|
2008
|
|
|
Gramatikan zer pasatzen den?, Eman dezagun, Pedro Yrizarrek ez baitu zube reraren aditza eman, baina Bizkaikoan bezala da, herri batetik
|
bestera
aditz formak kanbiatzen dira. Azken urteotan aditz forma bat hautatu da, euskara batutik hurbilena eta hori ikastolan irakasten, hori erabiltzen da irratietan eta gramatikan zerbait indar egin da.
|
|
|
/ asko> izan>+ IS+ ik>/ > egituran (b).
|
Beste
aditz batzuekin batera ere bai batzuetan: asko> egon, > asko> euki> legezko zenb.+ aditz segidekin batera (c):
|
|
2010
|
|
|
Gorago esan dugunez, badira sarrera aditz batzuk espezifikoak, hau da, hizketa egintzaren nolakoa adierazten dutenak.
|
Beste
aditz batzuek, ostera, ez dute zama semantiko berezirik, markatzaile hutsak edo neutroak dira. Gure testuetara etorriz, aditz espezifikoen agerrerra oso lotua dago aipuaren iturriaren barrutiari.
|
|
2012
|
|
|
aditzaren mendekoa ez bada. Hau da, hor, harreman horretan, isilpean edo estarian
|
beste
aditz bat badelako ustea dugu, esanen kidekoa edo den aditz abstraktu bat, hain zuzen ere; eta enuntziatu parentetikoa esan aditz horren mendekoa da, ez E1 oinarrizko enuntziatuko aditzarena. Alde horretatik, esan genezake atal honetan bilduko ditugun enuntziatu parentetiko guztiek makroegiturako enuntziazio mailan eragingo dutela.
|
|
2021
|
|
|
Mugakizun horietako gehienek predikatu konplexua osa dezakete izan (da/ du) laguntzaile hartuta (behar izan, beldur izan, egarri izan, gose izan, gura izan, nahi izan, uste izan). Batzuk, gainera,
|
beste
aditzen ondoan ere ager daitezke aditz modal gisa (esan asmo dut, etorri behar dut, nahi dut, gura dut, ikusi uste du20, § 23.4). Mugatzailea izen kategoriakoa denean, ‘zeren’ nahia, beharra, gura, egarria, gosea... adieraziko du; hots, mugakizunaren osagarria izango da:
|
|
|
|
Beste
aditz batzuk du (dio) motakoak dira: erabaki, erakarri, iraindu, lagundu, tentatu, zulatu.
|
|
|
12.3.10e Izenetatik eratorritako
|
beste
aditz askotan, ordea, ez du ‘zerbait bihurtu’ bezalako zentzurik, esan bezala (§ 12.3.10c), eta osatzen dituzten konfigurazio sintaktikoak ere diferenteak izan daitezke: harritu bezalako aditz batean oraindik gordetzen da, nahi bada, irudizko adieran baldin bada ere, ‘harri bihurtzearen’ esanahia.
|
|
|
12.3.10h
|
Beste
aditz batzuk intrantsitibo ergatibodunak dira (intrantsitibo inergatiboak deitu dituzte gramatikariek, baina terminologia hori biziki nahasgarria da euskararen kasuan), esan nahi baita, argumentu bat bakarrik hartzen dutela, eta argumentu hori ergatiboaren markarekin ageri dela (§ 23.2.2.4d). Holakoak dira honako hauek:
|
|
|
Beraz, aditz batzuk hautsi eredukoak dira (apurtu, pintatu, bete, puskatu...). 2)
|
Beste
aditz batzuekin katilu bat kafe erabili behar da: Mahaian eseri eta katilu bat kafe(* kafe katilu bat) edan zuen.
|
|
|
Gainerako aditz gehienak da/ du motakoak dira, trantsitiboak ‘agente/ kausa’ (erg.) – ‘gaia’ (abs.) eredukoak izanik.
|
Beste
aditz batzuek ez dute mugimendu adierarik, lexikalizatu egin baitira: argitaratu, begiratu, eguneratu, plazaratu.
