|
2013
|
|
|
Atari ertzeko solasari Orixerenganako mirespena lotzen deutsodan moduan, herriko beste bazter batzuetan beste lotura batzuk jatortaz, eta nago, atzera begiratuta, esangura gehigarria hartu geinkiela toki horreei, ze,
|
esate
baterako, non eta Abadeen Moilan aitatu eustan zein zan bere prosazko eredu txalogarriena, Juan Bautista Eguzkitza, Lemoako abadea.
|
|
|
ohituren deskripzioa, kasu. Araibar zaldunak Atxaga herrian ospatzen den antzarraren festaren deskripzioa,
|
esate
baterako.
|
|
|
Markatzailearen izaera polifonikoaren arrastoak marka esplizituen bidez geratzen dira agerian ahots ezberdinak testura ekartzeko duen ahalmenarekin, dela gakotxoen artean bildutako aipuak, dela zehar bidez ekarriak. Adibiderik ez zaigu falta,
|
esate
baterako, aurreko enuntziatu batean jasotzen diren beste baten hitzak puntualizatzeko:
|
|
|
Goragoko adibidean,
|
esate
baterako, alegia birformulatzailea kenduta ere berdin berdin ulertuko genuke bigarren enuntziatua: hots, ez genuke arazorik izango konturatzeko bigarren enuntziatuan nolabaiteko azalpena datorrela, edo, bestela esanda, ez genuke arazorik izango bigarren enuntziatua aurreko enuntziatuaren azalpen edo birformulaziotzat ulertzeko.
|
|
|
bihurtzen da biformulazioaren helburu: horixe gertatzen da,
|
esate
baterako, hobeto esanda, hobeki esanda eta antzerako birformulatzaile zuzentzaileak edota labur esanda moduko birformulatzaileak erabiltzen direnean (ikus Garcés, 2008: 78).
|
|
|
Zenbaitetan, gainera, ez da parafrastikoa bi enuntziatuen arteko erlazioa:
|
esate
baterako, birformulakizunaren eta atal birformulatzailearen artean inferentziazko erlazioa agertzen denean.
|
|
|
(41) Hezkuntzako Ikuskatzaileen Kidegoa,
|
esate
baterako, azaroaren 20ko 9/ 1995 Lege Organikoan sortu zen, Ikastetxeen Parte Hartzeari, Ebaluazioari eta Gobernuari buruzkoan alegia, eta beste hirurak, berriz, Hezkuntzaren Kalitateari buruzko abenduaren 23ko 10/ 2002 Lege Organikoaren xedapen bidez sortu ziren [ZCP Ak, Hezkuntza Unibertsitatez kanpoko irakaskuntzako zenbait kideko osatzeko legea, X. Ezeizabarrena. ELERIA, (2008)]
|
|
|
Hipotesi moduan pentsa dezakegu laguntza (SOS) eskatzen duten pertsona guztiek antzeko mekanismo psikolinguistikoek bultzatuta antolatuko dituztela berbak munduan barrena, komunikazio eraginkorra lortu ezean, porrot eginez gero, heriotza letorkiekeelako laguntza deia modu ez komunikatiboan igorriz gero. Beraz, komunikaziorako eragile edo eragingarri ez diren hurrenkerak hizkuntzetatik berez desagertuz joango dira (batez ere ahozkotik, idatzizkoan komunikazioa lortzea beti ez delako lege nagusia, bestelako helburu batzuk ere izaten direlako,
|
esate
baterako, estetikoak). Aipatu unibertsal horiek euskarari ere ez zaizkio arrotz, eta linguistikak onartzen duenaren arabera, hiru motatakoak izan daitezke:
|
|
|
Edo, bestelakorik barik, asko da Aitagurea otoitza harroin hartzea, hastapeneko berbak eurak nahikoa argiak dira?.
|
Esate
baterako, Leizarragak berak bi bertsio eman zituen (Bata, Biblian eta bestea, Katexismean). Arana Martijak (2006: 169) bizkaierazko bertsioekin eratutako sortari begiratzea baino ez dago arin arinka konturatzeko itzultzaileek erabilitako aukeraren oparoaz, abiaburua oso testu finkatu eta sakratua (alegia, ukigaitz samarra) izan arren, eta hori aldaera guztiak euskalki berekoak izan arren.
|
|
|
Hitzaurre anonimo horiez gainera, badira bestelako kasuak ere.
|
Esate
baterako, Ismail Kadareren H Dosierra (LU, 78 alea) lanaren itzulpena J.M. Arzalluzek eta Antton Olanok sinatzen dute, baina hitzaurrea itzultzaile bakarrak sinatzen du: J.M. Arzalluzek.
|
|
|
Ez da hortaz harritzekoa XVIII. mendearen amaieran Herderrek bigarren Larramendi baten irrika erakutsi izana, McPhersonek Eskozian egindakoa euskaldunen artean egingo lukeena (ikus Altzibar, 1986, 20; Apalategi, 2013, 59), Larramendi lehenak ez bezala. Corografiaalde askotatik miresgarrian,
|
esate
baterako, Gipuzkoari eta Euskal Herriari buruzko horrenbeste berri jaso zuen, tartean hizkuntzari eta dantzak bezalako herri kultura adierazpenei buruzkoak, baina isiltasuna erabatekoa da herri literaturaz eta poesiaz den bezainbatean, nahiz eta ez diren gutxi autoritate gisa aipaturiko poeta ospetsuen aztarnak.
