|
2008
|
|
|
Arazoa ez da bakarrik euskalkia, Zuberoan ez dela umerik sortzen, herria zahartzen ari dela. Noizarte iraungo duen
|
ezin
esan!
|
|
|
Horrek dakarren ondorioa da, gure ustez,
|
ezin
esan daitekeela zain atzizkia denik. Zain izen beregaina, hiztegi sarrera da.
|
|
|
Baina Saizarbitoriaren obran bertan soma daiteke Donostiaren handicap sorta: glamourrik izatekotan, Donostiaren glamourra ez da preseski bere alderdi euskaldunarena, gainera bere iraganean sakonegi erroturik bizi den hiria da arteari dagokionez eta
|
ezin
esan benetan liberala denik bertako giroa. Burges dekadentea izatera ozta ozta iristen baita.
|
|
|
tan ezbada nekez edo mehatz erabiliak izan direla. Hala ere
|
ezin
esan hizkera bizitik guztiz aldendu direnik, eta hain gutxi sartaldeko euskaran. Ekialdeko bizkaieran, hiztunak adinekoek, euskaldun huts huts direnek, etxeko dituzte oraindik ere holako egiturak, zenbatasunari enfantizazioa eman nahi zaionean behintzat.
|
|
|
alde batera utziko ditu. Garbiago
|
ezin
esan liteke, zergatik atzizki batzuk, edo atzizki batzuen azpi adiera ba tzuk, alde batera utzi izan diren. Datu hori begien bistan izan behar da, PVCD bere osoan baloratzeko.
|
|
|
Lugar donde se encuen tra el estanque, el pozo. Baina adibide bakarretik
|
ezin
esan liteke, leku edo aniztasun denik. Aldiz, osinaga> honela definitzen du Larramendik OEH, 13, 676:
|
|
|
Soilik ipuin bakar baten inguruan egin zuenez interpretazio hau, seguruenik ezin orokor daiteke ondorio berdina Azkueren pentsamendu osora. Hau da, ziurrenik
|
ezin
esan daiteke Azkuerentzat euskal ipuin guztiak Europatik heldu zirela. Baina bai esan liteke berak euskal folklorea kanpoko eraginei irekita zekusala.
|
|
|
Tours-en txinerarekin eta japonierarekin egin bezala, gerora ere, mundu zabaleko beste hainbat hizkuntza aztertzen segitu zuen, euskararekin antzekotasunik ote zuten ikusteko. ...zituen, besteak beste dravidiar familiako malayim hizkuntza, sanskritoa, kaukasiar taldeko chürkil eta lak mintzairak, turkiera edo uraletako berbetak aipatuz359 Gerora, 1940ko hamarkadan hizkuntza «jasoekin» egin gura izan zuen alderaketa, latina, grekoa, alemana, gaztelania, frantsesa, hungariera, japoniera, arabiera eta georgiera izanik hizpide, baita sumeriera edo Kolonbiako katiera ere360
|
Ezin
esan daiteke konparaketa lan hauek oso sakonak izan zirenik, edota linguistika arloan euskararen jatorri eta ahaidetza posibleak argitzen lagundu zutenik. Izatez asmoa ere ez zen hori (lotura genetikoak bilatzea), baizik gehiago euskaran antzematen ziren berezitasun linguistiko desberdinei paralelismo estrukturalak aurkitzea hizkuntzen unibertso zabalean (antzekotasun horien zergatietan sartu gabe).
|
|
|
Kontuan izanik hogei bat urterekin hasi zela herri ipuinak biltzen, 1884tik 1935era mende erdi doa.
|
Ezin
esan, bada, Azkue tematia ez zenik bere proiektuekin, hamarkadatan «izoztuta» izan arren sekula ez baitzituen guztiz ahazten ezta baztertzen ere.
|
|
|
[...] Errialde onetako Ekauta edo Diputazinoiak aintzat eta ontzat artu dau, Donostiako euskalzale batzuk eginiko eskaria; eta da, Gipuzkoako kale erdalizendunai euskerazko izena ondoan ezartea.
|
Ezin
esan leike zeinbateraino poztuko gintzatekezan, asmo eder errikoi pozgarri au egingo balitz.
|
|
|
Izatez kultur aldizkari hori berak, Sabino Aranak eta beste pare bat apaizek sortu zuten, elebiduna izanik. 1888 urte aurreko Bilboko aldizkarien arakatze sistematikorik egin ez dudanez (ren salbuespenaz),
|
ezin
esan dezaket ziurtasun osoz, baina oso litekeena da Azkueren artikulu hauek izatea Bilbon euskaraz argitaratu ziren lehen kazetaritza lanak (Arrese Beitiaren olerkiak edo Mogelen Peru Abarka eleberria literatur lanak baitziren, ez propioki kazetaritza generoko idazkiak). Azkuek, gainera ez zuen kasualitatez idatzi euskaraz, ezta euskaldun publiko apalenari zuzenduz ere.