|
|
|
Oinarriaren kategoria kontuan hartuz, zazpi multzo bereizten ditu de Rijkek (2008): a) Egin aditzarekin (edo
|
beste
aditz arin batekin) aditz lokuzioa osatzen duten izenetatik sortu ditugu aharrausika, aitarenka, arnaska, arrantzaka, barreka, bultzaka, deiadarka, doministikuka, garrasika, hasperenka, hazka, hoska, iheska, indarka, irrika, keinuka, lasterka, musuka, oihuka, ostikoka, txioka, zotinka edo zurrungaka. Gertaera izentzat har daitezke horietako gehienak. b) ‘Baliabidea’ edo ‘tresna’ adierako izenak ere izan daitezke oinarri:
|
|
|
Adibide horietako egon aditza kopulatiboa da, eta eduki semantiko bat adieraztea baino areago predikatu nagusiaren (triste; gaizki; negarrari eutsi ezinik) eta subjektuaren arteko lotura bideratzea du helburu. Antzera gertatzen da erabilera semikopulatiboa duten
|
beste
aditz eta egitura batzuekin ere: Aztoratuta dabil jendea; Langileek kezkatuta jarraitzen dute.
|
|
|
Horietan izan ez
|
beste
aditz bat ageri da bigarren perpausean, baina ondorengo hauetan izan ageri da berriro ere: Adizu, kontuz gero Donostiaz.
|
|
|
Euskara hedatuenean adibide hauen ordainak dira, hurrenez hurren, Gure alaba zoratu egin da eta Aita haserretu da azkenean. Halako hizkeretan badira, bestalde, konfigurazio hau bera erakusten duten
|
beste
aditz batzuk, hala nola pentsatu Bergarako hizkeran —Edurra ein bia dabela pentsatzen jat (Elexpuru 1988) —, irudituren esanahi bera duena.
|
|
|
Aditz kopulatiboez gain, badira
|
beste
aditz batzuk erabilera ‘arina’ izan dezaketenak, hau da, beren esanahi semantikoa galduta edo ahulduta zeregin kopulatiboa betetzen dutenak (ibili, gelditu, jarri, jarraitu...), eta, hortaz, semikopulatibo deitu daitezkeenak: Burumakur dabil jendea; Triste gelditu zen laguna; Langileek kezkatuta jarraitzen dute.
|
|
|
Mendia igo dut, aldapa jaitsi dut, mendialde guztia ibili dut goitik behera (Juan Garzia).
|
Beste
aditz batzuek irakurketa kausatiboa dute; da/ du alternantziak inkoatibo3/ kausatibo alternantzia adierazten du (berez gertatu den egoera aldaketa, edo eragindakoa): gelditu da/ gelditu du, hurbildu da/ hurbildu du edo kaxa guztiak igo/ jaitsi ditut.
|
|
|
Instrumentala (z) hartzen dute ahaztu, arduratu, fidatu, etsitu, edo kexu izan aditzek (bere buruaz fidatu), n postposizio atzizkia sinetsik (bere buruan sinetsi), eta komitatiboa (kin) solastatu edo etsaitu aditzek (bere buruarekin solastatu, neure buruarekin etsaitu).
|
Beste
aditz sorta batek datiboa ezartzen dio izenordain bihurkariari: egotzi, galdetu, jaramon egin, kasu egin, leporatu...
|
|
|
atera da/ atera du, oheratu da/ oheratu du, sartu da/ sartu du, urrutiratu da/ urrutiratu du. Eta, oro har, egoera aldaketa adierazten duten
|
beste
aditz askorekin: erre da/ erre du, gaixotu da/ gaixotu du, haserretu da/ haserretu du, hil da/ hil du, sendatu da/ sendatu du eta abar (Oyharçabal 2003b).
|
|
|
23.2.2.5e
|
Beste
aditz psikologiko batzuek, berriz, ergatiboa eta absolutiboa hautatzen dute, baina esperimentatzailea izanik ergatiboa eta estimulua objektua. Horrelakoak dira:
|
|
|
23.4.1a Modalitatea adierazten dute asmo, behar, ezin, gogo, nahi/ gura, uste+ izan predikatuek
|
beste
aditz baten ondoan ematen ditugunean perpausean.
|
|
|
Ez dago argi nork hil zuen; Ahaztu zaio noiz joan behar duen dentistarengana.
|
Beste
aditz batzuek, ostera, hala nola gogoratu, konturatu, ohartu, oroitu eta horien antzekoek, z sintagmaren bidez adierazten dute barne argumentua (zertaz); eta egon oinarri duten zenbait aditz esapidek (adi egon, erne egon, zain egon...), en sintagmaren bidez (zeren). Beraz, aipatu berri ditugun predikatu hauek gobernatzen dituzten zehar galderek ere zertaz edo zeren galderei erantzuten diete:
|
|
|
Laburbilduz, beraz, badira zehar galderak gobernatzen dituzten aditzak (jakin, ikusi, pentsatu, erabaki eta abar). Eta badira
|
beste
aditz gutxi batzuk —izan, ukan, aurkitu, bilatu... — [galde hitza+ aditzoina/ partizipioa] moduan azaleratzen diren erlatiboak onartzen dituztenak. Erlatibo hauen ardatza isilpeko izen bat izango da.
