|
2008
|
|
|
Ez zuen bide hori bakarka egin. Euskal Herrian arlo desberdinetako adituak gerturatu ziren positibismora garai berean (historialariak, antropologoak, etab.). Bidelagun horien konpainian azalduko da
|
beraz
Azkueren kasua.
|
|
|
Azkueren aurreneko hizkuntzalaritza lana, 1891ko Euskal Izkindea, euskal ikerketen mundua zegoen egoeraren erakusgarri ona izan zen.
|
Bertan
Azkuek, bere lan linguistikorako eredu gisa Pablo Pedro Astarloa, Mateo Zabala eta Arturo Campion aipatzen zituen, ordena horretan. Beraz XIX. mende hasierako, erdialdeko eta mende amaierako autore bana.
|
|
|
|
Beraz
Azkueren zientifismoa, bere lexikografi lan esperientzia konkretua baino testuinguru zabalagoan kokatu beharra dago. Azkueren obra, aipatu denez, garaiko euskal linguistika munduak, bai atzerrikoak bai bertokoak, izandako garapenaren erdian gertatu zen.
|
|
|
ez da europeismo militante bat, baizik Euskal Herria isolatuta ez dagoela baieztatzen duen pentsaera bat, ingurune gertukoena Europan dakusana, naturaltasunez.
|
Beraz
Azkue ez da Caro Baroja bezain kategorikoa euskaldunak folkloreari dagokionez europarrak direla esatean, baina duda gabe euskal folklorea europar testuinguruan kokatzen zuen. Eta esan bezala, Azkueren konparazioa ez zen nahitaez esklusiboki Europara mugatzen, baizik munduko gainerako herrialdeetara ere heda zitekeen, nahiz denbora faltak esparrua Europara murriztera behartu.
|
|
|
327 Gartzia Isastik iruzkintzen dituen artikulu biak, bata 1891koa eta bestea 1930ekoa, Asturiasko aldizkarietan agertu ziren,
|
beraz
Azkueren eskuetatik urrun. Gainera ez da
|
|
|
Bai militarki, bai ekonomikoki eta bai kulturalki.
|
Beraz
Azkueren gaztetasun eta heldutasun intelektual garaia bete betan harrapatu zuen (Azkuek 7 urte zituen 1871an, 50 urte1914an). 1918tik aurrera Alemaniak indarra galdu bazuen ere gerra arte osoan1914 aurreko kultur moldeen inertziak segitu zuten, eta gainera Azkuerenformazioa aski finkatuta zegoen ordurako.
|
|
|
zen («sus dos amadisimas Teresa» dio, ez «nuestras dos amadisimas Teresa»).
|
Beraz
Azkuek Teresa Lisieux koa «gure» gisa aipatzean, katoliko zen heinean egiten zuen, ez «bere» debozio partikulur izan zitekeen heinean.
|
|
|
|
Beraz
Azkueren debozioetan bere izaera eta idealetara egokitzen diren ereduak aurkitzen dira, zintzotasun, alaitasun, jarrera langile eta korporatibismo ideiei lotu daitezkeenak.
|
|
|
Gainera Pérez Gutiérrez-ek dioenez, Espainiako Elizaren berrantolaketa erregularista honetan ordena aitzindari eta eraginkorrena jesuitena izan zen, hots, Azkuek gehien miresten zuena.
|
Beraz
Azkue, garaiko Elizaren baitan korronte aktiboenen baitan kokatzen zen. Baina esan beharra dago Azkueren kasuan ñabardura batzuk sartu behar direla, bere egoera akaso pixka bat desberdina baitzen goiko pasartean esaten denarekiko.
|
|
|
Militantzia xume horiek XIX. mendearekin amaitu ziren, geroztik Azkue ez baitzen gehiago alderdi jardunetan, publikoki behintzat, inplikatu.
|
Beraz
Azkueren eperik alderdikoienean ere ez zen bereziki alderdi gizona izan. Zentzu horretan, alderdiekiko «koketeo» hauek ez dute intelektualei eskatzen zaien ez politikari baldintza baliogabetzen.
|
|
|
|
Beraz
Azkueren obra eta proiektu konkretuak, bai gauzatu zirenak zein asmo soilean geratu zirenak ikusiko dira. Eta horiek ikertzean proiektuen helburu ustez erudituek gizarte mailan oihartzuna eta arrakasta izateko zuten bokazioa aztertuko da, bai eta eragin soziala lortze aldera bilatu zituen sostengu publikoak arakatu ere, modu horretara politikarekin izandako harremanak argituz.
|
|
|
Eta horiek ikertzean proiektuen helburu ustez erudituek gizarte mailan oihartzuna eta arrakasta izateko zuten bokazioa aztertuko da, bai eta eragin soziala lortze aldera bilatu zituen sostengu publikoak arakatu ere, modu horretara politikarekin izandako harremanak argituz.