|
|
|
Alde batetik, zatika baina positiboki ezaguna dugun ahozko edota herri literaturaren bilketa bultza lezakeen edozein ekimen indargabetu zuelako, euskal literaturaren eremu zabal eta emankorrak isiltasunera kondenaturik: errefrau bildumak baditugu baina ez,
|
esate
baterako, garaian bertan egindako balada bildumarik, romancerobildumak diren moduan. Beste alde batetik, ezgaitasunaren diskurtso horrek berak garaiko literatura ereduen araberako emaitzen sorkuntza eta zabalkundea oztopatu behar izan zuen, nahiz eta eremu horretatik ere euskaraz idatzitako saioen aztarna urri bezain adierazgarriak heldu zaizkigun.
|
|
|
Ikus,
|
esate
baterako, Ricardo Gomezek FiloBlogia blogean eskainitako zerrenda eta hari emandako erantzunak (Gomez, 2006). Urkizuk ere zenbait berri jaso du bere euskal literaturaren historian (Urkizu, 2000).
|
|
|
Corografian,
|
esate
baterako, sexu moralarekiko kezkaren aztarnak agerikoak dira. Larramendi herri dantzen aldekoa bada ere, dantzak lizunkeriarako aukerarik ematen ez duen artean behintzat, biluztasunaren irudikapen poetikoen aurrean erne ageri da, ia antsietatez erantzuteraino:
|
|
|
lehenengo eta behin kritika poetikoaren bitartez, egoera epikoaren seriotasunak(, gravedad?) eta pertsonaien mailak eskatzen duen decoruma hautsi delakoan; eta bigarrenik comparatio anplifikatzaileren bitartez, Eneidako pasarte horrek aukera ezin hobea eskaintzen duenez gero olagizon euskaldunen nagusitasuna erakusteko antzinate klasikoak burdingintzaz sorturiko irudikapenen parean, eta bide batez moralaren alorrean ere. Aldi berean olagizon euskaldunek arropa gutxi erabiliko zutela zioen diskurtsoari(
|
esate
baterako Covarrubias, 1611, s. v., azero?) ere erantzuten ari zen Larramendi.
|
|
|
Izenburuaren gaiari helduta, ezinbestekoa da gogoan hartzea Onaindiaren antologiaren funtzio larramenditarra.
|
Esate
baterako, zer dela eta mila hautatu, eta ez ehun edo berrogeita hamar. Zein irizpide zuen gogoan?
|
|
|
(1880, VII). Nolanahi ere, Guda Zibila arteko epea izendatzeko erabiltzen bada ere, haren eraginpeko testuek gudaostean ere irauten zuten,
|
esate
baterako, Orixe edo Jokin Zaitegi bezalako autoreen lanetan.
|
|
|
Antologiako 500 testutik gorako egileen hizkuntz eredu garbizaleak ez bide zuen egokitasunik literatura hizkera eredugarri gisa, euskara batuaren ereduaren aurkako norabidean zihoan argiro eta hamarkada hartako tentsio gunearen erdi erdian kokatzen zen, euskararen patrimonializazioaren tirabiran. Hizkuntz eredu funtzionalagoa zuen gogoan Mitxelenak,
|
esate
baterako, urte gutxi barru Txillardegiren lehen nobelan edota Arestiren poemetan mamitu zena (1957 eta 1963). Aldiz, Onaindiaren antologiak gerraurreko kanona berresten zuen eta aurrekoen ondarea gaurkotzeko ahalegina egin zuen.
|
|
|
poemaren gisakorik. Era berean, emakumeen izenik edo testurik,
|
esate
baterako, ez zukeen aipatuko, ezta bakar bat ere, ziurrenik, Ibon Sarasolaren (1973), edota geroagoko Jon Kortazarren (1984) edota Iñaki Aldekoaren (1993) antologietan ez dauden bezalaxe. Onaindiaren antologiaren blow uphorrek agerrarazi egin zituen argazkian.
|
|
|
(J. Agirre). Erakunde ofizialen inguruan garatu den kritikari erreferentzia eginez, hitz fetitxe batzuk salatzen dituzu, «normalizazioa» eta «modernitatea»,
|
esate
baterako. Argitu iezaguzu salaketa horren mamia zein den?.
|
|
2014
|
|
|
Bestalde, hiztegi elebidunetan ezartzen diren baliokidetza batzuk ere zalantzazkoak dira, edo, gutxienez, partzialak. Izan ere, informazio egituraren parametroa aintzat hartzen badugu, hau da,
|
esate
baterako, ez da esto es birformulatzailearen baliokide petoa, ezta a saber birformulatzailearena ere (infra 2.7).
|
|
|
Gauza bera esan daiteke hiztegi elebidunetako baliokidetza batzuei buruz: informazio egiturari erreparatuz gero,
|
esate
baterako, hau da ez da esto es esapidearen baliokide erabatekoa. Ikus ditzagun, bada, zertan diren ñabardura horietako batzuk.
|
|
|
Ugaritzen ari dira, era berean, euskara hautu pertsonal hutsaren esparrutik atera nahi dutenen esanak. Horien adibide ditugu,
|
esate
baterako, Lorea Agirrek aurtengo Korrikaren amaierarako prestaturiko mezuan ageri ziren berbak: –(...) euskal hiztunona auzi politikoa da,(...) auzi publikoa da(...)?.
|
|
2015
|
|
|
103). Horren adibide ditugu Mariren orrazia edo aharia,
|
esate
baterako.
|
|
2016
|
|
|
Arestian aipatu berri dugun ikuspegia legoke haren oinarrian, eta balio edo proiektu orokorragoekin egongo litzateke hertsiki loturik.