|
|
|
31.5.4g Azpimarratzekoa da, haatik, galderazko izenordaina duten erlatibo jokatugabeak ez direla izen sintagma absolutiboa eskatzen duten aditz guztiekin erabiltzen. Existentzia edo posesioa adierazten duten aditzekin erabiltzen dira (izan, egon, falta izan, ukan, eduki), baina baita
|
beste
aditz batzuekin ere (gelditu, aurkitu, bilatu, eman, utzi...): Zarrak beti dauka [zer erantzun], gazteak [zer ikasi] (Agirre); Imini dabee euren uste guztia zeruko ondasunetan ta itxi deutseez ondorengo ezkondu guztiai [zer ikasi] ta [nori jarraitu] (Frai Bartolome); Nahi badu argitu eta orotan trebatu, badu laborariak [zeri ohar] eta [non zer ikas] (Gaxitegi eta Agerre); Unamunoren pasarteak [zer pentsatua] eman zidan (Berria, Uribe); Ez dago [zer eskerturik] (Goenkale); Beti dago [zer egina], beti dago [zeri bultza] (Argia, M. Amuriza).
|
|
|
Badakit zer/ nori/ nola esan(= esan behar diodan, esan diezaiokedan). Bada, egitura bereko perpausak erabiltzen dira
|
beste
aditz mota batekin erlatiboen balioko eraikuntza batean: Badaukat zer/ nori/ nola esan (a).
|
|
|
Baina adi egon (Josune adi egoten da klasean; gobernua adi dago, zer gertatuko), oker egon (oker daude arazoa erraz konponduko dela diotenak) edo zain egon (erantzunaren zain daude langileak) gertuago daude predikazio egituren ezaugarrietatik. Gauza bera gertatzen da oinarritzat
|
beste
aditz batzuk hartuz inoiz predikatu konplexutzat hartu izan diren zenbait egiturarekin ere (adi ibili, argi ibili, bila ibili, eske ibili, eske etorri, oker ibili eta abar): adjektiboa edo adberbioa subjektuaz predikatzen den ezaugarritzat har daiteke.
|
|
|
Horietan badu, bai aditzetik, bai izenetik. Gainera, izaera bikoitz hori ez da beti modu berean gauzatzen, perpausen eta euskalkien arabera, batean izen baten gisan erabiltzen baita,
|
bestean
aditz baten itxuran. Hala erakusten digu, behintzat, osagarri gramatikalen eta adizlagunen tratamenduak.
|
|
|
Lagundu zidan autoa konpontzen; Horrela lan egiten ohitua naiz; Ura irakiten utz ezazu; Izan da aitaren ikusten; Egon da kabalak zaintzen. Aditz horietarik batzuek
|
beste
aditz izen mota bat ere har dezakete osagarri gisa, eta modu horretan, beste ñabardura semantiko bat ekarri. Adibidez, ahantzi/ ahaztu aditzarekin bereizketa bat ageri da aditz izena inesibo mugagabean izan ala absolutibo mugatuan izan:
|
|
|
23.1k Aditz perifrasiak. Predikazio berean aditz nagusi batek eta hura osatzera datorren, hari eragiten dion
|
beste
aditz batek eratzen duten egiturari esaten zaio aditz perifrasi. Mota horretako egiturak dira tzen hasi (kantatzen hasi), tzeari utzi (erretzeari utzi), tzera joan...
|
|
|
23.2.1.1b
|
Beste
aditz asko izenetatik edo adjektiboetatik eratorriak dira: adiskidetu, amatu, egurtu, gizondu, lekutu, loratu, lotsatu, umetu, zigortu/ alaitu, apaindu, belztu, bigundu, gorritu, laztu, sendotu...
|
|
|
Aditza bera ere izan daiteke aurrizki bat hartu eta
|
beste
aditz bat sortzeko oinarria: arraeraiki, berregin, desegin......
|
|
|
Batetik, arazi forma hobetsi zuen euskara estandarrerako, eta ez lehian zuen erazi (adierazi da salbuespena); bestetik, aditzoinari elkarturik idatzi behar dela arautu zuen. Baina arau horretan ontzat eman ziren sortarazi eta agertarazi (aditzoinak berez ez duen tdutenak), gero baztertu egin dira Euskaltzaindiaren Hiztegian eta sorrarazi edo agerraraziren alde egin;
|
beste
aditz batzuetan ikusiko dugu, ordea, t dun aldaera (ulertarazi).