|
|
|
Zalbideren analisiko bigarren arazoa Hendaian 1901eko irailean onartu zen planari dagokio. Zalbidek dio Arana Goiriren txostenaren puntu polemikoena, hots, edozein euskaltzalek (euskara maite zuen edonork) izango zuela partaidetza eskubidea 1902ko Hondarribiko kongresuan, 1901ean Hendaian bertan irakurri zela, eta txosten hori entzunik aho batez onetsi zela («inork
|
ezin
dio esan [Arana Goiriri], beraz, tranpan dabilenik»). Zalbidek onartzen du hala ere, delako puntua, sakontzeko aukera gabe irakurri bide zuela Arana Goirik («laburlabur jorratu du ordea, isilpean gorde ez duen arren»).
|
|
|
Euskaldun izanik gaztelania ere bazekitenei beren ama hizkuntzan ez irakastearen inposaketagatik ez zen kezka berezirik aipatzen. Gainera
|
ezin
esan daiteke Eliza oso ausart ageri zenik estatuaren arau linguistiko honi aurre egiteko: zerbait egin nahi zuen baina kontu handiz.
|
|
|
Hola, banako ataletan ikertu ditu eredu konkreturik proposatzen ez zutenak, bizkaieraren aldekoak, gipuzkera hutsaren aldekoak, gipuzkera osotu zaleak, giputz lapurtar erdibidearen aldekoak... Eta ez, hamarkadetan
|
ezin
esan daiteke batasunaren aldekoak banako «eskoletan» antolatuta zeudenik. Adibidez, Zuazok Azkueren proposamenak gipuzkera osotuaren taldean sailkatu arren (gipuzkera hutsaren aldekoengandik bereiziz), «gipuzkera osotu» izena ez zen 1930eko hamarkadara arte sortu, eta kontzeptu gisa ere ez zen ordura arte argi definitu.
|
|
|
bidetik eta haren ostean Astarloa zutela euskalari gailentzat. Durangar etimologistaren fantasiak ezaguturik Azkuek erraz aski epai zezakeen autore hau negatiboki (izatez bere eskutitz pribatuetan
|
ezin
esan daiteke oso eredugarritzat jotzen zuenik) 73 Baina horren ordez Azkuek gurago zituen Astarloak zuzen esandakoak nabarmendu. Ohartu Azkue ez zegoela interes ideologikoa zientifikoaren gainetik jartzen, ez baitzuen ezkutatzen Astarloaren hainbat iritzi okerrak eta fantastikoak zirela.
|
|
|
Eta Eleizalde zanaren gomuta bixija askoren artian dan ezkero, arek idatzi ebazan itz batzuk jarriko doguz. [Segidan pasarte bat non Eleizaldek Sabinoren izendegia aldarrikatzen duen aukera bakartzat] Besterik
|
ezin
esan dagikegu. Eleizalde Euzkeltzaindikua zan eta aren itzak oraingo oneik oldoztu begijez.
|
|
|
Aurreko multzoan sar litezke, baina berezitasun batekin: beren autoritatea eta nortasuna euskalgintzan handia izanik, eredu ortografiko desberdinen iturburu ziren eta beraz beraiek
|
ezin
zioten abiapuntuan beren ideiei uko egin, baizik aurrenik debatitzea zegokien, kasu batzuetan (Azkue bereziki) berean tematzeko arriskua egonik.
|
|
|
Zentzu horretan,
|
ezin
esan daiteke Akademia EJBren menpeko (edo beste alderdiren baten menpeko) erakundea zenik, ez politikoki ez irizpide linguistikoetan. Soziologikoki aski plurala zen garaiko masa euskaltzaleak ontzat emateko, eta aldi berean Hego Euskal Herrian dinamikoena zen ideologia ongi ordezkatuta zegoen.
|
|
|
Horrek ez du esan nahi haurrak bost edo sei urterekin jarraitasunez idatzi eta irakurtzen dakienik, baizik eta hizkuntza idatzia bere ezagupenen barne dagoela, eta ezagupen hori garatuz eta landuz iritsiko da duen oinarria zabaltzera eta osatzera. Aho hizkuntzaren kasuan, konparaziorako,
|
ezin
esan dezakegu hiru urteko haurrak hizketan dakienik, baina hizketaren oinarria, zentzua, bere ezagupenean finkatuta dago eta denborarekin, hitz eginez eta hizketan besteei adituz hizketan ondo ikastera iritsiko da.