|
Esate
baterako, egungo zenbait ikerlarik Europaren ideia eta izaerarekin estuki loturik ikusten dute literatura konparatuaren problematika (Martí, 2005).
|
|
|
Azpimarratzekoa da,
|
esate
baterako, Novalisen aipamena, zeina klasizismoaren lehen kritiko garrantzitsuenetakoa dugun. Jenako Erromantizismoko kide, Erromantizismo apurtzaile eta iraultzaileenaren adibidetzat jo daiteke, zeinak bidea ireki zuen modernitatera.
|
|
|
Zergatik dago hilzorian? Galdera hauek erantzuten saiatu dira aditu asko,
|
esate
baterako, Juan Kruz Igerabide, Carmen Angeles Perdomo López, José Rodriguez Polo, Teresa Colomer, Jeronimo Jose Bellido Zambrano, Xabier Etxaniz, Yolanda Arrieta, Pedro Cerrillo... eta amaigabea izan daitekeen adituen zerrenda.
|
|
|
Parentesien artean zehazten den zenbakia, kontu bakoitza inkestetan zenbat aldiz errepikatu den ikusteko baliagarria da.
|
Esate
baterako, A ze parea, karakola eta barea esaera zaharra (15), 15 inkestatan agertu da.
|
|
|
Hamalau aldiz errepikatu den abestia, besteen gainetik nagusituz, Sorgina Pirulinaizan da, atzetik Txiki Txiki Txikiaabestia 13 aldiz errepikatu da. Nahiz eta abesti gehienek nahiko modernoak diruditen klasiko asko azaldu dira,
|
esate
baterako: Xalbadorren heriotza (Bizkaiko inkestan aurkitua), Itsasontzi baten, Agate deuna, Aldapeko, Furra furra, Trapu zaharrak, Loiolan jai jai.... Kanta modernoak?
|
|
|
Xalbadorren heriotza (Bizkaiko inkestan aurkitua), Itsasontzi baten, Agate deuna, Aldapeko, Furra furra, Trapu zaharrak, Loiolan jai jai.... Kanta modernoak? izan daitezkeenak urteekin klasiko bihurtu direla baiezta daiteke,
|
esate
baterako, Pintto Pintto, Txiki Txikia, Ostirala iritsi da...
|
|
|
Ipuinen hasierei dagokionez, ezagunak diren bi klasikoak nagusitu dira, Bazen behin (22 aldiz) eta Behin batean (11 aldiz). Klasikoez aparte, ipuin hasiera oso politak agertu dira,
|
esate
baterako, Arla marla, sege mege, igi migi, arta pataki, zer gertatuko den, nork daki?; edo, Elefanteak hegan egiten zuten garaian...
|
|
|
Ikerketan gehien errepikatu den jolas bat, hots, Xagu Txiki, Lertxundiren (2000) bilduman aurkitu dugu. Gainontzeko bi bildumetan azaldu direnak gure ikerketan gutxi errepikatu diren jolasak dira,
|
esate
baterako: Xirristi Mirristi; Arre arre mandako; Eragiozu eskutxoari...
|
|
|
Kopurua ez ezik esanahiei eta erabilpenei ere kasu eman behar zaie, izan ere, esaera horien mezu batzuk haurren egunerokotasunetik hurbil daude, edota haurren egunerokotasunean erabiltzeko aproposak dira. Baina beste batzuk, ordea, haurren esparruan edo egunerokotasunean txertatzeko edota erabiltzeko lekuz kanpo geratzen direla baiezta daiteke,
|
esate
baterako, San Blas ito arte arnas, Jan eta lo, beti potolo... Esan nahi da, tradizioak sorturiko mezuak askotan deskontestualizatuak edota desegokituak geratzen direla, eta irakaslearen zeregina litzatekeela egungo errealitatera txertatzea haurren egunerokotasunetik urrun egon daitezkeen esaera zahar horiek.
|
|
|
Beren kontsumo ohituretan nabarmen islatzen da hori. Orain aztergai dugun eremuan,
|
esate
baterako, oso argi ikusten da lehen hizkuntza euskara dutenek askoz gehiago kontsumitzen dituztela euskal hedabideak. Fenomeno honek gaur egungo hizkuntza transmisio prozesuaren gorabeherak islatzen ditu.
|
|
|
Ondorioetako bat izan da eskolan ematen den erabilerak lotura oso indartsua duela eskolaz kanpo ematen den erabilerarekin.
|
Esate
baterako, kirol arloan federazioek, klubek, ez dute apenas hizkuntza irizpiderik gazteekin jardungo duten entrenatzaileek eta begiraleek behar duten ezagutza mailarekiko, eta are gutxiago erabilerarekiko. Esparru horretan eragitea litzateke proposamenaren funtsa.
|
|
2017
|
|
|
Ohikoak dira horrelako kasuak Euskal Herriko artxiboetako dokumentuetan. Ondorengoak,
|
esate
baterako, Fernando Maioraren Reino de Navarra. Injurias, coplas, frases (2011) liburutik jasoak dira:
|
|
|
Toponimian ere, ugari dira horrelakoak, Echaerri de Arandas ageri da transkribaturik Ordenanzas de la Hermandad de Gipuzkoa() liburuan,
|
esate
baterako.
|
|
|
Hala ere, toponimo honen osagaiak hauek badira, kasu honetan ere gaztelaniak izan du eragin zuzena bere bilakabidean, jatorria latinekoa duten beste kasu batzuetan gertatu den moduan, bokal erdiaren diptongazioa burutuz, hau da, o > ue bihurtu du. Hala gertatu da,
|
esate
baterako, portam > puerta, solum > suelo, forum > fuero, hitzen kasuan.
