|
2007
|
|
|
Irrati astronomiak abantaila nagusi bat du astrofisikaren bestelako adarrekin alderatuta: irrati astronomiarekin interferometria behaketak egin
|
daitezke
maiz. Astronomook objektu astronomiko bat behatzen dugunean edozein uhin luzeratan, bi helburu ditugu, oro har.
|
|
|
Objektuen barru barruko egitura ezagutzea komeni zaigu, eta xehetasunik ñimiñoena ere ezagutu behar dugu. Hori guztia interferometriaren laguntzaz egin
|
daiteke
.
|
|
|
Irrati astronomian, berriz, arestian aipatu dudan bezala, bada abantaila nagusi bat: interferometriaz balia
|
gaitezke
. Horrek zer esan nahi du?
|
|
|
Alegia, zenbat eta teleskopio handiagoa, orduan eta bereizmen hobea. Beraz, irrati uhinen uhin luzeretan abantaila horretaz balia
|
gaitezke
. Zenbait teleskopioren laguntzaz, Lurraren gainazaleko toki batean baino gehiagotan jaso ditzakegu seinalea edo erradiazioak aldi berean, eta ondoren konbinatu, eta ikaragarrizko dimentsioak dituen teleskopioaren efektua lortu (10.000 km-ko diametroa duen teleskopio batena).
|
|
|
Zer objektu astronomiko azter
|
daitezke
interferometriaren laguntzaz?
|
|
|
Bereizmen handi hori eskaintzen du interferometriak. Adibidez, galaxien nukleo zentrala edo bihotza ezagutzeko erabil
|
daiteke
. Nukleo zentral horretan sortzen da energia.
|
|
|
Interferometriaren laguntzaz egindako behaketen arabera, berriz, objektu horiek nukleo bat eta partikula multzo bat dute beren egituran. Hegazkin batek uzten duen lorratzaren antzeko egitura dutela esan
|
daiteke
.
|
|
|
Haren masa oso handia da: Eguzkiaren masa baino zenbait milioi aldiz handiagoa edo mila milioi handiagoa izan
|
daiteke
. Masa izugarri horrek zenbait prozesu grabitatorio jasaten ditu, eta energia kantitate handiak askatzen dira.
|
|
|
Gaur egun, mota horretako galaxiak ikertzen dihardut. Jakin
|
badakigu
galaxietan zulo beltz hipotetiko bat duen nukleo zentral bat existitzen dela. Horren harira, supernoben faktoria horiek ikertzen dihardugu.
|
|
|
Neuronen sarea ordenagailu batez simula
|
daiteke
. Kalkulu unitate txiki asko defini daitezke, eta haien artean konektatu.
|
|
|
Neuronen sarea ordenagailu batez simula daiteke. Kalkulu unitate txiki asko defini
|
daitezke
, eta haien artean konektatu. Haietako batzuei datuak emanda, sarea abiaraz daiteke, eta, irteerako neuronen bitartez, lanaren emaitza jaso.
|
|
|
Kalkulu unitate txiki asko defini daitezke, eta haien artean konektatu. Haietako batzuei datuak emanda, sarea abiaraz
|
daiteke
, eta, irteerako neuronen bitartez, lanaren emaitza jaso. Hain zuzen ere, informatikariek neurona sare deitzen diete modu horretan funtzionatzen duten programa informatikoei, eta adimen artifizialaren arloan sailkatzen dituzte.
|
|
|
Aurpegien ezagutza adibide ona da; ume jaioberriek hilabeteak ematen dituzte gurasoen aurpegiak ezagutzen ikasten, horretarako abstrakzio maila minimo bat behar baita. Izan ere, sei hilabeteko ume baten aitak edo amak itxuraz aldatzen badu (ilea moztu, adibidez),
|
litekeena
da umeak zailtasun handiak izatea haren aurpegia ezagutzeko.
|
|
|
Seinaleak bidaia hori egiten du, inputetik outputeraino, konexioen bidez zehaztutako bide batean. Bide zuzena izan
|
daiteke
, edo azken geruzetatik hasierakoetara seinalea birbidaltzen duena; konexioen egitura lanaren araberakoa izango da. Eta oso egitura konplexuek oso lan abstraktuak egin ditzakete.
