|
2022
|
|
|
tuperkada bat jaten dute haurrek eskolan, zenbat jan duten esaten ari gara, ez zer jan duten. Hauxe esatea
|
bezala
: botilakada edan dute, zein edateko zehaztu barik.
|
|
|
Frantsesez," vaccinologie", eta europar hizkuntza nagusi gehienetan osagai greko latindar biez osaturiko berau dugu: " vaccinus" latinekoa eta" logia, logos" greziera izenetik garatu den atze hitza, beste eratorkuntza askotan
|
bezala
, ezagutza eremuren baten zientzia edo jakintza adierazten duena.
|
|
|
—Gatzatu, aditz
|
bezala
ez hainbeste, baina izen bezala, gastronomia esparruan guztiz ezaguna dugu euskararen sartaldean: gatzatua, beste hitz batez mamia esaten zaionarentzat ondo ezaguna da, gazt. ‘cuajada’.
|
|
|
—Gatzatu, aditz bezala ez hainbeste, baina izen
|
bezala
, gastronomia esparruan guztiz ezaguna dugu euskararen sartaldean: gatzatua, beste hitz batez mamia esaten zaionarentzat ondo ezaguna da, gazt. ‘cuajada’.
|
|
|
Urtezahar dugu erdi eta ekialdean egun horri zaion izena. Usadio zaharrean Urtezahar ere mugagabez erabiltzen zen, hurrengo eguna, Urteberri
|
bezala
. Errefrau batek gogorazten digunez:
|
|
|
Kokapenari begira, izenaren aurrean ageri da gehienetan (anitz lore), baina ondoan ere jar li teke (esker anitz). Eta anitzen gramatika kategoriari buruz ari garela, kantitate adberbioa ere bada, Xalbadorren bertso hauetan
|
bezala
: " Oi en tzule maitea,/ otoi barkamendu,/ ez badut bozkarioz/ kantaldi hau on du!
|
|
|
anitzak direla; hainbat, hainbeste direla hau edo hori egiten dutenak adierazteko. Esango bagenu
|
bezala
, askoak. Bigarren mailako erabilerak ditugu mugatzailedun hauek, baina biak zenbateko neurriaren, eta ez dibertsitatearen adierazle.
|
|
|
Anitza, mugatzaile sigularraz ageri den gehienetan, izen edo adjektibo bihurtu dugulako da, askoa edo ugaria esatea
|
bezala
. Dotrina klasiko batetik hautaturiko esaldiaz argiturik:
|
|
|
Zein bide hautatu? Batetik, AEBko gizartea, edo Ameriketan bizi den jen dea, populua, dibertsitate handikoa dela esateari ez diogu beldurrik izan beFaktoriako geziak [2021 urteko testu bilduma] 124 har, batez ere izen abstraktu
|
bezala
erabiltzeko. Nahi eta nahi ez, geuregandu beharreko mailegutzat jotzen dut.
|
|
|
Nik beste bide bati heldu nahiago nuke. Suhiltzaileak akordatu zaizkit, nola suak hiltzen, itzaltzen edo iraungitzen jarduten duten; eta halaxe, istiluak, nahasmenduak edo matrakak ere, sua
|
bezala
, diren lekuan direla, hil edo iraungi daitezkeela bururatu zait. Eta hari horri tira eginez proposamen bikoitza egitera ausartzen naiz:
|
|
|
Madrilgo errepideak, M saihesbidea bereziki, elurte bortitzen ondorenez bihurtu dira elurtza, eta ondoko izozte. ElurTEA eta elurrALDIA denbora irautean kideko dira, elurTZA eta elurKETA neurri, multzo edo pila izatean kide di ren
|
bezala
.
|
|
|
—Alarma egoeraren epea bukatzeaz batera, hiriburu eta gune urbanoetan bereziki, guda egoera batetik atera bagina
|
bezala
, prebentzio neurri guztiak ahaztu eta araurik ez balego legez, jarrera ausartak azaldu dira hainbat lagunengan, gazteriarengan batez ere. Holakoentzat, gaztelaniaz" temerario" hitza erabili dute askok behin eta berriz.
|
|
|
" bellako, ozar, traidorea" (1609). Edo beste idatzizko pasarte zahar batean ageri den
|
bezala
: " Huna aingeruen ogia, ez bedi ozarrei izan arthikia".
|
|
|
Orain arte hamabosteroko atzerapena eskatu izan da, eta orain hurrengoa hil oso baterako atzerapena edo luzapena. Alemanek esan ohi duten
|
bezala
: " Verschiebung".
|
|
|
Mo gel idazlearen hitzetan: " Mats aien edo txarmentuak ez ausiagatik, basaurde zatarrak
|
bezela
, ausitzen ta galtzen dituzte panpanu edo morgotatxoak" (Confesio ta Comunio).
|
|
|
—Eta mahastietan
|
bezala
, covid ere txertatu egiten al da?