|
|
|
–El libro rubro de Iranzu? dokumentuan (1257), behin baino gehiagotan ageri da jasorik Yenego izena (Yenego Sanchiç,
|
esate
baterako 8 orrialdean; edo Yeneguez eta Yenego 14.ean) eta ez da ausardia handia esatea izen honen bilakabidearen emaitza Eneko izan dela.
|
|
|
Lehena, sare, hiztegiak ematen dion esanahitik kanpo oso erabilia da Sakanako toponimian,
|
esate
baterako. Urbasa eta Etxarri Aranazko eta Ergoienako eremuetan ezagunak ditugu Arbizuko sareak, Erbisare, Biondasare, Ansareta, Itxere (idi+ sare)?
|
|
|
Inork ez ditu baieztapen hauek zalantzan jarri, inork ez du Dasconaguerreren defentsa egin eta azken hau isilik geratu da.
|
Esate
baterako, garai berean, Altabizkarko kantua obrak eztabaida oso sutsua sortu zuen eta denboran asko luzatu zen. Baina kasu honetan Vinsonen baieztapenak onartuak izan dira besterik gabe.
|
|
|
Fagaldetarrak familia onekoak ziren eta ongi ikusiak. Emaztegaia zen,
|
esate
baterako, Pierre Victor Duséré politikariaren iloba. Duséré() berriki hil zen ordurako.
|
|
2018
|
|
|
Honek esan nahi du,
|
esate
baterako, forma poetikoan emana dagoen arren, Euskaldunak ez litzatekeela lirikaren baitan kokatuko. Bestetik, poemaren kutsu alegorikoak haren fikziotasuna erakusten digu.
|
|
|
Hor daude, bestalde, beste zenbait poemetan eginiko zeharkako aipamenak ere.
|
Esate
baterako" Hautsa izanen duk"[" Te sera polvo" 5] poeman:
|
|
|
Adibidez, egileak lehen bertsioan poema serieak osatzeko joera erakusten du, baina, ez gutxitan, serieko poemetako batzuk ezabatu zirenez, egileak izenburua kontserbatuz adierazten dio irakurle konplizeari zentsurak isilarazi dizkiola testu horren inguruko testuingurua osatzen duten serieko beste poemak.
|
Esate
baterako," Poesia Agustin Ibarrolarentzat" izenburupeko poema sortetan entresakak honako emaitza utzi zigun: hiru ziren" Sonetos de la patria oscura" saileko testuak (1986:
|
|
|
Bestalde, garai hartan moral katolikoak azken hitza zuenez arte plastikoen arloan, biluziak edo horrelakoak erakustea zorrotz kontrolatzen zen, ordurako aurrez zuzenean debekatua izan ez bazen.
|
Esate
baterako, Bilboko Studio galerian Rafael Figuerak emakume biluzien pinturak eta marrazkiak erakutsi zituen 1949an, baina ez edonola:
|
|
|
1963ko otsailean,
|
esate
baterako, Estampa Popularrek erakusketa bat zabaldu zuen Madrilgo Quixote izeneko galerian. Otsailaren 23an idazle talde zabal baten testuak irakurtzekoak ziren erakusketaren testuinguruan, horien artean Gabriel Celaya, Angel Crespo, Gabino Alejandro Carriedo, Caballero Bonald, Angel Gonzalez, Pacheco, Julian Marcos, Carlos Alvarez, Jose Esteban, Antonio Leyva eta Jose Garca Blanco.
|
|
|
Estatuko aparatuetatik hurbil zeuden talde paramilitarrak artistak mehatxatzen eta beldurtzen hasi ziren, Gerra Zibilean eta diktaduran lortutakoak gordetzeko erregimen berrian. Euskal Herrian,
|
esate
baterako, Ibarrolari baserria erre zioten 1975ean9, eta 1976an Txillidak heriotza mehatxuak jaso zituen Comando Benito Mussolini de Orden Nuevo izeneko talde baten izenean, Amnistiaren Aldeko Batzordeekin lankidetzan aritzen zela eta. Halaber, testuinguru horretan gertatu zen Ibarrolaren erakusketa batek jasandako zentsura, 1980an.
|
|
|
Hori guztia zirkuitu ezberdinetan gertatzen da, eremu transnazionalean.
|
Esate
baterako, herrialde jakin batean argitaratu ezin duten egile zein eragileek beste herrialde batera jo izan dute sarritan; bada, halaxe gertatu da Euskal Herrian ere (horrexegatik esaten da, hain zuzen
|
|
|
Lehen bide bazterrean zeuden hildakoak estali ziren bezala, orain memoria kulturala ere, gertakari horiek ere, estali egin behar dira. Momentu hartan,
|
esate
baterako, Manuel L. Abellanek (bera sozialistazalea zen) lan polit bat egina zuen eta sozialistak oposizioan zeudenean beraien laguna zen, eta pentsatzekoa zen gerora dirulaguntzak izango zituela, zeren eta ordurako jada harremanak landuak zituen, baina dena geldiarazi zuten. Ezin izan zer ezer ere egin.
|
|
|
Multzo horretaz gain, bigarren multzo bat egongo litzateke, euskararen soziologiari buruzko argitalpenena, eta hor egongo lirateke,
|
esate
baterako, El libro negro del euskera eta berriki, 2018an, argitaratu duen Asedio al euskera liburua. Baina azken multzoa, euskal literatura eta zentsurari buruzko multzo hori, da gure kasuan aipagai nagusia.