|
|
|
Horrelako lanak egiteko, hasierako neurona sare bat aukeratzen dute, eta ikasarazi egiten diote. Oso
|
litekeena
da sareak ezin ikasi izatea, martxan jarritakoan ez geratzea edo zentzurik gabeko emaitzak ematea. Kasu horietan, sarea doitu egiten dute:
|
|
|
Ia edozertan aplika
|
daitezke
neurona sareak. Kasu bitxi bat:
|
|
|
Baina teknologiak aurrera egin ahala zentralen eraginkortasuna gorantz doa. Zentral superkritiko eta ultrasuperkritiko deritzenetan lurruna tenperatura eta presio altuagoetan jartzen da, eta, hala,% 40 eraginkortasuna lor
|
daiteke
.
|
|
|
Hala eraginkortasun handia lortzen da,% 40. Gainera, sintesi gasa erre aurretik purifika
|
daiteke
, NO x eta SO x isuriak% 95 murrizteko.
|
|
|
Dena den, eraginkortasuna handituz, CO 2 isuriak% 25 murriztea lor
|
daiteke
gehienez ere. Baina ikatza berdetu nahi bada, hori baino gehiago da.
|
|
|
Ohiko zentralen ihes gasetatik CO 2 a harrapatzea posible da, beraz, baina bolumen handiekin lan egin litzateke, eta, garestia izateaz gain, energia asko ere litzateke. Beraz,
|
litekeena
da horrelako zentraletan errentagarria ez izatea. IGCC zentraletan, aldiz, sintesi gasa erre baino lehen berreskura daiteke CO 2 a.
|
|
|
Beraz, litekeena da horrelako zentraletan errentagarria ez izatea. IGCC zentraletan, aldiz, sintesi gasa erre baino lehen berreskura
|
daiteke
CO 2 a. Horretarako, sintesi gaseko karbono monoxidoaren bihurketa egin behar da:
|
|
|
CO 2 a kenduta, hidrogenoa geldituko litzateke, eta hura erabiliko litzateke erregai gisa. Kontuan izan behar da, beraz, ikatzetik hidrogenoa lortzeko modu bat ere izan
|
daitezkeela
IGCC zentralak.
|
|
|
|
Litekeena
da ikatzaren ekoizpenean ere gauzak asko hobetu ahal izatea. Baina, benetan lor ote daiteke ikatz berderik?
|
|
|
Litekeena da ikatzaren ekoizpenean ere gauzak asko hobetu ahal izatea. Baina, benetan lor ote
|
daiteke
ikatz berderik?
|
|
|
Elektrizitatea lortzeko ez ezik, garraiorako erregai gisa ere erabil
|
daiteke
ikatza. Eta ez gara garai bateko lokomotorez ari.
|
|
|
Ikatza likidotu egin
|
daiteke
. Horretarako, bi modu nagusi daude.
|
|
|
Hala, ikatz likidoa lortzen da. Eta petrolioaren antzera erabil
|
daiteke
, garraiorako erregaiak edo bestelako eratorriak lortzeko plastikoak, disolbatzaileak.... Azken finean, petrolioaren ordezko izan daiteke ikatza. Eta, ikatza merkeagoa denez, garrantzi ekonomiko handia izan dezake horrek.
|
|
|
Hala, ikatz likidoa lortzen da. Eta petrolioaren antzera erabil daiteke, garraiorako erregaiak edo bestelako eratorriak lortzeko plastikoak, disolbatzaileak.... Azken finean, petrolioaren ordezko izan
|
daiteke
ikatza. Eta, ikatza merkeagoa denez, garrantzi ekonomiko handia izan dezake horrek.
|
|
|
Horrek esan nahi du 150 bat urterako ikatza dagoela. Petrolioa eta gasa, berriz, 40 eta 60 urtean agortzea
|
litekeena
dela diote adituek. Bestalde, mundu guztian nahiko banatuta daude ikatz erreserbak.
|
|
|
Eta bide horretatik doaz, hain zuzen ere, AEBren eta EBren planak ere. Helburua da teknologia horiek ahalik eta gehien eta azkarren garatzea, ikatza berdeagoa bihur
|
dadin
.
|
|
|
Ikatz teknologia garbiei esker, zentral modernoetan ikatza erretzean askatzen diren NO x, SO x eta bestelako partikulak neurri handi batean kontrola
|
daitezke
. Batetik, ikatza aurretik garbi daiteke, hainbat prozeduraren bidez, sufrea eta ezpurutasun mineralak neurri batean kenduta.