|
|
2009
|
|
|
–Euskaltzaindiak
|
ezin
dio euskalgintzari hutsik egin?
|
|
2010
|
|
|
Hala, gure corpuseko sermoiei izan arazi mailako hizketa egintza esleitu badiegu ere egintza errektore bezala, ezin da sermoiek duten prezeptu tono inherentea markatu gabe utzi.
|
Ezin
esan liteke esan, zentzu horretan, XVIII. mendeko arrazionalismoari aurre egiteko planteatu zenkristautze planari, alegia Trentotik zetorren doktrinamendu asmoari, termino espiritualetan erantzun zitzaionik. Izan ere, XVIII. eta are XIX. Mendeko espiritualtasunari hurbiltzeko baliatuko balira sermoiak, topo egingo genuke Erlijio Katolikoak ezartzen zituen dominazio eta erregulazioekin.
|
|
|
ezer berririk ez zeru azpian. Eta hortaz, sermoiak gauza berririk (nova)
|
ezin
esan duenez, mugaturik dagoenez 72 liburuetara, beste erremediorik ez du izango berriz> (nove) esatea baino. Nihil>.
|
|
|
Ikerlariak
|
ezin
dio fenomeno honi izkin egin, sermoiak adibidez gainezka baitaude.
|
|
|
Eskolaketaz ere ez ziren, oro har, prestatuenak. Kategoria sozioprofesionalen aldetik
|
ezin
esan zitekeen, orobat, diru sarreraz oparoenekoak zirenik. Labur bilduz:
|
|
|
Zonaldez zonaldeko azterketak oso luze joko liguke ordea: txosten honetan
|
ezin
diogu gai horrihainbateko tarterik eskaini. Lurraldekako emaitzak aski adierazgarriak dira, gainera, zonaldeen artekogorabeherak esplikatzeko.
|
|
|
euskara mailari dagokionez aniztasun zabala dago EAEko gazteen artean, eta aniztasun zabal horren barnean asko dira euskaraz ahul dabiltzanak. Legearen ezinbesteko lausotasun kontzeptuala aintzakotzat hartuta ere,
|
ezin
esan liteke ikasle guztiek, benetan erabiltzeko adina, dakitenik euskaraz.
|
|
|
Lehendik, 15 edo 20 urte aurreragotik, dator: oraingo EGAdun berrion ume garaian joana da etxe giroa erdalduntzen; gero berriro beherantz jauzi egin badute ere, hasieratik (orain dela hamabost hogei urtetik) dator euskarazko jardunaren ahultze joera hori242 Daturik ezean
|
ezin
esan dezakegu noiz hasia den fenomenoa243 Nolanahi ere, gure begien aurrean gertatzen ari den joera zabala da hori, itxura guztien arabera. Goian (populazio zabalagoari buruz) esandakoa konfirmatu egiten du joera horrek:
|
|
|
Bere osoan hartuta gradualtasun kontu horrek ez du balio, ordea, erreparo hori indargabetzeko: oraingo bidetik jarraituz
|
ezin
esan liteke, zinez eta benaz ari bagara, elebitasun egoerak nabarmenki hobera egingo duenik hurrengo bost edo hamar urtean. Hori horrela da:
|
|
|
Baina, era berean,
|
ezin
esan ikastolak, fenomeno sozial gisa, ezerezetik sortu zirela. Garaiko testuinguruan eta euskal gizartean zeuden aldeko faktore batzuk ahalbidetu baitzuten ikastolen sorrera.
|
|
2012
|
|
|
Beste oztoporik ere arkitu zuen itzul-bidean. Landareen izenen itzulketa zail xamarra izan oi da geienetan, lurralde guztietan landare berdiñak ernetzen ez diralako, eta erri izkuntzetan maiz izenok
|
ezin
esan bestean naasten ditutelako. Ortik beraz, izenok egoki aldatzeko oztopoa.
|
|
|
Lanaren hirugarren kapituluan ikusiko dugun bezala, Sarrionandiak itzulpenari ematen dion trataera eta itzulpenaren inguruan egiten duen gogoeta postmoderno gisa defini daitezke. Miranderi dagokionez,
|
ezin
esan idazle postmoderno baten aurrean aurkitzen garenik, bere garaiko euskal literatura, aurremodernoa, zertxobait modernotzen ahalegindu zen idazle aurrerakoi baten aurrean baizik.
