerga tik esan gabe. Baina, hau ere berak dio, gaztetan idatzitako Gramatika horretako sei ikasgai letren soinuez eta zeinuez dihardutenak, hain zuzen Lecciones de Ortografía del Euskera Bizkaino n jasotzen omen dira.
|
|
|
Beraz, Aranak proposatzen duen sistema ortografikoan, prozesua hirukoitza da: lehenik, fonetika finkatu behar da, hotsen jatorrizko iturriak aztertuz eta, honela, fonetika eta etimolo giareren arteko lotura ezinbesteko bihurtuz; lehen urrats hori burutu eta
|
gero
, ez lehenago, letorke bigarren unea, arau ortografikoak alfabetoan eta hiztegi an zehaztearena; azkenik, hotsa zintzoki transkribatuko da ezarritako arau or tografikoaren arabera. Azkenean, prozesuaren bukaeran, Aranak hizkietara mu gatzen du balio fonetikoa (71).
|
|
|
Arestian esandakoaren harian, guztiz ulergarri gertatzen da Aranak bere biziko garantzia eman izana etimologiaren alorrari, idatzizko literaturatik ha rago finkatzen baitu bere abiapuntua, beti ere, hainbat kasutan ezin egiazta dai tekeen hitzen jatorri hipotetiko batean. Lehen premisa hori ontzat emanez
|
gero
, ondorioa logikaren emaitza hutsa da. Batasun ortografikoaren finkapena, ba da, etimologiari zein fonetikari hertsiki loturik dator Aranarenean, euskal hi tzen jatorriaz, hitzen alkarren arteko joskeraz, eta joskera hau egitean gerta tzen diren hots aldaketak aztertzen dituenean.
|
|
|
Aranaren izendegia egutegietan agertu zen, hasteko 1897ko Lenengo Egu tegi Bizkatarra n, eta hurrengo urtean Lenengo Egutegi Biskaitarra 1898 ize nekoan, zeina, egilea hil eta
|
gero
, Ixendegi Euzkotarra izenarekin argitaratu baitzen. Lehena sakelan eramateko eta bigarrena horrnan jarrita edukitzeko eginak zituen.
|
|
|
Y, en fin, si ha de salir después de nuestra casa, más vale que no entre» (98). Euskal nazionalismora hurbildu zen, baina Arana hil eta
|
gero
. Donostiako Euskal Etxean, 1906ko ur tarrilaren 7an egindako hitzaldian, «desde hoy me llamo y llamaré naciona
|
|
|
«Le rogamos honre V. con su presencia la reunión de Lingüis tas y Literatos Vascos (Franceses y Españoles) que tendrá lugar en Hendaya, durante las fiestas vascas que se celebran a mediados del més próximo en di cha villa, para estudiar la unificación de la ortografía vasca, y establecer, si posible fuera, las reglas filológicas basadas en la eufonía euskariana» (113). Gutun honetan datorrenez, badirudi Batzarraren xedea ere garbi finkatua ze goela, zeina baitzen euskal ortografiaren batasuna aztertzea eta, ahal izanez
|
gero
, euskal eufonian oinarritutako arau filologikoak finkatzea. L Hendayais ek 1901eko irailaren 22ko kronikan zekarrenez, batzartu zirenak eta beren atxi kipena agertu zutenak hatera hartuta, 30 izan ziren, hauetatik 22 Hegoaldeko ak; joan ezin eta beren atxikipena gutun bidez agertu zutenen kopurua, berriz,
|
|
|
(112) Hitzaldi hau eman eta
|
gero
jakin dugu Mikel Zalbidek burutua duela gai honetaz lan bat arras argigarria dena. Ahalegindu garen arren, ez dugu eskuratzerik ahal izan.
|
|
|
Será una amplia Liga patriótica abierta a todos los vascos de las siete provincias, cualesquiera que sean sus opiniones políticas o su categoría soci al, en la que entraría el euzkerálogo lo mismo que el aldeano iletrado, el rico armador de Bilbao lo mismo que el humilde pastor de las montañas de Zube roa» (122). Eta
|
gero
ohar batean hauxe zetorren: «El Comité provisional que tiene el cuidado de ocuparse del estudio de la lingüística del vasco, incumbe más bien a un grupo muy restringido de euzkerálogos» (123).
|
|
|
se denominará Federación Literaria Basca, según el acuerdo adoptado en la tercera sesión verificada en el expresado mes de septiembre; b) si aceptan la expresada denominación F.L.B, o proponen alguna otra en sustitución de ella» (125). Berriemaileak iruzkin hau egiten du
|
gero
: «Podrán observar nuestros lectores, por la lectura del acta, que se trata no ya sólo de organizar los Con gresos euzkeralógicos, sino de fundar una Asociación Literaria, cosa ajena a los Congresos y cuyo fin no se ve claro» (126).
|
|
|
Dirudienez, Aranari Hondarribiako Batzarrean euskal or tografiaren batasunari buruzko zirkularra idatz zezala eskatu baitzitzaion, hark, zirkularra idatzi eta inprimitegira bidali zuela argitaratzeko, bukaeran batzor dekoen sinadurak jarriz. Testu zuzenketa egin eta
|
gero
, Daranatz lehendakari ari bidali zion 1902ko urtarrilaren 11n, frantsesez idatzitako gutun labur bate k in batera (129). Txosten horretan, besteak beste, bi proposamen ziren kontuan hartzekoak.