|
|
|
Ikatz teknologia garbiei esker, zentral modernoetan ikatza erretzean askatzen diren NO x, SO x eta bestelako partikulak neurri handi batean kontrola daitezke. Batetik, ikatza aurretik garbi
|
daiteke
, hainbat prozeduraren bidez, sufrea eta ezpurutasun mineralak neurri batean kenduta. Horrela, errautsa erdira murritz daiteke.
|
|
|
Batetik, ikatza aurretik garbi daiteke, hainbat prozeduraren bidez, sufrea eta ezpurutasun mineralak neurri batean kenduta. Horrela, errautsa erdira murritz
|
daiteke
. Gainera, modu horretan tratatutako ikatzak handitu egin dezake zentralen eraginkortasuna, eta, ondorioz, bestela baino CO 2 gutxiago isuri behar da elektrizitate kantitate bera lortzeko.
|
|
|
Bestalde, erre ondorengo ihes gasak ere trata
|
daitezke
. Iragazkien eta prezipitagailu elektrostatikoen bidez, partikulen% 99,5 bil daiteke.
|
|
|
Bestalde, erre ondorengo ihes gasak ere trata daitezke. Iragazkien eta prezipitagailu elektrostatikoen bidez, partikulen% 99,5 bil
|
daiteke
. Eta beste prozedura batzuen bidez sufre eta nitrogeno oxidoak% 99 eta% 80 murritz daitezke, hurrenez hurren.
|
|
|
Iragazkien eta prezipitagailu elektrostatikoen bidez, partikulen% 99,5 bil daiteke. Eta beste prozedura batzuen bidez sufre eta nitrogeno oxidoak% 99 eta% 80 murritz
|
daitezke
, hurrenez hurren.
|
|
|
Fruituen industrian lan egiten dutenek ere badakite zer kondiziotan jarri behar dituzten fruituak erosleen eskuetan, zenbat denbora pasatzen den fruituak jasotzen dituztenetik saltzen dituzten arte eta nola zaindu behar dituzten fruituak ahalik eta baldintza onenetan irits
|
daitezen
saltokietara. Bide hori guztia egiteko eta eroslearenganaino jateko memento aproposenean iristeko, fruituak landarean guztiz ondu aurretik bildu behar dituzte, halabeharrez.
|
|
|
Ondutakoan eta erosleek nahiko dituzten ezaugarriak lortutakoan eramaten dituzte fruituak saltokietara. Esan beharra dago, dena den, fruitu mota bakoitzak berezko ezaugarriak dituela, eta bakoitza bildu, garraiatu eta zaintzeko ezaugarri horiek hartu behar dituztela kontuan; alegia, mota bakoitza tenperatura eta oxigenoaren kontzentrazio kondizio jakin batzuetan gorde behar da, denbora jakin bat eduki
|
daiteke
biltegiratuta eta abar. Izan ere, fruitu batzuentzat egokiak diren kondizioak kaltegarriak izan daitezke beste batzuentzat.
|
|
|
Esan beharra dago, dena den, fruitu mota bakoitzak berezko ezaugarriak dituela, eta bakoitza bildu, garraiatu eta zaintzeko ezaugarri horiek hartu behar dituztela kontuan; alegia, mota bakoitza tenperatura eta oxigenoaren kontzentrazio kondizio jakin batzuetan gorde behar da, denbora jakin bat eduki daiteke biltegiratuta eta abar. Izan ere, fruitu batzuentzat egokiak diren kondizioak kaltegarriak izan
|
daitezke
beste batzuentzat.
|
|
|
Presazko eginkizun horretarako beharrezkoak diren lehengaiak eskuratzeko, ez da nahikoa izaten janaritik eskura
|
daitekeena
. Hortaz, emearen ugaltze aparatuaren eskakizunak handituz doazen heinean, lehengaien iturri exogenoez gain, iturri endogenoez baliatzeko premia agertzen da.
|
|
|
Esaterako, bare eme batek errunaldi bakarrean 200 arrautza baino gehiago errun ditzake, eta bere pisuaren laurdena gal dezake gutxi gorabehera. Bareen ugaltze ahaleginaren zenbatekoari neurria hartzeko, esan dezagun bare eme batek errutean galtzen duen pisua 60 kg ko emakume batek erditzean 15 kg galtzearekin aldera
|
daitekeela
. Hain ahituta geratzen da bare emea, normalean handik egun bakarrera edo pare bat egunera hil egiten da.