|
|
|
hala itzuli ditu sumeriar taula zaharrak, K. a. XXV XX. mende ingurukoak; antigoaleko egiptoar izkribuak, hauek ere K. a. XX. mende ingurukoak; eta sanskritoz idatzitako Veda ospetsuak, K. a. XVIII X. mendeen artekoak. Kasu horietan ere,
|
ezin
esan Sarrionandiak literatura jakin batzuetako obra kanonikoetara jo duenik; han hemenka agertutako testu anonimoak euskaratzean, badirudi garai urrunetako jende xumearen desira eta kezkak ezagutaraztea izan duela xede, gaur egungo gizakienen aldean hain desberdinak ez direla erakusteko.
|
|
|
Badirudi eginahalean minberatu beharrean dabilela minbera daitezkeenak.
|
Ezin
esan, bada, eskua gorde duenik: gehiegi agertu du, aukeran.
|
|
|
|
Ezin
esan dezakegu E1 enuntziatuaren zertzeladaren bat zuzentzen duenik, hala balitz enuntziatu parentetikoak norabide bereko argudioa erabiliz egingo bailuke, nahiz zehaztuagoa, ñabartuagoa izan. Berrazterketaren edo hausnarketa prozesuaren ondorioz, ordea, esatariak aurkako norabidean doan argudioa paratuko du, norentzakoak bietatik bat hauta dezan.
|
|
|
Enuntziatu parentetiko hori garbi dago ez dagokiola fisikoa den zerbaiti; ez du lekuaren edo denboraren erreferentziarik ematen. Halarik ere,
|
ezin
esan enuntziatua testuinguratzen laguntzen ez duenik. Esatariak (eta, jakina, baita norentzakoak ere) zinemaz duen ezaupidea, ustea eta iritzia agerian geratzen da.
|
|
|
Esatariak, bada,. Paris? Frantziako hiriburua ez dela esatearekin
|
ezin
esan norentzakoari zehatz mehatz zein den esaten dionik, baina bai interpretaziorako ateak irekitzen dizkiola: informazio horren jabe ez bada, jakin mina behintzat piztuko dio.
|
|
|
ez da, agian, gizartean (edo esatariaren beraren mundu ikuskeran) ontzat ematen den zerbait, baina hala ere sartu egingo da.
|
Ezin
esan, ordea, E1 oinarrizko enuntziatuan baieztatutakoarekin zuzeneko kontrasterik dagoenik.
|
|
|
–Zerbait ongi aditzeak? ez du zertan besteri esateko gogoa piztu;
|
ezin
esan dezakegu suposatutako ondorioa, presuposizioa, hautsi eta kontrako zerbait aditzera eman denik.
|
|
|
Aditza multzo errematikoaren buruan joateko debekua badirudi aditz perifrastikoekin ez duela Mitxelenak hain zorrotz betetzen, edo behintzat, goiko adibideak ez zaizkigula gramatikaren aldetik okerrak iruditzen. Holakoak ere, ordea, eta kopuruari begiratu besterik ez dago (%1.2),
|
ezin
esan ohikoak direnik.
|
|
|
125 Hasiera hasierako gunean lau adibide soilik aurkitu ditugu, eta laurak erritozko formula eginei dagozkie. Beraz,
|
ezin
esan Mitxelenaren luman, E1 oinarrizko enuntziatuaren hasierako posizio hori enuntziatu parentetikoak kokatzeko gune aproposa denik.
|
|
|
euskara estandarraren idazkera finkatzeko lagungarri gerta litekeela, ikusirik, bereziki, ia erabatekoa dela diskurtsoaren linealtasuna hausten duten egiturak enmarkatzeko puntuazio ikurren inguruko azterketetan dagoen hutsunea. Kopuruari dagokionez, izan ere,
|
ezin
esan daiteke literatura oparoegia dagoenik euskaraz puntuazioari buruz.
|
|
|
Euskarriak eta ikuspuntuak hainbat badira, beraz. Aitzitik, kopuruari dagokionez,
|
ezin
esan daiteke literatura oparoegia dagoenik euskaraz puntuazioari buruz. Are gutxiago euskal hiztun idazleen puntuazio jardunaren deskripzio zehatz berariazkorik?.
|
|
|
gerraondoko euskal irakurleari buruzko hainbat datu ezagutzeko erabili ditugu.