|
|
|
Mahatsondoen aihenak, fruitu arbolen eta beste arbolen fruitu hasikinak agerira datozenean ere, ernamuinean direla esan ohi da. COVID izurri honetan
|
bezala
... Guztiz kontrolpean dagoela-eta lasaitzen garenean, hara non, jende pilatze kontrolik gabeko baten erruz, ernamuintzen den usterik gutxien genuen lekuan.
|
|
|
Esaldi bakar
|
bezala
josiko bagenitu hitzak," Zuk eta nik maskara beti mu suetan (jantzita) darabilgu" genuke, hots, espero daitekeena.
|
|
|
euskaraz ari garenean, no la esaten dugu mezu hori bera? Erdarazko esamoldea ahaztu, zeinda ez balego
|
bezala
, eta guk geutara nola espresatuko genukeen hori pentsatu. Emai tza hobea ateratzen da ia beti.
|
|
|
Rücklaufsperre, euskaraz atzerabide langa, atzerabide muga edo atzerabide ba rrera itzul daitekeena. Hizkuntza hori, beste kontzeptu askotan
|
bezala
, garbizaleago ageri da, hizkuntzaren barne erroetatik ateratako ordain hitzen zaleago. Euskara bera ere, kultura hitz askotan jokabide horren zaleago ageri da gaur ere, XX. mendeko lehen hereneko aranismoaren bidetik izan ez arren.
|
|
|
‘kezka’, ‘buruhaustea’, ‘eginbeharra’, ‘ahalegina’ Lan bat ataza barik egitea, estutasun barik egitea da. Ataza batean zeregin guztiak betetzea, ahalegin bakarrean, bide batez
|
bezala
guztiak egitea da. Esakuntza baten hitzak dira:
|
|
|
lanean darrai, aurrera darrai... Jarraitu aditzaren forma
|
bezala
. Bes tetik, hiztegietan eta, darraio bezalakoak jasota daude.
|
|
|
Eta hurrengo mendean Axular idazle handiak dakar: " [Konzientzia] bethi darraiku, gorputzari itzala darraikan
|
bezala
". Eta xix. mendean bertan, Gerriko gipuzkoarraren adibidea (ordurako, nork nori paradigmakoa bilakatua):
|
|
|
" Ala da bai, Batista. Bada mundu on tan ondo bizitzeko, esaten dan
|
bezela
, arakinekin gosaldu, ixkribaubakin baz kaldu ta man dazaiekin afaldu".
|
|
|
Iparraldeeta nafar hizkeretan itxuratu aditzak ere beregantzen du esanahi hori, erdi eta sartaldean ez
|
bezala
. Hala:
|
|
|
—Izanagatik, bai, erabili egiten dugu, baina aditz nagusi modura kasu horretan, ez aurreko beste aditz baten morroi
|
bezala
. Eta esanahiaren aldetik, esaldi kontzesiboetan, batez ere.
|
|
|
kontatzaile eratorria hautatzea; berez, ‘narratzailea’ Eta gauza bitxia: Larramendik ‘relator’
|
bezala
itzulirik dakar hitz hori bere hiztegian.
|
|
|
Eguberri on zuzena da, baina Eguberri, Natibitate egunari zuzendua da oro har, gaztelaniaz" feliz (día de) Navidad" esaten denean
|
bezala
.
|
|
|
—Iranen Qasem Soleimaniren hiletetan jendea uxaldian
|
bezala
korrika atera eta dozenaka lagun hil dira. Eta Euskadi Irratian ez dugu asmatu nola esan.
|
|
|
Bi dxotzeko miñe, nobidxuañe]" (Larrabetzun jasoa). Bihotzeko mina, maitemin
|
bezala
erabilia da hor.
|
|
|
Anaitasuna, izen
|
bezala
, senidetasun harreman horien kualitatea adierazteko, gutxienez XVI. mendetik hona dugun izena dugu; hala idatzirik ageri da, anaitasuna. Latinez ere" germanitas" eta" fraternitas" bazirelako.
|
|
|
Gure Lehendakaritzak osasun larrialdi egoera aldarrikatu du, eta handik laste rrera Estatuko gobernuak arrisku egoera edo alarma egoera gradura jaso du errege dekretu baten bidez. covid eraso oldarkor hori, Europan ere Italian barrena hain bortitz sartu dena, hasieran uste zen, epe motzean halako baretze edo arindura fase batera etorriko zela, baina mitigazio epe baten esperantzek putzura jo dute, egunez egun eritasun egoera larriagotu ahala. Pozak pozura, esan ohi den
|
bezala
.
|
|
|
Hainbeste ekitaldi bertan behera utzi edo geratu direla, eta gutxi batzuei baino ez zaiela eutsi bere hartan edo bere horretan. kada atzizkiak neurri atzizki
|
bezala
duen indarra ere gogora etorri zaigu, ikusirik zenbat jende hurbildu den larrialdi egoera honen lehen egunotan supermerkatu eta hipermerkatuetara, poltsak edo zaku txikiak har tuta, etxerako osteran poltsakadak eta zakukadak bi eskuetan dakartzatela, salte gietako apalategietan direnak eta ez direnak husturik uzten dituztela, dendatik ir tete rakoan gurditxokada generoa banan banan ordaindu ondor...