|
|
|
Aldagai bakoitzaren garrantzia eta eragin mota (positiboa edo negatiboa) koefizienteek eta zeinuek adierazten dute. Horrekin guztiarekin, kuantitatiboki aurreikus
|
daiteke
bareen hazkuntza nola gertatuko den.
|
|
|
Jokoaren erabilerari dagokionez, plataforma joko deritzen jokoen artean sailka
|
daiteke
. Protagonistak eszenatoki batetik bestera joan behar du, agertzen zaizkion oztopoak gaindituta.
|
|
|
Adin horretako haurrentzat oso opari egokia izan
|
daiteke
, beraz, produktu berritzaile hau, eta probatzeko aukera ere ematen du Elhuyar Fundazioak bere web orrian (demoa eta bideoa daude). www.elhuyar. org/ armix
|
|
|
Hara sartu ezik, orain arte nekez ezagut
|
zitekeen
Euskal Herrian daukagun lur azpiko altxor handienetako bat: Karlistaren torka.
|
|
|
Hara sartu ezik, orain arte nekez ezagut
|
zitekeen
Euskal Herrian daukagun lur azpiko altxor handienetako bat: Karlistaren torka.
|
|
|
Gainera, mahaia gorantz altxatu ahal izango da, gune libreak uzteko. Aukera hori oso baliagarria izan
|
daiteke
, esaterako, gauetan, tabernetarako.
|
|
|
Modular Ligthing izeneko lanak, berriz, argidun adreilu bat proposatzen du (beirazko pieza bat da). Adreilu horrekin hamaika konbinazio egin
|
daitezke
: eserlekuak, apalategiak...
|
|
|
Galaxietatik kanpo aurkitu izan dira izarrak, baina ez dute teoria zalantzan jarri, jatorrizko galaxiatik kanporatuak izan zirela pentsatu izan baita, gertaera bereziren baten eraginez. Bada, izarrak galaxietatik kanpo ere sor
|
litezkeela
pentsatzera bultzatu dituen aurkikuntza bat egin dute astronomoek: ustez izarrak jaiotzen diren hodei bat aurkitu dute, eta ez dago inongo galaxiaren barnean.
|
|
|
Beraz, nanometroaren eskala horretan lan egiteko aukera paregabea izanda, materialek eskala horretan dituzten propietateak aztertzen dihardugu buru belarri. Fisikaren, kimikaren, biologiaren nahiz medikuntzaren arlo guztiak eskala txiki horretan lan egiteko bateratu direla esan
|
liteke
. Gainera, arestian aipatutako tekniken aurkikuntzei esker, hazkuntza ikaragarria izan da nanoteknologiaren nahiz nanozientziaren ikerketan.
|
|
|
Medikuntzaren arloan, berriz, nanopartikula magnetikoek bide berriak irekitzen dituzte minbiziaren aurkako tratamenduetan. Partikula horiek giza gorputzean sar
|
daitezke
, eta, haien ezaugarri magnetikoei esker, behar bezala behatu eta soilik zelula kantzerigenoetara bideratu daitezke, zelula osasuntsuetan inolako kalterik eragin gabe.
|
|
|
Medikuntzaren arloan, berriz, nanopartikula magnetikoek bide berriak irekitzen dituzte minbiziaren aurkako tratamenduetan. Partikula horiek giza gorputzean sar daitezke, eta, haien ezaugarri magnetikoei esker, behar bezala behatu eta soilik zelula kantzerigenoetara bideratu
|
daitezke
, zelula osasuntsuetan inolako kalterik eragin gabe.
|
|
|
Halaber, bada aipatzeko moduko beste abantaila bat: hipertermia eragiteko erabil
|
daitezke
. Hipertermia partikula magnetikoak tumorean metatzean oinarritzen da; frekuentzia altuko kanpoko eremu magnetiko bat aplikatuz, partikula horiek berotuko lirateke, eta, horren ondorioz, partikula horiek dauden ehuna berotu egingo litzateke, eta zelula kantzerizelula kantzerigenoen heriotza termikoa gertatuko litzateke.
|
|
|
Orain artean, zink oxido nanopartikulak aurkitu ditugu. Erdieroaleak dira, eta magnetiko bihur
|
daitezke
, sufre atomoekin inguratuz, urrearen kasuan egin dugun antzera. Litekeena da etorkizunean informatikaren arloan aplikatu ahal izatea.