|
Ezin
esan, ordea, datu horiek nahikoa direnik Mitxelenaren kritiken norentzakoa ezagutzeko. Goian aipatu ditugun ezaugarri soziolinguistikoez gain, Mitxelena nori zuzentzen zaion jakiteko, berak oratutako testuetan oinarrituko gara, edota bere testuetatik bertatik abiatuko gara:
|
|
|
Zerbaitetarako balio badu, izan ere, horretarako da; egitura mota honek diskurtsoan betetzen dituen funtzioak azaltzeko. Eta funtzio hauek
|
ezin
esan bigarren maila batera lerratzen direnik: hauek esatari norentzakoen arteko interakzio harremana ezartzeaz gain, diskurtsoaren norabidea esatariak nahi duten bidetik zuzentzen laguntzen baitute.
|
|
|
dela lokailu edo testu antolatzailerik, dela sare anaforiko kataforikorik.
|
Ezin
esan, haatik, bien artean inkoherentziarik dagoenik; ezin esan bi enuntziatuen artean ez bururik ez hankarik ez dagoenik. Bien arteko harremana bideratu eta interpretatzeko, ordea, testutik at dauden gertakari pragmatikoetara jo dugu:
|
|
|
dela lokailu edo testu antolatzailerik, dela sare anaforiko kataforikorik. Ezin esan, haatik, bien artean inkoherentziarik dagoenik;
|
ezin
esan bi enuntziatuen artean ez bururik ez hankarik ez dagoenik. Bien arteko harremana bideratu eta interpretatzeko, ordea, testutik at dauden gertakari pragmatikoetara jo dugu:
|
|
|
b) Autonomia onartu arren, garbi agertzen da perpauseko osagairen bati zuzentzen zaiola; hots, perpauseko osagairen baten ko erreferentea dela. Beraz,
|
ezin
esan dezakegu perpausarekin lotura sintaktikorik ez duenik. Gaztelaniaz, gainera, lotura hau oso nabarmena da, zuzentzen zaion osagaiarekin konkordantziazko edo komunztadurazko harremana bete beharrean aurkitzen baita:
|
|
|
Honenbestez, diskurtso mailako parentesia ez da hutsaren truk diskurtsoan edo testuan tartekatzen den egitura; ez da ezertarako balio ez duen egitura eta, beraz, kendu arren
|
ezin
esan, hainbat uste iritziren aurka, testuak ezer galtzen ez duenik. Egitura mota hau, Laurinek hitz hauekin esango ez badigu ere, garrantzizko diskurtso estrategia da, esatari norentzakoen interakziozko harremana bideratzeko gai den estrategia, hain zuzen.
|
|
2013
|
|
|
Bakea aliatuen baldintzetan eginen zela azpimarratu zuen. Alemaniak bakea zergatik eskaini zuen eta zergatik
|
ezin
zioten onartu ere esplikatu zuen Blaise Adémak:
|
|
|
Eskualduna ere gertakari horien zabaltzen ibili zen, dena egia bezala aurkeztuz, nahiz eta dena ez egia izan. Baina
|
ezin
diogu Eskualduna ri leporatu jakinaren gainean gezurra erratea, baizik eta zabaltzen ziren zurrumurruak egiatzat jotzea. Dena den, soldaduek propaganda haren baitan ez zuten gehiago fede handirik, hilabete batzuk iragan ondoan.
|
|
2019
|
|
|
Beste inork egiten ez zituelako eta egin beharrekoak zirelako. Eta
|
ezin
esan daiteke horiek egitean, bere helburuetatik kanpo zebilela, zeren Iker saileko edo Jagon saileko gauzak izaten baitira. [Orri azpiko oharra:
|
|
|
nnn): ...emerituek euskaltzain osoen eskubide guztiak gordetzen dituzte, baina ez dute erakunde ardura betebeharrik; b) Euskaltzain emerituek osoko bilkuretan nahiz batzordeetakoetan parte hartzeko eskubidea dute, ahots eta botoarekin, halaber Euskaltzaindiaren Iker edota Jagon Sailetako egitasmoetan; c) Euskaltzain emerituek erakundearen karguetarako hautagai eta hautesle izan daitezke, baina ahala inori
|
ezin
diote eman?.
|
|
|
Euskara gaitu eta erabilera berrietara moldatu eta egokitzeko agindua dauka Akademiak, eta horretara dator, neurri batean, hitzarmen garrantzitsu hau. Euskaltzaindiak
|
ezin
dio muzin egin bere erantzukizun sozialari, eta LGBT kolektiboa (Lesbiana, gay, bisexual eta transexualen kolektiboa) are ikusgarriago egiteko ekarpena egin nahi du.