|
|
|
Ospitalean ingresatuta eta bularrek behar
|
bezala
hauspotzen ez zutelako ar nasa nekez hartzen zuen andre zahar bati entzuna diot, kentzeko mesedez mu turrean ipini zioten mozala, enbarazu egiten ziola eta. Mozala hitza ere, tes tuinguruaren arabera, berba polita da.
|
|
|
Hitzaren bigarren adiera dugu hau ere, ajearena
|
bezala
. Biharamun ize naren oinarrizko esanahia, lehenengoa, ‘hurrengo eguna’ dugu.
|
|
|
—Katuak miauka hasiak daude urtarrilaren azkeneruntz edo otsailaren ateetan. Katu emeak katarrari deiez
|
bezala
jarduten du sexu harremanetarako gogoa duenean. Zer izen dugu euskaraz horri esateko?
|
|
|
· Atzizki bat dugu euskaraz, ia eremu honetarako espezifiko modura gorde dena, eta animalia diferenteen oin izenei erantsirik ageri ohi dena, beroaldi egoera hau aditzera emateko: ARA atzizkia, Hegoalderik gehienean era
|
bezala
darabilguna. Horrela eraikiak dira gorago aipatu diren arkara, ahunzkara, ohara, susara eta katakara hitzak.
|
|
|
Orixek Euskaldunak poeman dioen bezala: " Iges, elkarren billa doaz utzi aala,/ ardiarkera (ardi beroa) alboan baleuke
|
bezala
".
|
|
|
Azkuek Uribe Kostako berbatzat lekukotu zuen arbi gorria izena; ustez azenarioa izendatzeko. Eta Orozkoko hitz
|
bezala
txiribiria, argibide honekin: " ‘cerafollo’, cierta hierba que se come en ensalada, parecida a la zanahoria", baina argiro oharturik ez dela gauza bera.
|
|
|
" Salsa zuria mantekan prejitutako tipula, baratzuri ale bat eta zahori pixka batekin egiten da" (Cocinan, 7). Halaxe hedatu dela dirudi, azenario izenaren osagai zaharrak zain eta hori direlako ustea, eta sarri gertatu ohi den
|
bezala
, usteak erdia ustel. " Zerbitzari" lapurtar idazle bikaina ere sinetsirik zegoen horrezaz, idatzi zuelarik:
|
|
|
—Prostituzioaren legea aldatzeko urratsak egin dira Madrilgo Parlamentuan. Eta horren harira agerira etorri den hitza" putero" dugu, hau da, putetara bezero
|
bezala
doanari ematen zaion izena. Euskaraz putazale izan daiteke?
|
|
|
Kale artean ere negutean esker onez jan ohi da gaztaina errea. Jakitzat gorde eta iraunarazi izan zaio gaztainari, haragia edo arraina bezainbatean, eta ez bazkalondo edo afalondoko osagarri arintzat, beste fruitu batzuk
|
bezala
.
|
|
|
Baina tuper jateak ez liguke balioko guri..., tuperra bera jatea litzateke! Tuperkada hobeto, eltzekada
|
bezala
–
|
|
|
Atzizki txikigarri hori, NGA delakoa, beste eratorri batzuetan ere ezaguna da genero femeninoan: zoranga, urdanga eta beste batzuk ohi diren
|
bezala
.
|
|
|
NGA eta SKA. Atzizki fe me nino gisa erabili izan dira biak, NDA
|
bezala
(oilanda), goian azaldu diren hitzen eredura.
|
|
|
Mariano Izeta idazle baztandarrak esaldi batez lekukotu du adiera hau, gazte batengan pertsonifikaturik: " Gazteak, astelehenero
|
bezala
, bestondo pixka bat ere bazuen" (Dirua galgarri).
|
|
|
Ahoskera arau zorrotz batez epaitu baino lehenago, leku izenaren hurbileko hiztunen atxikimendu afektiboa zaindu behar da. Haiek, euskal zein erdal hiztunak izan, euskarara hurbiltzeko gogo indar bat
|
bezala
da hori. Norbere herri, eskualde zein lurraldea hurbilago sentitzen ditugu, geure erara ahoskatzen ditugunean.
|
|
|
—Hitzaren jatorriari begira, esamolde hau sortu zuten, gaixotasun kutsakor baten hedapena saihesteko jartzen zen hesia adierazteko. Berrogeialdia ere sinonimo
|
bezala
erabili izan da horretarako. Kasu honetarako balio al du?
|
|
|
Hesi hitzari guztiz egokia deritzat, hesitu aditzak
|
bezala
itxi, zerratu, barrutu egiten baitu eremu bat. Errefrau zahar baten oihartzuna:
|