|
|
|
Zergatik? Beti egon izan direlako gai polemiko batzuk, zentsurak zigortu izan dituenak,
|
esate
baterako: unidad de España, monarquia, fuerzas armadas eta pornografia.
|
|
|
Hitz egingo diguzu hortaz? Jakinen itxieraz,
|
esate
baterako?
|
|
2019
|
|
|
Erakusleetan91,
|
esate
baterako, C Z edizioak dira hasierako h a sistematikoen baliatzen dutenak92, ez kasu guztietan ordea: hau (4, 8, 12, 18, 22, 32, 33, 82..) 93, hori (10, 62), horiec (14, 49, 71), honen (9, 20), haren (24, 40), honetan (4, 18, 21, 77), horretan (58), hartan (6, 65), etab.
|
|
|
98 Z eta X B aleei falta zaizkien orrialdeak zein pasarteak dagokien tokian adieraziko diren edizioen bitartez osatu dira. Hori da,
|
esate
baterako, 99 orrialdeen kasua, non A ediziotik (1749) eta Mendibururen Euscaldun onaren viciera obratik atera behar izan diren adabakiak. nagusien izenburutzat hartutakoak99 Kako karratuen artean([]) doazen zenbakiak orrialdeek dagokien edizioan daramaten zifra adierazteko baliatu dira.
|
|
2020
|
|
|
Aukera bat baino gehiago onartuz gero, sentipen hori, zenbaitetan, leundu daiteke, hiztunak hurbilago geratzen zaion ahoskera (ahoskatzen ohitua dagoena) erabiltzeko aukera handiagoa izango baitu.
|
Esate
baterako, EBAZen aukera bat baino gehiago onartzen dira, il> bilkuren ahoskeraren kasuan; bustidura gertatzen den hiztunengan (i [A] e) bustidura hori ahoskera zainduan ere egoki dela adierazten da eta bustidura gertatzen ez den euskalkietako hiztunengan (i [l] e), berriz, bustidurarik gabea izango dela ahoskera zaindua esaten da (Euskaltzaindia 1998: 489).
|
|
|
449). Aniztasuna nabari da prosodian hiztunen artean;
|
esate
baterako, aniztasuna dugu, azentuari dagokionez, euskal hizkeren artean (Mitxelena 1972 eta 1990 [1961], Txillardegi 1984, Hualde 1995). Honela, bokal eta kontsonanteen ahoskeraren kasuan bezala, prosodia ere askotarikoa izatearen alde egiten da; hau da, hiztunak, hizkera zaindua erabili behar duenean (ere), esaldiak bere hizkerako prosodian txertatzea proposatzen da (Oñederra 2016:
|
|
|
Irakurtzean ahoskerari arreta handiagoa jarri ohi zaio, askotan entzulea urruti egon ohi da (irratiko jardunean, adibidez) eta kontu handiagoz ahoskatu ohi da, mezua uler dadin.
|
Esate
baterako, bati baino gehiagori gertatu izango zaio, ziurrenik, eskolan irakasleak gainerako ikaskideen aurrean ozen irakurtzeko eskatu, irakurtzen amaitu eta ez jakitea oso ondo zer irakurri duen, zein den gaia, edukian baino arreta handiagoa jarri duelako eduki hori adierazteko forman. Horrelako egoeretan" seinalea" sendoa izan dadin ahalegin berezia egiten da, eta horretan ahoskerak leku esanguratsua betetzen du.
|
|
|
Hotsen ekoizpena errazten duten bilakabideak (lenitioak) izaten dira, oro har, nagusi (Donegan; Stampe 1979: 142);
|
esate
baterako, kenketak gertatzen dira maiz, bokalarteko ttakaren kenketa (a [r] i> ai) da horren erakusle (5.3.2 atala).
|
|
|
Zainduan, berriz, gehiagotan ahoskatu dira bokalak bi silabatan.
|
Esate
baterako, hiztun berak (AO k) hitz bera (ahal) bi eratara ahoskatu du, hizkera mailaren arabera: [a] l maila arduragabean eta [a.a] l zainduan. dela pentsatzea" ezinezkoa" iruditu zaie.
|
|
|
Honela, letrak lirateke aldagarritasunaren norabidearen baldintzatzaile. Aipatu dugu,
|
esate
baterako, ez [t] a ahoskatzen duenak maila arduragabean, maila zainduan, idatziaren eraginagatik (gogoratu hiztunek galdetegian esana), ez [d] a ahoskatzen duela, EBAZ arau edo proposamena ez betez. Era berean, pentsa liteke, adibidez, proatu ‘probatu’ ahoskatzen duenak maila arduragabean, maila zainduan pro [0] atu ahoskatzea letren eraginagatik gertatzen dela, ez EBAZ arau edo proposamenak berariaz betetzeagatik.
|
|
|
Bestetik, beste kasu batzuetan bi hizkera mailetan ahoskera ezberdinak erabili dituzte hiztunek. Esaterako, bokalarteko, d, g, r> kontsonanteak maila arduragabean ez dituzte askotan ahoskatu (proatzea ‘probatzea’ (OB), adibidez) eta, aldiz, zainduan beti ahoskatu dituzte (pro [0] atuko,
|
esate
baterako). Aldagarritasuna norabide egokian gauzatu da kasu honetan.
|
|
|
2 Lanaren luzera eta helburuak gaindituko genituzkeenez, ez ditugu euskara batuaren hastapen eta eraketako nondik norakoak ekarri. Horien berri jakin nahi izanez gero, ikus, besteren artean, Zuazo (2005) eta Hualde eta Zuazo (2007). zuten eredu batua, irratira eta telebistara,
|
esate
baterako (Larrinaga 1998: 459).