|
|
|
–Andres Urrutia: . Euskaltzaindiak
|
ezin
dio muzin egin bere erantzukizun sozialari, eta LGBT kolektiboa are ikusgarriago egiteko ekarpena egin nahi du??, Plazaberri albistegi digitala, (https://www.euskaltzaindia.eus/euskaltzaindia/ komunikazioa/ plazaberri): andres urrutia euskaltzaindiak ezin diomuzin egin bere erantzukizun sozialari eta lgbt kolektiboa areikusgarriago egiteko ekarpena egin nahi du
|
|
2021
|
|
|
Zubererazko belátz oxitonoak ahuntz ekin berdintzen du hitza, eta harentzat proposaturiko tzV atzizkiaren aukera indartzen da horrela. Zubererazko belátz kontuan hartuta, nabarmentzen da
|
ezin
esan daitekeela belatz akitanierazko belex en jarraitzaile zuzena denik.
|
|
|
Iparraldean betidanik bizirik egon da, nolazpait esateko, eta orain ere hala dago literaturan nahiz ahozko hizkeran. Hegoaldeari gagozkiola
|
ezin
esan dezakegu gauza bera. Ehun urtez edo literaturan ia batere erabiltzen ez zelarik, euskara batuarekin batera hasi zen berriz indarra hartzen.
|
|
|
Noiznahi esaten da eta entzuten Etorri ba, Noiz ba?, Ez dakit ba, Joan zaitez ba eta abar. Areago, hiztun askorentzat isilgabeko errepika bihurtu da, bi hitz segidan
|
ezin
esateraino ba aldi oro eta une oro tartekatu gabe: Ba... esango dizut, Ba... ez naiz gogoratzen, Ba... zeuk ikus, Ba... joan den astean.
|
|
|
Bi lehenak hirugarrena baino maizago erabiltzen direla dirudi. Baina horrelako ereduak oso gutxi dira, eta
|
ezin
esan daiteke herriko hizkeran berean bada ren kokalekuak inolako araurik edo joerarik ez duela eta edozein lekutan ezartzea zilegi dela. Esan dezagun joera nagusiak hauek direla, lehenago esana laburtuz:
|
|
|
Nolanahi ere,
|
ezin
esan daiteke sumpsumtibotzat hartu diren izen elkartu guztietan inklusio harremana dagoenik, mugatzailearen erreferentea mugakizunaren barruan dagoenik: armiarma tximino, ezpata arrain, ilargi arrain, koral arrain, mailu arrain, mihi arrain, ortzadar boa izen elkartuetan, ‘armiarma’ ez da ‘tximinoa’, ‘ezpata’ ez da ‘arraina’, ez eta ‘ilargia’ ere, etab. Bi izakiren arteko konparazioa dute oinarri hitz elkartu horiek; espeziearen barruan azpiespezieak egiteko mugakizunaren kolorea, itxura, forma, hartzen dira kontuan (Val Álvaro 1999).
|
|
|
Lafitte da gramatikari bakarra hitz elkarketaz ari dela bihotz bihotzetik motako egiturak kontuan hartzen dituena4 Nolanahi ere, Hitz Elkarketa/ 1 eta Hitz Elkarketa/ 4 lanetan kontuan hartu ziren bikoiztapenak. Guk ere hemen emango ditugu, nahiz, ondoren aipatuko ditugun edozein, zernahi eta abar bezala,
|
ezin
esan daitekeen egiazko hitz elkartuak direla: bikoiztapena ez da kategoria lexiko bat sortzeko bi kategoria lexiko elkartzen dituen prozedura.
|
|
|
Beste hitz batzuetan esanda, atzizkien pareko trataera eman dio Euskaltzaindiaren Hiztegiak arazi osagaiari. Hala ere,
|
ezin
esan guztiz atzizki denik, arazle eratorria sortu baitugu aditzoin horretatik; badu, beraz, autonomia lexikoa, hein batean bederen. Datu horiek guztiak kontuan harturik —aditz guztiei erants diezaiekegu, balio kausatibo edo arazlea eransten dio aditzoinari (hau da, balio gramatikala), badu hein batean autonomia lexikala—, aditzari eskainitako kapituluan aztertuko dugu, zehazkiago aditz kausatiboak aztertzean, mota horretako aditzak sortzeko baliabide lexikal gisa (§ 23.2.1.2, § 23.2.2.5c).