|
|
|
Zer egin? Kontra erasoaren beroan, hasieran Donostian 1902ko otsailaren 24an bilkura bat egi tea bururatu zitzaien, baina
|
gero
atzera egingo dute; horren ordez, beren hari ko batzarkideak bildu, orotara 72, eta erreferendum bat idaztea erabakitzen da, zeina Guilbeau idazkariak egin baitzuen 1902ko otsailaren 12an, besteak bes te, zuzenean Aranaren proposamenaren kontra, oinarrizko bi punturen gaine an argitasunak emateko. Lehenengoak dio, arazo batzuk tarteko, egiteko orto grafikoa eta literarioa nahastu egin direla:
|
|
|
Bi: ez da egia Aranak aldez aurretik fro gatu gabeko printzipio orokorra formulatuz gero ateratzen dituela bere ondo rioak, a priori arrazonatuz, alegia, zeren bere lanetan azterketa analitiko des kriptiboak egin eta
|
gero
iristen baita azalpen sintetiko deduktiboa egitera. Baina Aranak bere une deskribatzailean erabilitako argudioak argitu eta indar tzeko balio zezaketen froga historiko berririk ez dakar, eta hori zen Kanpio nek eskatzen zuena.
|
|
|
Euskalaritzan, adinarekin azterbidean eredu zientifikoaren arabera jokatzeak kenduko zion hipotesi ausartegiak egiteko zeukan joera. Irakurtze koa da, bizitzan hainbeste borrokatu eta
|
gero
, Kanpionek post mortem Aranaz idazten duena:
|
|
|
Euzkerea k, urtebeteko ibilaldia egin eta
|
gero
, Euskal Pizkundeak Arana
|
|
|
Sabino Aranak, hain zuzen, hiru forma horietatik Lekeitioko «bijar» hobesten du eta, beraz, horrela ahoskatu eta idaztearen aldekoa agertuko da. Beraz, euskalki baten baitako batasunari eusteko orduan, lehenik fonetika dator eta
|
gero
ortografia.
|
|
|
Euskaltzaindiko Euskera agerkariko ar tikulu batean, bat, aditz faktibiboen aurrizkia ez ir, Sabinok esan bezala, bai zik ra dela sostengatzen duelako; bi, prozedura desegokia iruditzen zaiolako bataio izenak generoaren eredura euskalduntzea, horrela jokatzean, Marte (Marta) eta Lazar (Lazaro) bezalako anakronismoak sortuz; hiru, Abandoko ak asmatutako hainbat hitz gaitzesten dituelako, hala nola guren, deun, done, eresi, semakar (unigénito), ikurton (sacramento), zorun (felicidad), bitxain, ingi (papel), ingurri (cuartilla), eta gisakoak. Aranaren eskolakoek erantzuten diote esanez, objekzioak edo zuzenketak Euskaltzaindiko buruarengandik eto rri arren, haren euskalari ekarria
|
gero
eta zientifikoago, argiago eta sendoago tzat daukatela. Azkuek, haren zenbait iritzi arbuiatzean, arrazoirik gabe eta
|
|
|
2.2.3 «Kepa» ezizeneko batek, gaztelania Bizkaian
|
gero
eta arinago ari zela nagusitzen eta, sos larria bota zuen Euzkerea aldizkaritik (220). «Amo perena»k ere salakuntza bera zekarren Argia n (221).
|
|
|
bi eta txukunenean eman behar zaio, erdal hitzez beteta, sendotu ordez, ahul du besterik ez baita egingo. Hogeita bat ohar egin eta
|
gero
, honentzat garbi dago Sabino Aranarena dela euskara salbatzeko biderik egokiena: « ¡ Tamala, danok bide orretaz ez ibiltia!», esango du (224).
|
|
|
Egile honen tzat, bada, euskararen aldeko borrokak eta nazioarenak hatera joan lukete. Egilearentzat ukaezina da euskararen berpizkundea euskal nazionalis moari zor zaiola eta horren eragile nagusia eta ia bakarra Sabino Arana izan zela, Bizkaian bederen, mugimendu hori
|
gero
Gipuzkoara zabalduko bada ere.
|
|
|
«Es deber del patriotismo hacer el Euzkera necesario para la vida> > (238). Euskara batua eta horrelakoak, hori ziurtatuta eta
|
gero
etorriko dira, herria eus karaz kulturizatuko denean, alegia (239).
|
|
|
Aranari eskatu zioten txostena, baina, gaisorik nonbait ez zuen joaterik izan, nahiz eta idazki bat bidali zuen.
|
Gero
izugarrizko eztabaidak sortu ziren eta Azkuek berak hau zioen Broussaini idatzitako gutun batean (III):
|
|
|
«Beste zeharkako emaitza aipatzea nahi nuke eta hau da, «Euzko Abenda ren Ereserkija» deitzen dena. Hain zuzen ere, bera hil da
|
gero
argitaldariak hau dio:
|
|
|
«Uste edo gogai onekin, 1902 urtian, barriro espetxian egualarik erexerkixa idatzi eban. soñuegaz abestutako egin eban, geroago, bera il da
|
gero
Zabala' tar Kelda eresgilliak eresija atondu eban> >.
|