|
2019
|
|
|
Azkenik, ez da ahantzi behar Axularrek (2015: 121) behin gutienez latineko corpus
|
buru
hitza erabiliz itzultzen duela:
|
|
|
Horrela, bada, eta lan honetako hipotesiaren argitan, proposa liteke euskara arkaikoan jatorrizko hiztegiko
|
buru
hitzaren eta erromantzeko co (r) (p) s en artean bazela neurri bateko baliokidetasun semantikoa, (9a c), (10a d) eta (11a c) perpausak euskarara egokitzea eta, ondorioz, errepikapen gramatikalizazioa gertatzea ahalbidetu zuena.
|
|
|
Ene tcherca eta ene khorpitzaren cherkha esamoldeen arteko aldakortasun honek adierazten du Salaberriren bertsioan khorpitz ek erranahi anaforikoa izan dezakeela. pausak lekukotuta dauden garai berean, buru eta gorputz hitzen erabilera bihurkaria usuenik kausitzen den hizkuntza. Mitxelenak (1992, 674), OEHko
|
buru
hitzaren sarreran, hurrengoa dio: " en documentos latinos proximos al area vasca son frecuentes hoc caput, meo capo, etc. referidos al que habla".
|
|
|
Ondorioz, erran daiteke lekukotze hauek bi kontu agertzen dituztela: alde batetik, Iberiar penintsulako Erdi Aroko latinak euskarak jasan duen izena> anafora> (izenordain) bihurkaria gramatikalizazio bide bera egin du, eta bertzetik, Iberiar penintsulako Erdi Aroko hizkuntzetan hedatua zen gorputz eta
|
buru
hitzak zentzu anaforikoan eta bihurkarian ibiltzeko joera. Izan ere, joera hau bera dokumentatua dago garai bertsuko nafar erromantzean (17a), gaztelanian (17b c), katalanean (17d) eta portugesean (17e, Real Academia Española, 1994; Lazar, 1995; Monreal & Jimeno, 2008, 246; Galves et al., 2017; Quetglas & Gomez, 2019)
|
|
|
Ohart bedi irakurlea Iberiar penintsulako erromantzeetako adibideon (17a e) antzekoak diren
|
buru
hitzaren erabilerak, Hegoaldeko euskalkietan, testurik zaharrenetan ere dokumentatzen direla (18a c): b. banabil burua ezin sinisturic, erasuna elicaturazat arturic (Lakarra, 1996, 270) c.
|
|
|
Aurreko atalean agertu moduan, Erdi Aroko okzitanieran ez dago
|
buru
hitzean oinarritutako egitura anaforikorik, ez bihurkaririk, gorputz ibiltzen dutenak baizik; buru eta gorputz, biak ala biak, GAIak eta ondorioz tipologikoki baliokideak badira ere har bedi gogoan Axularren latineko itzulpena, buru ez agertze horrek lehen (a) hipotesia onartzea zailtzen du. Hirugarren (c) proposamenak ere ez du arras sinesgarria ematen, kasualitate handiegia baitirudi erromantze desberdinek, zeinek bere alderdian, euskaran eragin bera izateak.
|
|
|
Bigarren (b) iradokizuna, berriz, hiru puntuk bermatzen dute: lehenik eta behin, Erdi Aroko mintzairen artean bakarrik Pirinioetatik hegoaldeko latinak erakusten ditu
|
buru
hitzaren zalantzarik gabeko erabilera bihurkariak; bigarrenik, hizkuntza honetako testigantzak (Valpuestakoak, batez ere) euskararen eremutik gainerako gehienak baino hurbilagokoak dira; eta, hirugarrenik, buru hitzaren erabilera anaforiko ia denak Iparraldean baizik ez ditugu. Hau kasualitatea dateke menturaz, baina iradokitzen du Iparraldeko euskalkiek izena> anafora> (izenordain) bihurkaria gramatikalizazio bidea Hegoaldekoen ondotik eta, beraz, mantsoago egin zutela.