|
|
|
Jon negarrari eutsi ezinik irten zen gelatik adibidean, azpimarratutako moduzko perpausa subjektuari (Jon) begirako osagarri predikatiboa da; subjektu horri buruz egiten da bigarren mailako predikazioa; eta elementu hori mendeko perpausaren barnean ere ulertu behar da, isilpean, kasu honetan subjektu funtzioan: [Jon gelatik irten zen]/[ (Jonek) negarrari eutsi ezin]; Jonek
|
ezin
dio negarrari eutsi; moduzko perpausaren subjektua Jonek da. Antzera Uxuek pozez beterik barre egin du adibidean ere:
|
|
|
" Peru (e) re"," Patxi (e) re"," Perube"" Patxibe". Beste hitzetan esateko, DM honek
|
ezin
dio inola ere hasiera eman perpausari, izen sintagma, aditz edo adizlagunen baten laguntzan erabiltzen dugulako, beti zerbaiten ondoan eta ondoren. Zoritxarrez, egun hedatzen ari diren eta hain sarriegi entzuten diren perpaus hasierako* Ere bai...,* Be bai...,* Eta ere bai... bezalako esaldiak guztiz arrotzak ditugu euskaraz, euskara ezagutzen dugun neurrian behintzat:
|
|
|
unibertsaltasuna adierazten duenez, ezin dugu unibertsaltasun hori mugatu, ezin dugu esan zerbait unibertsala edo mugatua dela, aldi berean. Horregatik, etxe zuri guztiak baldin badiogu, zuriak diren etxe guztiak, ezaugarri hori duten etxe guztiak, besarkatzen ari gara, baina
|
ezin
esan, hori hala bada,* bost etxe zuri guztiak edo holako zerbait, bost horrek mugatu egiten baitu berez unibertsala den guzti hori, guztik nahitaez multzo osoa hartzen baitu.
|
|
|
Subjektuak, berriz, ‘egilea’ paper tematikoa (ikus § 23.3) hartzen du. Egin arinak ez du horrelako ezaugarririk;
|
ezin
dio subjektuari paper tematiko jakin bat esleitu. Izenak eta aditzak osatzen duen lokuzioak du eginkizun hori.
|
|
|
23.2.1.3.2d Lokuzio hauetako aditzen esanahia, funtsean, eman eta hartu aditzen esanahi bera da (edo oso gertu dago, behintzat). Hortaz,
|
ezin
esan dezakegu eginen pareko aditz arinak direnik. Aditzaren argumentu egitura bera du lokuzioak ere:
|
|
|
Aditzaren aspektua prospektiboa denean erabiltzen da, batez ere, bigarren hurrenkera hori: Ezin egongo gara beti hemen;
|
Ezin
esango dugu behintzat zuzen jokatu ez zuenik sortzaile horrek bere sorkariarentzat izena bereizterakoan (Segurola); Ezin utziko nuen arrotzen esku (Lertxundi). Horrelakoetan, partizipio nagusiak hartzen du prospektiboko marka, ko.
|
|
|
Sintagmak postposizio atzizkia duela ere erabiltzen da: Hainbeste denboraz espero izan du arrakasta, non orain
|
ezin
baitio uko egin (Etxezarreta); Hainbestetan irakurri zuen Pedrok gutuna, non, azkenean, buruz ikasi baitzuen (Irigoien).
|
|
|
Berezi emankorra da ezin+ ahaleko egitura, partizipioa ezinen eskuinean nahiz ezkerrean dela (§ 23.4.4b): Eutsi ezin ahaleko negarra (Lertxundi);
|
Ezin
esan ahaleko grazia egin bide zion esaerak (J. A. Arrieta); Ezin konta ahaleko mina eta hondamena (Berria); Iraultza garaiko konta ezin ahaleko idazlanen artetik (Biguri).
|
|
|
– Aditz modala, adizki jokatua gabe askotan: Ez ditut behar adina ezagutzen (Mitxelena); Mutxikoak nahi bezainbat dantzatuko dira heldu den igandean (Berria); Gura beste dantza egiteko aukera izango dute herritarrek (Goienkaria);
|
Ezin
esan adina maite zaitut (Bilintx).
|
|
|
ezin+ dagokion aditzaren partizipio burutua+ izatea. Baina gainera beste gauza hura ere bazegoen —hari egia
|
ezin
esan izatea (An. Garikano); Zer daki zer den[...] sei hilabetez senidea ezin ikusi izatea (Urain).
|
|
|
Lasaigarri bakarra dauka: aitak ezin ikustea egoera honetan (Urrutikoetxea); Hark kanpotik ezin ikustea neure baitan zer nolako aldaketak gertatzen ari diren (Zubizarreta); Orduan heriotza zen zu protagonista bihurtzea eta jendeak zutaz gauza txarrik
|
ezin
esatea (Urrutikoetxea); Zorigaitz osoa eta perfektua, ordea, ez da besterik, Jainkoa ezin ikustea, ezin maitatzea eta ezin gozatzea baizik, sentsuen betiko gaztigua pairatuz beste gaitz mota guztiekin (Azpilkueta eta Xarriton); Askotan gertatzen zitzaion zerbait kontatu beharra zuenean nondik hasi ezin asmatzea (Saizarbitoria).