|
|
|
Erdieroaleak dira, eta magnetiko bihur daitezke, sufre atomoekin inguratuz, urrearen kasuan egin dugun antzera.
|
Litekeena
da etorkizunean informatikaren arloan aplikatu ahal izatea. Batek daki.
|
|
|
|
Litekeena
da nanoteknologiaren eskutik iraultza etortzea informatikan. Artxibokoa
|
|
|
Medikuntza, esaterako, duela urte batzuk esandako guztia ikertzen ari da gaur egun. Zenbait nanoteknologia institutuk hamaika esperimentu egin dituzte untxiekin eta abarrekin, eta ikerketa batzuk proba klinikoen fasean daude. Nik ezin diezaioket honi guztiari data bat jarri, hanka sartze galanta litzatekeelako, baina lanean ari gara eta ari dira, eta
|
litekeena
da lan horretatik aipatutako emaitzak edo beste hainbat lortzea.
|
|
|
Itsasontzi zulatzaileari esker, lurrazal ozeanikoaren konposizioa eta egitura azter
|
daitezke
, eta baita estaltzen duten jalkinena ere. T. Juteau
|
|
|
Itsasontzi zulatzailea oso baliagarria da geologoentzat, 6 cm-ko diametroko eta hainbat metroko luzerako zutabe zilindrikoak jasotzen baititu. Hartara, lurrazal ozeanikoaren konposizioa eta egitura azter
|
daiteke
, eta baita estaltzen duten jalkinena ere.
|
|
|
Lurrazalaren azpian, berriz, magma ganberen goialdean, tenperatura altuko erreakzioak gertatzen dira. Ondoren, jariakin hidrotermalak tximinietatik ateratzen dira, fumarola beltz gisa tximinien emaria segundoko metro kubiko batekoa baino handiagokoa izan
|
daiteke
. Sistema osoa ezinbestekoa da, itsas uraren konposizioa egonkorra izan dadin.
|
|
|
Ondoren, jariakin hidrotermalak tximinietatik ateratzen dira, fumarola beltz gisa tximinien emaria segundoko metro kubiko batekoa baino handiagokoa izan daiteke. Sistema osoa ezinbestekoa da, itsas uraren konposizioa egonkorra izan
|
dadin
.
|
|
|
Noranahi mugitzeko gaitasuna du, sei propultsatzaile alderantzikagarriri esker. Hala, nahi duen sakoneran flotatzen gera
|
daiteke
, hondoan jarri, edo erliebe malkartsuari jarraituz hondoaren gainean nabiga dezake. Hondoratzea eta azaleratzea grabitatearen eta buien bidez egiten du, besterik gabe.
|
|
|
Esaterako, duela urte batzuetatik, hankatik erauzitako zelula amak erabiltzen dira bihotza sendatzeko. Egun, teknika hori bera emaitza oraindik ere itxaropentsuagoekin datorrela esan
|
liteke
.
|
|
|
Matematika leku guztietan dago esaldia askotan entzun dugu denok. Garrantzi handia duela jakin
|
badakigu
, baina, ez denez begi bistakoa, inor gutxi ohartzen da horretaz. Horixe bera gertatzen zaio gure protagonistari, matematikan asko erabiltzen den zenbakiari:
|
|
|
Capecchi eta Smithies lanean hasi zirenean, ia ezinezkoa zirudien nahi ziren aldaketa genetikoak eragitea saguen DNAn. Baina bi ikertzaileek gakoa errekonbinazioan egon
|
zitekeela
pentsatu zuten. Zelulak banatzean, kromosoma pare bakoitzean informazio genetikoaren trukea gertatzen da; hau da, errekonbinatu egiten dira.
|
|
|
Zelulak banatzean, kromosoma pare bakoitzean informazio genetikoaren trukea gertatzen da; hau da, errekonbinatu egiten dira. Capecchik eta Smithiesek susmatu zuten errekonbinazioa gene jakin batzuk aldatzeko erabil
|
zitekeela
, eta hori lortzeko ikertu zuten.
|
|
|
Capecchik frogatu zuen DNA arrotzaren eta kromosomen artean errekonbinazioa gerta
|
zitekeela
ugaztun zeluletan; besteak beste, erakutsi zuen gene akasdunak konpon zitezkeela kanpotik sartutako DNAren bidez. Smithies, berriz, mutatutako geneak konpontzen saiatu zen hasieran. Saiakera haietan, ikusi zuen gene guztietan eragin daitezkeela aldaketak errekonbinazioa erabilita.