|
|
|
Akademiaren ustez, egoera jakin batean bakarrik ager litezke ote eta a bere erabilera ezagutzen dutelako.
|
Esate
baterako, Arrangoitzeko hiztunek, Euskararen Herri Hizkeren Atlasaren datu batzuen arabera, a erabiltzen dute (edo, behintzat, onesten dute bere erabilera); hala ere, Maitena Duhaldek (a.k.) ez du horrelakorik jaso bere tesirako egindako elkarrizketetan.
|
|
|
5 Ohikoa ez bada ere, ahal eta a partikulak perpaus berean agertzea ez dute guztiz baztertzen ekialdeko hizkeretako hainbat hiztunek,
|
esate
baterako:
|
|
|
Talka horiek, beraz, literaturarako gai izan ziren sarri, hiria espazio literario bihurtzeko bidean zelarik. Munstro kontrolaezin baten modura irudikatu zuten eleberri eta poemetan, besteak beste Jerrold, Balzac, Dickens, Coleridge edota Wordsworthek, eta hirira migratutako nekazarien eleberriak ugaritu ziren,
|
esate
baterako Sybil (1845), Mary Barton (1848), Hard Times (1854) edo Felix Holt (1866), zeinetan metropolira halabeharrez bizitzera joandako nekazariek moralki eta fisikoki suntsiturik amaitzen zuten hiri industrialaren erritmo eta bizimoldearengatik (Azua 1979; Matas 2010). Baina nahiz eta literaturaren historia hegemonikoak fase hori bereziki XIX. mendean kokatu, ukaezina da hiriarekiko talka zein ondorengo onarpena ez dela modu uniformean gertatu munduko literaturetan.
|
|
|
Horregatik, gazteen arteko harremanen mundua arakatzea interesgarria iruditzen zaigu, harreman horien ezaugarriak eta dinamikak hobeto ezagutzeko eta ulertzeko, are gehiago, globalizazioak eta eremu digitalak eraikitako harremanen ereduak zabaltzen eta garatzen ari diren garai honetan. Egungo gazteak sarean bizi dira eta sarea dute euren" lanerako" (ikasketetan,
|
esate
baterako) eta harremanetarako oinarria. Besteekiko lotura horrek nerabe eta gazteen jardunean eragina du.
|
|
|
3 Gipuzkoan,
|
esate
baterako, gazteen kale erabilera% 34,1 da (Soziolinguistika Klusterra 2017).
|
|
|
Antzeko desoreka ikusi dugu beste ikerketa batzuen bidetik bildutako emaitzetan ere.
|
Esate
baterako, Arrue proiektuak jasotako datuen arabera, EAEko LH4ko ikasleen% 33,5ek jaso dute euskara edo euskara eta gaztelania etxean. Baina horietatik% 17k soilik erabiltzen dute bakarrik edo nagusiki hizkuntza hori familia giroan.
|
|
|
Maiz, era orokorregian hitz egiteko joera gailentzen dela uste dugu.
|
Esate
baterako, sarritan, ez zaio erreparatzen egungo euskal hiztun gazteek duten profil nagusiari, ezta horrek lituzkeen ñabardurei ere. Jakina da, egungo gazte euskaldun gehienak hiztun berriak direla (Ortega et al. 2013), baina orain dela oso gutxi arte, ez da behar bezala berezitasun horretan sakondu.
|
|
|
Eta egitura diogunean: 1) ideiez eta ideologiez; 2) euskaraz blaitutako praktikez(
|
esate
baterako, euskaraz burutzeko aukera emango duen aisialdia); 3) eta gazteen garaira eta errealitatera egokitutako subjektibotasunaz edo subjektibotasunez ari gara.
|
|
|
Baina, gehienetan ez dugu horrelakorik egiten, aurretik daukagun informazioa, edo horren zati bat ukatzen dugu.
|
Esate
baterako, ez dira oinez etorri. Horrek esan nahi du norbaitek esan duela oinez etorri dira.
|
|
|
Perpaus horren ordez Bingeli ezkletuko da esaten badugu, berdin berdin azal daitezke perpausaren barneko gramatika erlazioak, nahiz ez jakin nor edo zer izan daitekeen Bingeli eta zer izan daitekeen ezkletu. Badakigu Bingeli subjektua dela, eta ez datiboa,
|
esate
baterako. Baina Bingeli ezkletuko zaio entzuten badugu, badakigu Bingeli datiboa dela.
|
|
2021
|
|
|
Bukatzeko, esan beharrekoa da hainbat aditzek zorrotz jokatzen dutela, baina adiera mota oso desberdinak ematen dituztela haiekin batera elkartzen diren izen azpiklaseen arabera: irakurleak zehatz irakurtzen baditu hemengo sailak berehala ikusiko du,
|
esate
baterako, astindu aditzak oso maiz adierazten duela sorkuntza edota areagotzea (§3.1.1, §3.4.1), besteak beste onuragarritzat jotzen diren ekintzen izenekin (eztabaida astindu), baina deuseztapena ere adierazten duela (§3.2.1) prozesu fisiologikoen izenekin batera (logura astindu).
|
|
|
Lanaren harian hainbat erispide garantzen ziran,
|
esate
baterako, jatorrizko testuan ez dagozan zehaztasun edo esplizitazinoak ez dirala sartu behar, hitz bera era berean itzuli behar dala leku desbardinetan, ez dala testuaren interpretazinorik egin behar.; zehatz itzuli behar zala, singularra eta plurala, maskulinoa eta femeninoa, jatorrizkoaren arabera erabili behar dirala. Baina euskera ez da hizkuntza latindarra, eta latinaren eta euskeraren artean ez dago beti korrespondentzia zuzenik.