|
Beraz
Azkueren jarduera intelektuala zertan eta nola konkretatu zen ikusiko da. Zentzu horretan, II. eta III. parteak bereiz landu dira, batean proiektuak eta bestean botere plataformak ikusiz.
|
|
|
Azkueren hasieratiko kezketako bat, bere 1893ko «Solicitud presentada á la Exma Diputacion de Bizkaia acerca del proyecto de exploracion» egitasmoan ikus daitekeenez euskal onomastika (zehazki toponimia) biltzea zen («no se ha hecho colección alguna conocida de nombres geográficos») 99
|
Beraz
Azkuek bilketa batzuk burutu zituen XIX X X. mende artean. Baina jasotakoa 1920an Luis Eleizalderi eman zion, ez osatuz Azkuek, onomastika lan propiorik.
|
|
|
Hala ere, gaztelaniazko eta alemanezko itzulpena ere eman zien libretoei, bere obrak Europan zehar ezagutarazteko eta agian noizbait antzezteko esperantzan.
|
Beraz
Azkuek, argiro, mundu mailan homologagarria izango zen euskal opera nazionala sortu gura izan zuen. Baina ez zuen arrakastarik izan.
|
|
|
Izan ere, Azkuek bere euskarazko artikuluetan maila bateko gauzak esaten zituen, ordura arte gaztelaniaz esan ohi zirenak.
|
Beraz
Azkue modu militantean aritu zen euskaraz idazten, jakinik bere irakurle euskaldunek gaztelaniaz ere ulertuko zutela (eta izatez erdaraz irakurtzeko erraztasun handiagoa izango zutela). Asmoa euskarari esparru berriak irekitzea baitzen, ez ikasketa gabeko euskaldunentzat genero subalternoak sortzea.
|
|
|
Gorago aipatu denez garaian baziren beste aldizkari batzuk euskarari tartea uzten ziotenak (EuskalErria, Eskualduna, etab.), baina lehentasun osoa eman gabe.
|
Beraz
Azkueren Bilboko bi astekariak, osotara euskaraz egonik, Bizkaia mailan ez ezik Euskal Herri mailan ere aitzindariak izan ziren448.
|
|
|
Izatez Euskalzalen argitaratu zen garaiko Hego Euskal Herriko euskarazko prosa idatzi gehiena. Eta
|
beraz
Azkue, Euskalzaleren bidez, euskal narratibaren lehen mailako sustatzailea izan zen451.
|
|
|
|
Beraz
Azkuek, azken unean, 1903ko urte amaieran, Ibaizabalen ardura hartzeko prest zegoen argitaratzaile bat aurkitu zuen, Durangoko Elosu, baita
|
|
|
«Zenbat ete dira izparringi onetako, gure euzkerea irakurten debenak? ¿ Bosteun bai? »485
|
Beraz
Azkueren Euskalzalek baino irakurle gehixeago, baina ez Ibaizabalek baino. Hala ere, kontuan izan behar da. Kirikiñoren?
|
|
|
Diputazioarentzat hezkuntzako testuliburu ofizialak Espainiako hezkuntza sistemako ohikoak ziren, ez euskarazkoak (arazoa ez baitzen Azkueren Izkindeko euskara ona ala txarra izatea, baizik euskara izatea).
|
Beraz
Azkueri katedrako irakasle izateak botere bat ematen bazion ere, botere horrek ez zeukan inolako babes ofizialik Institututik kanpo.
|
|
|
|
Beraz
Azkuek erakunde euskaltzale bat sortzea proposatzen zuen, jendearen dirulaguntzetan oinarritua, euskal kultura sustatzeaz arduratuko zena. Erakunde horren zereginen artean, gutxienez, euskal eskolak babestea eta euskal musika bultzatzea egongo zen.
|
|
|
|
Beraz
Azkueren 1900 urteko asmoa Abadia anderearen eta euskal Diputazioen laguntzaz Euskal Akademia bat sortzea zen, Donostia eta Hendaia artean mugituko zena, kide liberatuek osatua, euskararen batasuna egingo zuena, eredu hori sustatuko zuena (lehiaketa literarioekin), eta euskarazko hezkuntza babestuko zuena73 Ikusten denez Akademia hainbat gauza egiteko plataforma gisa erabili nahi zuen:... ez soilik hizkuntza ikertzeko edo arautzeko, baizik baita euskara eredu literarioa sozializatzeko eta are irakaskuntza garatzeko.
