|
2010
|
|
|
Jakina, darwinismoak Euskal Herrian eduki izan duen aurrerakada nekosoa ulertu ahal izateko, batetik, Frantziako eta Espainiako egoera eta baldintzak ezagutu genituzke ondo. Bestetik,
|
ezin
ditugu ahaztu Euskal Herriak zirkunstantzia oso bereziak zituela, kasurako, karlistaden ondorioak Hegoaldean, edota ezelako unibertsitaterik ez izatea. Edozelan ere, asko laburtuz guk geuk ortodoxia bi elkarri kontrajarriak pairatu izan direla azpimarratuko dugu.
|
|
|
Bestetik, populazioen tamaina egonkor mantentzen da denboran zehar, salbu eta urteko fluktuazioetan.
|
Ezin
dugu ahaztu, hirugarrenik, mugatuak direla baliagai eskuragarriak. Hiru egitate horietatik, Darwinek lehen inferentzia bat egin zuen:
|
|
|
Testuinguru horretan,
|
ezin
dugu ahaztu Frantzian sortu zela positibismoa eta eragin sakona zuela bertako inguru zientifikoetan, hau da, datu enpiriko zehatzak hobesten ziren edozein espekulazioren aurretik. Alde horretatik, jatorri ei buruzko kontuak lekuz kanpokotzat jotzen ziren zenbait zirkulu akademikotan.
|
|
|
Artxipelagoaren kokapena, bestetik, balio estrategiko apartekoa bihurtu zen, Panamako kanalaren proiektuak aurrera egin zuen neurrian. Gaur egun kanala estatubatuarren menpe dago, baina
|
ezin
dugu ahaztu lehenago Frantziak ekin ziola lanari Ferdinand de Lesseps ospetsuaren eskutik, alegia, Suez kanala arrakasta ikaragarriz gauzatu zuen ingeniariaren ardurapean. Beraz, Frantziak irla horiek bereganatu gura zituen, baina Ekuadorren erresistentzia ikusita aitzakia diplomatiko xelebre batez baliatu zen:
|
|
|
Aipagarria da, bestalde, Barandiaranen pasarte hori, kronologiaren aldetik eliza katolikoaren arorik antieboluzionistenari dagokiola. Ziurrenez, planteamendu zientifikoez landara, elizaren ortodoxiak ere bere pisua edukiko zuen apaiz ataundarraren idazlan horretan, zeren,
|
ezin
dugu ahaztu, une horretan Gasteizko apaizgaitegiko zuzendaria baitzen Jose Migel Barandiaran. Edozelan ere, bere diarioetan eta egiazta daitekeenez, urte horietan prentsako polemiketan endredatu zen, eta hainbat eskutitz antieboluzionista bidali zituen Heraldo Alaves egunkarira.
|
|
2011
|
|
|
Ahalegin hori eginen dut, behintzat. Dena den, hitza hartu zuen Marcok, gurekin despistaturik badaude ere,
|
ezin
dugu ahaztu ekintzak lehenbailehen egin behar ditugula, faxisten planak indargabetuko baditugu. Gainera, esan nizuen moduan, Noraren laguntzaz, Chuck Norrisengana errazago hurbilduko gara.
|
|
2012
|
|
|
Joan zugana eldarnioka, begiak erne, eta sasiak kendu egunari, biok, biok atzo bezala masustetan eskutik, eta, oi, eldarnioka esan berriro zuri
|
ezin
zaitudala ahaztu, eta nola, zu zarela sehaska urdin hura, izarrez betetzen zena borborka. Lurra zain daukat, eta zugana josteko lurretik iragan behar dut noraezean.
|
|
2014
|
|
|
Saldiasek ikaraz begiratu zion paperari. Egia esan, bere aspaldiko lagunarekin zerikusia zuen guztiak ematen zion ikara,
|
ezin
baitzuen ahaztu paper zurian idazten aritutako eskua betiko indarge geratzeko zorian zegoela. Lekunberritik alde egiteko gogoa sentitu zuen inoiz baino biziago.
|
|
2015
|
|
|
Baina sistema horrek estatuaren identitate kategoria gainordenatuarekin bat egiten du, erabat. Bestaldetik
|
ezin
dugu ahaztu joan diren bi mende modernoak, nazionalizazioaren mendeak, lana eta kapitalaren mendeak izan direla. Eta bi indar horien arteko tentsioan bizi izan direla identitate borrokak.