|
|
|
Horren lekuko dira, esaterako, Bitsa eskuetango lehen poemak,
|
esate
baterako," Definizioa" delakoaren amaieran dioelarik" Amodio koldarretatik ihesi nabil/ lapurtutako moto batean./ Bateria jotzen dut ilunpean" (11), edota" Bigarren bizitza" izenekoan lur jo duen maitasuna historiaren amaieran dioelarik, irudi aski adierazgarriz:
|
|
|
Onintze, Utarsus". Bertan,
|
esate
baterako, Frantziska Astibia" Onintze" poetaren estilo modernista eta bizitzaren existentziari buruzko galdeketaren gaia eman zituen ezagutzera. Geroztik, ordea, Elixabete Perez Gazteluk (2017) egilearen bizitzaz, militantzia politikoaz eta lan literarioaz askoz berri zehatzagoa bildu du, eta besteak beste, bere azterlanean jasotzen du, Errose Bustintza" Mañariko" idazleaz Xabier Kaltzakortak baieztatu zuen bezalaxe (1999:
|
|
|
Euskal Herrian euskarak izan duen bilakaerak badu zerikusia eleaniztasunaren ideiak lortu duen balio positibo horrekin.
|
Esate
baterako, pentsa dezakegu duela hamarkada batzuk euskarak hainbat ikastetxetan zeukan presentzia eta gaurko egunean daukana lotuak daudela, besteak beste, eleaniztasunaren ideiaren bilakaerarekin.
|
|
|
Barac eta bere lankideek (2014),
|
esate
baterako, haurrengan elebitasunak duen efektu kognitiboarekin lotutako ehun ikerketa lan baino gehiago berrikusi dituzte, eta elebitasunaren abantailaren hipotesia berretsi dute (Barac et al. 2014).
|
|
|
Horrela, elebitasunak erreserba kognitiboa sustatzen ote duen aztertu duten hainbat autoreren ikerlanek ez dute baieztatu hipotesi hori (Calvo et al. 2016; Sanders et al. 2012; Zahodne et al. 2014). Bestalde, Paap eta Greenbergek (2013),
|
esate
baterako, argudiatu dute ez dagoela ebidentziarik baieztatzeko elebitasunaren ondorioz abantailak lortzen direla garunaren funtzio exekutiboak gauzatzeko. Horretarako, funtzio exekutiboen" aktibatzea" beharrezko duten hainbat laborategiko ariketa eginarazi zizkieten beren ikerketan parte hartu zuten pertsona elebidun eta elebakarrei.
|
|
|
Diamondek Executive functions izeneko lanean (2013) adierazten duen moduan, funtzio exekutiboen kontzeptuaren barruan topatzen dugun aniztasunak galdera ugari ekartzen dizkigu gogora.
|
Esate
baterako, giza jokabide pluralaren kontrol inhibitzaileak bata bestetik disoziatu daitezkeen mekanismoak diren edo osotasun bat osatzen ote duten; barneeta kanpo" distrakzioak" saihesteko sistema neural berberak parte hartzen duen edo ez; gizakiaren garapenean kontrol inhibitzailearen mekanismo horiek modu bateratuan garatzen diren edo modu bereizian... (Diamond 2013).
|
|
|
Bestalde, gai honetan laborategian lortutako emaitzak gure bizitza" naturalera" zabaldu ote daitezkeen ere aztertu izan da, hau da, ikerketa horien baliozkotasun ekologikoari buruzko hausnarketa egin izan da (Blanco Elorrieta & Pylkkanen 2017).
|
Esate
baterako, ikusi izan da elebidunek laborategian hizkuntza batetik bestera aldaketak egitean garuneko hainbat guneren aktibazioa eragiten dutela; baina, esperimentuen diseinuan elebidunen bizitza" naturalean" gertatzen diren egoeretara gehiago gerturatu izan direnean, garunean ikusi den erantzuna ez da berdina izan (Blanco Elorrieta & Pylkkanen 2017; De Bruin et al. 2018).... Laborategian lortutako hainbat emaitza hizkuntzen erabilera naturalean gertatzen diren garuneko prozesuekin alderatu daitezkeen zalantzan jarri dute ikerketa horiek (Blanco Elorrieta & Pylkkanen 2018).
|
|
|
Ikerlan horietako batzuetan, elebitasunaren eta gaitasun kognitiboen arteko lotura aztertzean, elebitasuna gauzatzen den testuinguru soziala aipatzen da.
|
Esate
baterako, aurretik esan dugun moduan, elebitasunari buruzko ikerketen historian, elebitasuna gaitasun kognitiboak garatzeko oztopo moduan ikusi izan da aurreko mendearen erdialdera arte gutxi gorabehera, eta, horiei erantzuteko egin ziren kritiken artean, ikerketa horietan parte hartzen zuten haurren estatus sozioekonomikoa kontuan hartzearen garrantzia azpimarratzen zen. Argudiatzen zuten adimena neurtzeko probetan haur elebidun horiek lortutako emaitzak lotuta egon zitezkeela bi hizkuntza hitz egitearekin zerikusirik ez zuten beste faktore sozial batzuekin (Phelps & Filippi 2020).