|
|
|
Capecchik frogatu zuen DNA arrotzaren eta kromosomen artean errekonbinazioa gerta zitekeela ugaztun zeluletan; besteak beste, erakutsi zuen gene akasdunak konpon
|
zitezkeela
kanpotik sartutako DNAren bidez. Smithies, berriz, mutatutako geneak konpontzen saiatu zen hasieran. Saiakera haietan, ikusi zuen gene guztietan eragin daitezkeela aldaketak errekonbinazioa erabilita.
|
|
|
Capecchik frogatu zuen DNA arrotzaren eta kromosomen artean errekonbinazioa gerta zitekeela ugaztun zeluletan; besteak beste, erakutsi zuen gene akasdunak konpon zitezkeela kanpotik sartutako DNAren bidez. Smithies, berriz, mutatutako geneak konpontzen saiatu zen hasieran. Saiakera haietan, ikusi zuen gene guztietan eragin
|
daitezkeela
aldaketak errekonbinazioa erabilita.
|
|
|
Martin Evans ohartu zen sagu enbrioien zelula amak aproposak izan
|
zitezkeela
material genetikoa sartzeko ugalketako zeluletan, eta, hortik abiatuta, gene jakin batzuk inaktibatuta zituzten saguak (knockout saguak) sortzeko teknika garatu zuen.
|
|
|
Solido batek parte hartzen badu erreakzio kimiko batean, solidoaren kanpoaldean izango da, gainazalean. Batzuetan, solidoak berak erreakzionatzen du eta, beste batzuetan, erreakzionatu behar duten molekulak elkartzen ditu, haien arteko erreakzioa gerta
|
dadin
; Kasu horretan, solidoari katalizatzaile deitzen diogu. Nolanahi ere, erreakzio asko gertatzen dira solidoaren gainazalean.
|
|
|
|
Litekeena
da izenez oso ezagunak ez izatea, baina IKTek berebiziko protagonismoa dute egungo bizimoduan, eta gehienok egunero erabiltzen ditugu. Gauza asko biltzen dituzte hiru hizki horiek.
|
|
|
Munduko gobernuek ez dute konpromisorik hartzen behaketak etengabe egiteko, epe laburreko ikuspegia dutelako. Politikariak oso makal dabiltza gizakiak sortutako berotegi efektuko gasen arazoaren aurrean, baina argi eta garbi dago klimak aldatzen jarraitzen duela, eta aldaketa hori azkartu ere egin
|
daitekeela
.
|
|
|
Urtzen ari den izotzaren ondorioz, sistemari ur geza kantitate handi bat gehituko balitzaio (eskuinean), itsasoko ura ez litzateke Ipar Atlantikoan hondoratuko. Horrenbestez,
|
baliteke
ozeanoaren iparralderako bero garraioa gelditzea; horren ondorioz, Europa gaineko haizeak askoz hotzagoak izango lirateke, berotze globala gertatu arren (gezi urdin handia).
|
|
|
Alda
|
liteke
klima bat batean?
|
|
|
Forma hori duten hegoak oso aerodinamikoak dira, eta, horri esker, hegaztiek abiadura handiak lortzen dituzte. Hain zuzen ere, mota horretako hegoak dituzten hegaztiak dira denetan azkarrenak, 200 km/ h abiadurara ere hel
|
baitaitezke
.
|
|
|
Arazo hori saihesteko, miru beltzak, zapelatz liztorjaleak eta beste planeatzaile asko lehorreko korronte termikoez baliatzen dira ahalik eta altuera handiena lortzeko, eta handik beste kontinenterantz abiatzen dira, goitik behera erortzen utziz, itsasoaren gainean hegoak astinduz ahalik eta distantzia txikiena egiteko. Gainditu beharreko zailtasun hori ahalik eta txikiena izan
|
dadin
, itsas tarte txikienak dituzten puntuak aukeratzen dituzte itsasoa zeharkatzeko. Adibidez, Gibraltarko itsasartea.
|
|
|
Hori bai, nekatu eta atseden hartzeko beharra baldin badute, konponbideak ez dira berdinak lehorrean eta itsasoan. Lehorrean bai, ia edozein lekutan lurreratu
|
daitezke
, baina itsasoan ezin dute horrelakorik egin. Aurkitzen dituzten irlatxoetan edota itsasontzietan pausatzen dira bidaiari eusteko indarrik ez dutenean.