|
|
|
Gurean baditugu zenbait adibide ezberdin. Lehenik eta behin,
|
ezin
dugu ahaztu Jose Antonio Ardanza, Josu Jon Imaz, Nicolas Redondo Terreros eta beste askok non amaitu duten politikagintzarekin bukatu eta berehala. Egun ere, jada estatu mailan, bestelako hamaika kasu topatu ditzakegu.
|
|
2017
|
|
|
Traizioa zen nagusi Penintsulako liberalen artean.
|
Ezin
dugu ahaztu Mariano Renovales bizkaitarrarena: Mina hil ondoren, 1818an, beste espedizio bat antolatu zuen Ingalaterratik Ameriketako insurjenteekin bat egiteko.
|
|
2018
|
|
|
Haritxelharren azalpenean, inplizituki, Arxu da Etxepare zentsuratu horren erantzulea. Hala ere,
|
ezin
dugu ahaztu argitaletxearen presioz egin zukeela.
|
|
|
" Soilik ahoskera da idazkera erabaki behar duena, edo, bestela adierazita, beharrezkoa da idazkera ez dadila izan ahoskeraren argazkia baino"" C’est la prononciation seule qui doit decider de l' ecriture, ou en d’autres termes, il faut que l' ecriture ne soit que la photographie de la prononciation".
|
Ezin
dugu ahaztu oraindik ez zegoela teknologiarik soinuak grabatzeko (Thomas Edisonek 1877an asmatu zuen lehen fonografoa), eta, hortaz, ez zegoela baliabide mekanikorik giza ahotsa atzemateko. Gabezia horren argitan ulertu genuke menturaz printzearen tema herri hizkera bakoitzaren idatzizko erregistro ahalik eta exakto eta prezisoena lortzeko.
|
|
|
Aldi berean, Arabatik eta Nafarroa Garaitik zuzendutako erasoak 1936ko uztaila eta 1937ko ekaina bitartean burutu ziren, Hego Euskal Herrian gerrak iraun bitartean.
|
Ezin
dugu ahaztu, ordea, Errepublikaren alde borrokatu ziren 3.000 nafarrak, gehienak Eusko Gudarostean (Vargas, 1994, 185). Ekainaren 19an, falangisten eta erreketeen tertzioek Bilboko itsasadarraren ondoan desfilatu zuten.
|
|
2019
|
|
|
Horrezaz gainera, eskala handiko industriaren garapena baino askoz gehiago behar da Marxek Kapitala ren I. liburukiaren amaieran irudikatutako ekoizle askeen konbinazio eta elkarte iraultzailea eratzeko.65 Kapitalak eta eskala handiko industriak areagotu egin ditzakete" produkzio bideen kontzentrazioa" eta lan banaketaren ondorio den lan prozesuko lankidetza, 66 baina prozesu iraultzaile baterako behar den lankidetza eta Marxek (zientziarekin eta teknologiarekin batera)" produkzio molde kapitalistaren forma funtsezkotzat" daukan faktore teknikoa ez dira berdinak nolakotasunari dagokionean.67 Are gehiago, zalantzan jar dezakegu lankidetzaz hitz egin ote dezakegun langileek berek kontrolatzen ez dituzten lan harremanez ari garenean —hau da, erabakitze ekintza independenterik sortzen ez duten lan harremanak—, ez bada erresistentzia unean, lan prozesuaren antolamendu kapitalista hankaz gora jartzen denean.
|
Ezin
dugu ahaztu, gainera, Marxek lan antolamendu kapitalistaren ikurtzat daukan eta hainbeste miresten duen lankidetza langileen gaitasunen deuseztapenari eta langileek beren borroketan erakutsitako lankidetzari esker etorri dela historian zehar.68
|
|
2021
|
|
|
Ez nuen horrelakorik espero geroago, 1965ean, Jesusen Lagundiko prepositu jeneral —" aitasantu beltz" — hautatuko zuten bilbotarraren liburuan. Dezepzio txiki bat izan da esaldi laidogarri hori, artez artezean garamatzana topikorik topikoenen bildumara, zeinean
|
ezin
baitut ahaztu nor eta Unamuno handia burla egiten chorierrico abarkadunei. Martin Ugalderi azaldu zion bezala —Hablando con los vascos, 1974— Arruperen gurasoak mungiarrak ziren, eta euskaraz egiten zuten etxean, baina nagikeriaz edo berak ez zuen ikasi etxeko hizkuntza orduko Bilbo erdaldunean, eta haren lau arrebek ere ez.