|
|
|
Nazio estatuen garaiak hizkuntzen arteko sailkapen zehatz bat nagusitzea ekarri du; hain justu, zeintzuk sartu daitezkeen" hizkuntza" kategorian eta zeintzuk ez (dialektoak, adibidez). Haugenek,
|
esate
baterako (1966), hizkuntzen sailkapenak egiteko orduan irizpide" linguistikoekin" zerikusirik ez zuten irizpideak aipatu zituen (Haugen 1966). Hizkuntzen ideologien ikerlarien lanetan, maiz aztertu izan da hizkuntzaren eta nazioaren arteko lotura ideologikoa.
|
|
|
Psikologia kognitiboaren eta historikoaren arteko zubiak eraikitzen saiatzen bagara, pentsa dezakegu kritika kontzeptualetan elebitasun kontzeptuaren inguruan agertu diren galdera batzuek lotura izan dezaketela aipatzen ari garen honekin guztiarekin.
|
Esate
baterako, aipatu izan da bi hizkuntzaren ezagutzaeta erabilera mailak zerikusia izan dezakeela pertsonak elebidun kategoria berean sailkatzeko, eta ikerketa batzuetan defendatu da hizkuntzak ondo jakiteak abantaila kognitiboak ekar ditzakeela baina hola hola jakiteak ez duela ekartzen elebakarrekiko abantailarik (Singh & Mishra 2012). Hizkuntzak, bereizirik ikusi beharrean, pertsonek baliabide semiotikoak oro har bereganatzeak ekar ditzakeen abantaila kognitiboak balira bezala har daitezke emaitza horiek.
|
|
|
Nola azaldu euskararen testuinguruan maiz gertatzen diren hainbat fenomeno?
|
Esate
baterako, euskarazko hitzak erabiliz erdal egitura gramatikalen erabilpena egiten denean zein" kode" ote da une horretan garuna erabiltzen ari dena?
|
|
2022
|
|
|
Erdaretan ez da nahitaez metafora hau erabiltzen pareko atsotitzetan.
|
Esate
baterako, ingelesezko ‘it is not the beard that makes the philosopher’ edo ‘ez du bizarrak filosofoa egiten’ euskaraz txanoak ez du buru hutsa betetzen litzateke, eta arreta hori errepikatzen da ‘you cannot tell a book by its cover’ metafora boneta ederrak buru hutsa estali erranairuaren bidez egitean. Hutsari (adigaiari) eta espazioei (hutsune zehatz fisikoei) arreta berezia eskaintzen zaiela erakuts dezake beste hizkuntzetan parekoak diren atsotitzek aditasun eta metafora horiek gutxiago erabiltzeak, aurreko ataletan bezala.
|
|
|
Edonola, kasu positiboak ere anitz dira.
|
Esate
baterako, ogi utsa, ona; gañien zeozer badeu, obia edo ‘ogi hutsa ona da, baina zerbait badu hobea da’; eta iturriko ur garbia, hutsa delarik handia. Kasu honetan adiera ontologikoa (‘ogia bere horretan’) eta positiboa (‘ogia ona da’) batzen dira.
|
|
|
Beste ñabardura batzuen bila ere joan daiteke azterketa,
|
esate
baterako, arreta linguistikoen bila. Gurpil zuloa, adibidez, ingelesezko ‘the hole of the wheel’ da, gehien ikusten den zulo nagusia barik, ‘a prick or a flat tire’, alegia, barnean ikusi ohi ez diren zulo ñimiñoak.
|
|
|
Kasualitaterik eza mantenduko litzateke huts monema nagusi edo errepikapen gisa daukaten kasuetan. Adibidez, hutsez ‘akatsez edo gabeziaz’ da hustasun fisikoaren adieran(
|
esate
baterako, ‘hutsez errendatu behar dute kontu hertsia), ‘egitearen indarrez’ da bolumenaren adieran (‘hori esatearen hutsez lortu dezakezu’) eta ‘bakarrik’ (‘tanta batek hutsez zula dezake solairua’) edo ‘horrekin, besterik gabe’ (‘itsuak ukitu hutsez ezagutzen zaitu’) adiera ontologikoan.
|
|
|
Nola funtzionatzen duten garbi ikus daiteke kasu zehatzetan.
|
Esate
baterako, teila hutsa ‘teila bakarrik’ adiera du besteen artean, entzuleak horretan jartzen du arreta, teilan; baina teila huts edo teila hutsean ‘dena biluzik edo hutsik, teilatua baino ez duena’ esanahia ere badu eta, orduan, entzuleak teilapean jartzen du arreta, hor dagoen espazioaren hustasunean.
|
|
2023
|
|
|
Erdialdeko euskararen oinatzari bagagozkio, eta aditzaren morfologiaren arlotik hasiz, e ezartzen da,
|
esate
baterako,* edun aditzaren orainaldian (Noa jun bear den?), ez u (cfr. Etxabe & Garmendia 2003:
|
|
|
Hasteko, diodan,
|
esate
baterako, (izenordainen arloan) ak (haiek), ana (haiena), en/ ean (euren), otxek (hauexek) formak darabiltzala (eta ez aik, aina...): Ak etorri zienen; En lana ondo in due; ean dormitorioa (cfr.
|
|
|
Idatzizko erreferentzien alboan beste bi datu eman ditut, hau da, jakingaia Euskararen Herri Hizkeren Atlasean (EHHA) eta Euskararen Corpus Estatistikoan (ECE) azaltzen den (ala ez). Lehenbiziko iturrian datu interesgarriak badaude, testura ekarri ditut,
|
esate
baterako, ondoko herrietan bestelako formaren bat baliatzen den ala ez. Bigarrenari dagokionez, aipamen kopurua sartu dut.
|