|
|
|
Beraz, horiek garraiatzen dituen odolak abiadura azkarra izatea beharrezkoa da. Hegaztien bihotzak oso azkar ematen ditu taupadak, eta, eraginkortasuna handiagoa izan
|
dadin
, bihotza oso handia izan ohi da (proportzioan, gizakiarena baino 6 aldiz handiagoa). Zirkulazio azkarraren eraginez, gorputzaren tenperatura gizakiarena baino 7 gradu altuagoa da, eta, ondorioz, metabolismoaz arduratzen diren proteinek azkarrago lan egiten dute, hau da, elikagaiak azkarrago erretzen dituzte.
|
|
|
Badira karbonozko lore ñimiño batzuk, CO 2 rik xurgatzen ez dutenak, baina gas horren isuriak murrizten asko lagun dezaketenak. Izan ere, hidrogenoa xurga dezakete, eta hidrogeno hori oso baliagarria izan
|
daiteke
, gero, energia iturri garbi gisa erabiltzeko. EHUtik koordinatutako nazioarteko ikertzaile talde bat lore horiek ikertzen aritu da.
|
|
|
Hidrogenoa erregai fosilen ordezko ona izan
|
daiteke
, aditu askoren ustez. Izan ere, batetik, energia iturri berriztagarria da, eta, bestetik, ez du askatzen berotegi efektua eragiten duen gasik.
|
|
|
Energia iturri gisa eraginkorra izateko, nahitaezkoa da hidrogenoa nahiko dentsitate handian gordetzea. Hala, gas konprimitu edo likidotu gisa gorde
|
daiteke
; baina, askotan, gas konprimitua biltzeko edo likido kriogenikoa hidrogeno likidotua maneiatzeko edukiontzi seguruak egiteak dakarren kostuak mugatzen du teknologia horren erabilera.
|
|
|
Metal batzuek bete dezakete funtzio hori, baina oso garestiak dira. Material porotsuak, aldiz, merkeagoak izateaz gain eraginkorragoak ere badira; adsorbatutako hidrogeno guztia berreskuratu
|
baitaiteke
, eta hidrogenoa bildu eta askatu ondoren, ez da materiala bere onera ekarri edo berraktibatu beharrik.
|
|
|
Autobus hau hidrogenoz elikatutako erregai zelula bati esker ibil
|
daiteke
. Gnsin
|
|
|
Bada, nazioarteko ikertzaile talde batek egin duen ikerketaren arabera,
|
litekeena
da beste karbono nanoegitura batean karbono hidrogeno elkarrekintza adsorbatzaile gisa erabiltzeko bezain indartsu izatea. CSIC eko (Consejo Superior de Investigaciones Cientificas) kide eta EHUri atxikitako ikerketako irakasle den Javier Bermejok koordinatu du ikerketa, eta frogatu dute karbono nanoadarrak eraginkorrak direla hidrogenoa biltzeko.
|
|
|
Gainera, nanohodien aldean, nanoadarrak egitea nahiko erraza da. Giro tenperaturan, karbonoa laserrez baporizatuz lor
|
daitezke
purutasun handiko nanoadar loreak; eta, prozesu horrek% 90eko errendimendua du.
|
|
|
Emaitzarik aipagarriena izan da hidrogenoa beste nanoegitura batzuetara ez bezalako finkotasunez itsasten dela nanoadarretara, eta, hala ere, erabili nahi denean, askatu egin
|
daitekeela
baldintza kontrolatuetan. Hala, ikertzaileek uste dute karbono nanoadarrak etorkizun handiko materiala izan daitezkeela hidrogenoa biltzeko bitarteko arin gisa.
|
|
|
Emaitzarik aipagarriena izan da hidrogenoa beste nanoegitura batzuetara ez bezalako finkotasunez itsasten dela nanoadarretara, eta, hala ere, erabili nahi denean, askatu egin daitekeela baldintza kontrolatuetan. Hala, ikertzaileek uste dute karbono nanoadarrak etorkizun handiko materiala izan
|
daitezkeela
hidrogenoa biltzeko bitarteko arin gisa.
|
|
|
Bestalde, zelula arrunten iturri ia agortezina dira, eta, beraz, material ezin hobea dira, adibidez, botika berriak probatzeko. Horrez gain, medikuntza birsortzailearen potentziala dago;
|
baliteke
egunen batean zelula amek aukera ematea kaltetutako gorputzeko zelulak ordezkatzeko, adibidez, bihotzekoak edo hezurretakoak...