|
|
|
Logikoa denez, horren guztiaren aurka argudiatu zezakeen baten batek ikerlan zaharkituak direla, beste mundu edo kultura batekoak, bizi dugun kultura eta mundu berri honetan, paradigma pedagogiko berriarekin atzean geratu baitira kritika horiek guztiak. Eta, neurri batean, arrazoi izango luke, bestelako kultura bat bizi baitugu egun. Haatik,
|
ezin
dugu ahaztu, aipatu ikerlan etnografiko gehienak AEBn 80 eta 90 hamarkadetan egindakoak diren arren, gurean emandako azken urratsak eta azaleko aldaketa asko eta asko konpetentziak, STEAM, proiektuak... berandu heldu zaizkigula bertatik, batzuetan bizpahiru hamarkadetako atzerapenaz. Azken urteetan atzerritik gurera ustezko aldaketa ugari ekarri ditu eskolara paradigma berriak, benetan oso berriak ez diren arren:
|
|
|
Begirada holistikoak zera adierazi nahi du, aipatu ikerlariaren aburuz: batetik, distantziarekin eta harridurarekin, agerikoa omen dena zalantzan jarri ahal izateko begirada da; bestetik, ez da eskola edo heziketa modu isolatuan ikertu behar, testuinguruari ere galdetu behar baitzaio, azken batean osotasun baten parte baita; eta, azkenik, begirada edo perspektiba holistikoak heziketa sistemari loturik dauden testuinguru ekonomiko eta soziopolitikoa
|
ezin
ditu ahaztu. Begirada horri heltzen saiatuko naiz hurrengo orrietan.
|
|
2022
|
|
|
Zeharo da pertinente aldaketa hori, baina seguru egon zaitezke onartezina burutanduko zitzaiola Kirikiñori bizirik egon izan balitz, eta, areago, segurutzat dut ortografia aldaketa horrek bihurdikarazi zuela hilobi barruan, esan ohi denez.
|
Ezin
dugu ahaztu, Madrileko unibertsitatean Fisika eta Matematika ikasi bazuen ere, Kirikiño laster topatuko dugula Bilbon Azkueren inguruan, 1902an, aurrena Ibaizabal astekari elebakarraren zuzendari eta erredaktore nagusi gisa" Bloa" ezizenpean, eta gero, 1903an, Kirikiñok berak ordeztu zuela Azkue Bilboko Institutuko euskararen katedran, Azkuek Frantzia aldera jo zuenean bere hiztegiare...
|
|
|
Kontuak kontu, nork eta Ixaka Lopez Mendizabalek bost ogerleko ordaindu zizkion Txomin Agirreri eleberriaren egile eskubideen truke, eta geroago, egilea hil eta hamabost urtera, 1935ean, Garoa ren hurrengo edizioa plazaratu zuen, baina grafia sabindarrera egokituta. Grafia aldaketa hori dela-eta, beharbada apaiz ondarrutarra ere bihurdikatu egingo zen Zumaiako bere hilobian,
|
ezin
baitugu ahaztu parte hartu zuela Hendaiako 1901eko ortografia bilkuran, Azkueren aldamenean.
|
|
|
Hari horretan, eta konparazio baterako, ia normala eta itxaroteko modukoa begitandu zait Maddi Elizaga distiratsu bat aurkitzea emakume bakar Sarako Axularren Eguneko ospakizunean, zeren, irudiz behintzat, emakume kosmopolita bat bisualizatzen baitugu berarengan, modernoa eta progresista, nahiz eta ezinago kontserbadorea agertu bere idazlanetan.
|
Ezin
dut ahaztu 1925eko" La Femme au Pays Basque" artikuluan irakurri niona. Haren ustez, gure herriko ohitura patriarkalak direla medio, euskalduntsak, umila eta ezjakina delarik ere la Basquaise, humble et ignorante, benetako feminismoa ezagutzen du elle connait le vrai feminisme, eta horrelaxe mantenduz dago ondoen, umil eta ezjakin.
|
|
2023
|
|
|
—Horiek bai emakumeak! Ez,
|
ezin
ditugu ahaztu.
|