|
|
|
Eta beste zenbait predikatuk, azkenik —esan, entzun, ikusi, jakin... —, menderagailu bat zein bestea erabil dezakete:
|
Ezin
esan dezakegu gizon prestua izan zela (Aresti); Ez egidazu esan biotzik ez dodanik (Gandiaga); Sekula ez zuela entzun Peter Panek ahuntza zuenik (Gabiria).
|
|
|
Ahal duenak jaten du. Adibide horretan,
|
ezin
esan dezakegu aurrean dagoen edo testuinguruan aipaturik dagoen aurrekari batek gorputz eman diezaiokeela perpaus erlatiboaren ardatz isilduari. Hargatik, ez dugu arazorik perpaus hau ulertzeko, batere solas edo testu ingurumenik gabe ere.
|
|
|
Badirudi halako itzulietan markatuago dela erlatibatze eskala. Halere, zailago izanagatik ere haietan izen sintagma erlatibatua kasu adberbial batean izatea,
|
ezin
esan predikatu osagarri diren molde horretako erlatiboak alde bat ezin onartuzkoak direla: Hau da ni bizi naizen etxea; Hango etxea da ni bizi naizena.
|
|
|
Gaur egun ere han hemenka biltzen dira [tuko+ ahal+ izan/* edun] eta [ezin+ tuko+ izan/* edun] adizkien lekukotasunak: Herri galdu batean hasi zuen misionea; guziek zioten ez zuela han deusik eginen ahal (X. Arbelbide); Orduan deus trabarik gabe, joanen ahal zare komenturat (X. Arbelbide);
|
Ezin
esango dugu behintzat zintzo jokatu ez zuenik sortzaile horrek bere sorkarientzat izena bereizterakoan (Segurola); Ezin utziko nuen arrotzen esku (Lertxundi). Hizkera batzuetako hiztunek dizut eman/ ezin emango dizut bereizten dituzte:
|
|
|
Mugatzaile eta guzti. Baina
|
ezin
esan dezakegu* Ene ezer ak; Dagigun hitz hain deus probetxosoaz (Etxeberri Ziburukoa); Hain deus izigarria (Etxeberri Ziburukoa).
|
|
|
Mirenek lagunari bere etxea oparitu dio. Baina" lapurtu dio" esaten bada erreferentea laguna da,
|
ezin
baitio Mirenek bere buruari lapurretarik egin. Hemen ere bere horrek aipatzen duen pertsona edo dena delakoa aurretik agertzen bada perpausean nor, nori edo nork bezala, orduan bere izango dugu erabili beharreko izenordaina:
|
|
|
Gizon begibakar bat atera zitzaidan bat batean.
|
Ezin
esan hor* oso begibakarra edo* beibakarregia eta abar.
|
|
|
Horixe joango naizela! perpausaren ordez,
|
ezin
esan daiteke* horixe hori!
|
|
|
Gaztelaniazko gramatikak, adibidez, perpaus honen tankera berekorik ez du onartzen.
|
Ezin
esan daiteke gaztelaniaz* pescado cuándo comprado es éste, edo* el pescado que quién compró es éste?
|
|
|
Debekatu, ez du inork egiten. Baina aditza mintzagai aurreratu bihurtzen dugunean,
|
ezin
esan dezakegu informazio zaharra ematen duela. Horrelakoetan zuzenagoa da esatea aditzak adierazten duen ekintza, jarduera edo gertaera hori dela gure diskurtsoaren unibertsoa, horretaz bereziki esan nahi dugula zerbait.
|
|
|
39.3.7b Pragmatikaren aldetik,
|
ezin
esan kontzesiozkoak ez direla, baina proposizioen arteko joko semantikoei esker; sintaxiaren aldetik, baina, ez dira kontzesiozko egituren artean sartzekoak eta bidezko juntadura nahiz baitmenderagailua duen perpausa.
|
|
|
Hala ere,
|
ezin
esan dezakegu mendeko perpausak direnik.
|
|
|
Hona hemen adibide batzuk: Ia delitutzat jo zuten begitarte hura edo bukaezinezko desbideraketatzat eta, gauzak horrela, handik aurrera inoiz ez zioten barkatu aizkolaritazuna (Iturbide); Nik, ordea, dena galdu dut, eta
|
ezin
diot berriro ekin beste bizitza bati. Hori esanik, atsekabe sakon bare batek hartu zuen haren begitartea, eta niri, berriz, bihotza, hunkitu zitzaidan (Errasti); Ez dakit zure asmoa betetzeko aukerarik izango duzun hemen.
|