|
|
|
23.2.1.2d Arazi eta eraginen osaerari erreparatzen badiogu, bestalde, bietan ikusiko dugu ramorfema, euskararen historian aditz arazleak sortzeko baliatu zena: irakatsi, erakutsi, iragan, erakarri, erantzun, eroan eta
|
beste
aditz batzuetan ikus daitekeena (eratorri Arana Goirik sortua). Jatorriz, beraz, ikasi, ikusi, igan, etorri, entzun edo joan aditzen forma arazleak dira aditz horiek, eragin, eginena zen bezala:
|
|
|
Entzun dut [tren hau igandeetan Orion gelditzen dela]/ [Tren hau igandeetan Orion gelditzen dela] entzun dut; Jakin nahi dute [autobusa igandeetan zer ordutan izaten den]/ [Autobusa igandeetan zer ordutan izaten den] jakin nahi dute. Dena dela, mendeko perpausaren elementuren bat edo
|
beste
aditzaren eskuinera atzeratzea posible izaten da, ahozko erregistro informaletan batez ere. Hori errazago gertatzen da, gainera, mendeko perpausa aditz gobernatzailearen eskuinean doanean:
|
|
|
Euskararen gisako hizkuntza ergatiboetan, perpauseko subjektuak kasu marka bat edo bestea jasotzen du, aditza zein den: etorri edo
|
beste
aditz intrantsitibo bat izanez gero, orduan subjektuak absolutiboa jasotzen du, zero marka morfologikoa (ø); aldiz, ikusi edo halako beste aditz trantsitibo (iragankor) bat izanez gero, orduan subjektuak ergatiboa erakusten du, k marka. Labur esanda, ergatiboa den hizkuntza batean, subjektuak bi kasu erakusten ditu, nolakoa den aditza.
|
|
|
Euskararen gisako hizkuntza ergatiboetan, perpauseko subjektuak kasu marka bat edo bestea jasotzen du, aditza zein den: etorri edo beste aditz intrantsitibo bat izanez gero, orduan subjektuak absolutiboa jasotzen du, zero marka morfologikoa (ø); aldiz, ikusi edo halako
|
beste
aditz trantsitibo (iragankor) bat izanez gero, orduan subjektuak ergatiboa erakusten du, k marka. Labur esanda, ergatiboa den hizkuntza batean, subjektuak bi kasu erakusten ditu, nolakoa den aditza.
|
|
|
gaztelaniak, esaterako, haber aditz laguntzailea erabiltzen du predikatu intrantsitibo (he venido ‘etorri naiz’) zein trantsitiboekin (he leído un libro ‘liburu bat irakurri dut’). Baina egituraz aldatzean posible da
|
beste
aditz laguntzaile bat aukeratzea: berriz ere gaztelaniara itzuliz, ser aditz laguntzailea ageri da egitura pasiboetan, adizkietan (fue arrestado ‘atxilotua izan zen’).
|
|
|
Badirudi egitura trantsitibo arrunt horretatik sortzen dela liburu horretaz baliatuko dira egitura antipasiboa. Antipasiboak gertatzen dira
|
beste
aditz batzuekin ere: ahaztu (Andoni ahaztu dut/ Andoniz ahaztu naiz), gogoratu (Andoni gogoratu dugu/ Andoniz gogoratu gara), oroitu (oroituko zaitugu/ zutaz oroituko gara), gozatu (film hori gozatu dugu/ film horretaz gozatu gara), eta beste gutxi batzuk.
|
|
|
13 Batasunean hartu den ereduaz ari gara, jakina. Esan dugu euskalkietan
|
beste
aditz batzuk ere erabiltzen direla laguntzaile gisa. Horien artean daude eutsi(* edutsi), egin,* iro (n),* eradun bezalakoak:
|
|
|
Nahita egin zuela konturatu ginen geroago. Esan bezala, lexikalizatutako adberbioa da nahita, eta ezin du aurretik
|
beste
aditz bat hartu. Okerrak dira, adibidez, honako hauek:
|
|
|
ezin dugu ez baiezko moldean jarri, ez eta izan aditza ez beste bat erabili ere; pertsona eta denbora ezaugarriek ere, adibide horretan ditugun horiexek behar dute izan: ezin dugu erabili ez hirugarrenaz beste pertsonarik, ez eta indikatiboko orainaz
|
beste
aditz formarik. Ez dira erabiltzen, adibidez, honako hauek:
|