|
|
|
Hobetu
|
daitekeen
zerbait aipatzekotan, arauan zenbait gai gehiegi arautu direla esango nuke: giza enbrioien gaineko ikerketaz gain, gizakien gaineko ikerketa, analisi genetikoak, biobankuak, bioetikari buruzko batzordea, ikerketaren lurralde egitura...
|
|
|
Hala, legeak obulu ematea baimentzen du, ernalkuntzarako, eta orain baita ikerketarako ere, eta emaileak ordain ekonomiko bat jasotzen du ondoezengatik eta gastuengatik. Eta hori oso arriskutsua da, gerta
|
baitaiteke
, leku batzuetan gertatzen den bezala, behar ekonomikoa duten emakumeek obuluak ematea, ez helburu altruistekin, baizik eta diruagatik.
|
|
|
Argitaratu duten teknikaren bitartez, zelula helduak zelula ama pluripotente bihur
|
daitezke
, enbrioi bat sortu beharrik gabe. Horretarako, larruazaleko zelula helduetan, fibroblastoetan, lau gene jakin sartzen dituzte, eta gene horiek arduratzen dira zelulak birprogramatzeaz eta pluripotente bihurtzeaz.
|
|
|
Interesatutako sektore batzuek gaia arma politiko gisa erabiltzeko arriskua ere badago. Nire ustez, auzia bere onera ekartzeko unea da; bestela, gainezka egin eta gizartearentzat onuragarriak izan
|
daitezkeen
ikerketak bertan behera uzteko arriskua egon daiteke, hainbat herrialdetan gertatu den bezala.
|
|
|
Interesatutako sektore batzuek gaia arma politiko gisa erabiltzeko arriskua ere badago. Nire ustez, auzia bere onera ekartzeko unea da; bestela, gainezka egin eta gizartearentzat onuragarriak izan daitezkeen ikerketak bertan behera uzteko arriskua egon
|
daiteke
, hainbat herrialdetan gertatu den bezala.
|
|
|
Hori esanda, noiz emango du fruitua hemen egiten dugun lanak? Zein helbururi buruz hitz egiten ari garen; epe luzera izan
|
daiteke
, ertainera... Baina dagoeneko ari gara helburuak lortzen.
|
|
|
Garbi dago ikertzaileen, legegileen eta etika adituen arteko elkarlana ezinbestekoa dela, aurrerapausoak eman eta gizarte osoarentzat onurak egon
|
daitezen
.
|
|
|
Azken urteotan, legegileak eta bioetikan adituak tematu egin gara biomedikuntzaren gaineko zenbait gairekin, zelula amekin, esate baterako, eta haiekin lan egiten duten ikertzaile asko kexu da kontrolatuegi daudelako. Konturatu behar dugu hau ez dela zientziaren arlo bakarra; areago, beste arlo batzuetan egiten diren ikerketak, hala nola kimikan eta fisikan, arriskutsuagoak izan
|
daitezke
gizartearentzat, eta ez daude, inola ere, hain arautuak. Gogoeta egiteko eta auzia bere onera ekartzeko unea iritsi delakoan nago.
|
|
|
Espeziearen arabera, perretxikoak hazteko azalera bat har dezake euskarri gisa (azal horia, Stereum hirsutum, adibidez, adar erorietan hazten da), lur azpian bertan haz
|
liteke
(boilur famatuak, Tuber melanosporum, esaterako) edo lurrazaletik gora altxatuta, hanka bat eta txapel batez osatutako egitura klasikoa hartuta beste egitura bereziago batzuk ere badira, atzaparren antzekoa, azaren itxura duena....
|
|
|
Berdin zitzaien haien misilak distantzia luzeak egiteko gai ez baziren: AEBek aliatuak zituzten mundu osoan, eta aliatu haien baseetatik misilak garraiatuko zituzten hegazkin bonbaketariak atera
|
zitezkeen
. Ordurako estatubatuarra zen von Braun, eta Estatu Batuetako Armadarako ari zen lanean.
|
|
|
Kontinente arteko misilak (ICBM deitzen zaie) milaka kilometrora irits
|
daitezke
; ibilbide balistikoa egiten dute, eta horrek atmosferatik at eramaten ditu. Armak jaurtitzeko ez ezik, atmosferatik at zerbait jaurtitzeko egokiak izan zitezkeen.
|