|
|
|
Bigarren (b) iradokizuna, berriz, hiru puntuk bermatzen dute: lehenik eta behin, Erdi Aroko mintzairen artean bakarrik Pirinioetatik hegoaldeko latinak erakusten ditu buru hitzaren zalantzarik gabeko erabilera bihurkariak; bigarrenik, hizkuntza honetako testigantzak (Valpuestakoak, batez ere) euskararen eremutik gainerako gehienak baino hurbilagokoak dira; eta, hirugarrenik,
|
buru
hitzaren erabilera anaforiko ia denak Iparraldean baizik ez ditugu. Hau kasualitatea dateke menturaz, baina iradokitzen du Iparraldeko euskalkiek izena> anafora> (izenordain) bihurkaria gramatikalizazio bidea Hegoaldekoen ondotik eta, beraz, mantsoago egin zutela.
|
|
|
Lan honetan, munduko hizkuntzen datuak oinarri hartuta, erakutsi da euskara Europan
|
buru
hitzean oinarritutako egitura bihurkaria duen hizkuntza bakanetakoa dela. Hau, joera tipologiko unibertsalei ez ezik, hizkuntza ukipen egoera historikoari ere zor zaiola proposatu da.
|
|
|
Erdi Aroko latinetikako mintzairetan buru eta gorputz hitzek erabilera bihurkariak izan zitzaketen (3a b). Eredu honi (E hizkuntzari) jarraikiz euskarak, ER hizkuntza izanik,
|
buru
hitzean oinarrituriko egitura bihurkaria gramatikalizatu zuen. Erromantzeak, bere aldetik, buru eta gorputz hitzen erabilera bihurkariak galdu zituen; euskarak, aldiz, bereak gorde.
|
|
|
Lan honetan euskarazko buru egitura bihurkaria Erdi Aroko latinarekiko ukipenaren ondorioz sortu zelako hipotesia plazaratzen da, errepikapen gramatikalizazioa delako mekanismoaren bidez. Hipotesi honen arabera, prozesuaren iturria Erdi Aroko latinean ediren daitezkeen
|
buru
hitzaren erabilera anaforiko eta bihurkarietan bilatu beharra dago. Proposamen honek euskararen historiarako eta berreraiketarako dituzkeen ondorioak ere eztabaidatzen dira.
|
|
|
408). Lan honetan bi metodoak bateratzen dituen hurbilpena egiten da, euskararen ezaugarri gramatikal baten(
|
buru
hitzean oinarritutako egitura bihurkariaren) lekukotzeen aitzineko garaia berreraikitzeko. Xede hau kontuan izanik, 1.1 atalean euskarazko bihurkaritasuna adierazteko baliabideei ikuspegi tipologikoaren barnean so egiten zaie; 1.2 atalean, berriz, alderaketa egiten da euskararen inguruko hizkuntzekin, egungoekin zein historikoekin, eta 1.3 atalean bihurkari marken gramatikalizazio bidea zehazten da.
|
|
|
1 irudia.
|
Buru
hitza zentzu bihurkarian erabiltzen duten munduko hizkuntzen mapa (Evseeva & Salaberri, 2018, 395)
|
|
|
Hau jakinda, erraza da pentsatzea (3a b) moduko adibideen eta euskarazko
|
buru
hitzean oinarrituriko egituraren artean nolabaiteko lotura izan daitekeela. Haatik, euskarak erromantzeekin historian barna izan duen erlazio asimetrikoa ezagututa, arrazoizkoena buru duten egitura horien etorkia euskaratik kanpo bilatzea da.
|
|
|
Ondorioz, hemen hurrengo hipotesia plazaratuko da: euskarak
|
buru
hitzaren erabilera bihurkariak latinetiko hizkuntzekiko ukipenaren ondorioz garatu zituen, Erdi Aroan, errepikapen gramatikalizazioa delako mekanismoaren bidez. Proposamen hau bermatzen duten adibide eta datu gehiago eztabaidatu aitzinetik, bihurkari marken gramatikalizazioaren eta errepikapen gramatikalizazioaren inguruko azalpena eginen da ondoko atalean.
|
|
2020
|
|
|
Bere
|
buruarekin
hitz egiteko ohitura dela-eta, gainerakoek erotzat hartzen dute, baina eromen hori, izatekotan, askatzailea da: " Ez, ez nago erotuta, ez da hori.
|