|
|
|
Eta ondorioz, «Beldur izatekoa da Hendaiako biltzarlagun gehienak ez direla jabetu Aranak bere proposamen horrekin zernolako bidea zabaltzen duen eta bidezabaltze horrek zenbateko arriskua dakarren.» Izatez «Abandoarra bera ere konturatzen ote da, puntu hori zein garrantzitsua eta zein irristakorra den? »88 Beraz, bai Aranak txostena aurkeztean zein kongresukideek hura onartzean, beharbada auziari ez zioten nahikoa arreta eskaini, nahiz alde guztiek fede onez jokatu. Hala ere Zalbidek aditzera ematen du Azkue eta beste batzuk, agian osoki jabetu ez arren, nolabait susmatu bai egin zutela Arana Goirik irekitzen zuen bideaz89
|
Beraz
Azkueren eta bere adiskideen geroko maniobrak hein handiz kontzientzia horretatik sortuko ziren, hots, gertatuaz jabetu eta Hendaian ofizialki onartuari kasu egin gabe aldatu guratik90.
|
|
|
1902ko urtarrilaren hasieran Azkue Ibaizabal aldizkaria ateratzen hasi eta lehen zenbakian hala zioen: «Orain, beinbeiñean, Hendayako Batzarrak berari jagokazan frutuak emon arte, gaztelarren ortografiaz urtengo dau»123
|
Beraz
Azkuek argi adierazten zuen, probisionalki erdal kutsuko ortografia erabili arren, izatez Kongresuko emaitzei begira zegoela. Beraz, inondik ez Hendaiako plana hilobiratzeko asmoz.
|
|
|
Lehiaketa berean, eleberriaz gain, teatro generoko beste obra bat ere saritu nahi izan zuen.
|
Beraz
Azkue kontzienteki aritu zen euskaraz bazterturiko literatur generoak sustatzen. Lehiaketa ez ezik Azkuek euskarazko narratiba garatzeko plataforma oso bat sortu zuen Euskalzale aldizkariaren inguruan.
|
|
|
escuela orrek kenduta? ikastegiak? »225
|
Beraz
Azkuek argi antzematen zuen gaur egungo ikertzaile askok ikusten ez dutena: Hego Euskal Herrian eskolak egon bazeudela eta gaztelania euskararen kaltetan hedatzen zutela.
|
|
|
|
Beraz
Azkueren asmoa euskal ikastetxe berri bat sortzea zen. Probisionalki (lau sei urtez), Zurtzaingoa antolatu bitartean, Plöermel anaiekin egin nahi zuen akordioa haiek har zezaten ikastetxearen ardura.
|
|
|
Bi testuak alderatuz argi ikusten da noraino zegoen diskriminatuta euskara. Horregatik hitzaldi
|
berean
Azkuek, beste behin ere, euskarazko hezkuntza eskatu zuen:
|
|
|
Euskal hezkuntza euskara hiritartzeko bitarteko gisa ikusten zuen
|
beraz
Azkuek. Ongi zegoen Bilboko jeltzale gazteek, Donostiako integristek eta beste hirigune batzuetako karlistek euskararen alde egiten zutena, baina hizkuntzak ez zuen biziraungo eskoletan sartu arte.
|
|
|
Arlo horietatik kanpo, asko izan dira aztertu gabe geratu diren gaiak (Azkueren ideologia, Azkueren hezkuntza proiektuak, Euskaltzaindia sortzeko borroka?).
|
Beraz
Azkueri buruz egundaino argitaratutako ikerketetan gorabeherak daude, auzi batzuk ondo aztertuta egonik, beste batzuetan hutsuneak ageriz, eta, larriena dena, interpretazio orokor baten gabezia nabarmenduz. Testuinguru horretan, zer ekarpen egin nahi dio liburu honek gaiari?
|
|
|
Izan ere, intelektualaren figurak Azkueren pentsaera eta jarduerek ulertzeko gako egokiak eskaintzen ditu. Eta aldi
|
berean
Azkueren kasuak intelektualitate ideia birpentsatzeko eta Euskal Herrian izan zezakeen agerpenaz gogoeta egiteko parada ematen du. Asmoa, beraz, ez da Azkue intelektuala izan ote zen bai ala ez frogatzea.
|
|
|
Sabinoren «arraza eta hizkuntza» Azkuek «arrazoi etniko» formulan laburbildu zituen, eta abandotarraren «lege eta historia» bilbotar apaizak «arrazoi historiko» gisa aipatzen zuen (dudarik gabe historia horren baitan lege berezitasunak sartuz, azken finean euskal foruak eskubide historikoak ziren, hots, arrazoi eta usadio historikoak argudiatuz errebindikatzen ziren legeak).
|
Beraz
Azkuek sabindar filiaziodun ideologia abertzalea bereganatu zuen (ondoren zehaztuko dira berezitasunak). Besterik zen militantzia alderdikoia.
|
|
|
euskaldunek beste nazionalitate batzuekin aliantzak egin zituzketela esan arren «con quién se haya de aliar nuestro país[...] son problemas que a mi no me incumbe resolver».
|
Beraz
Azkueri itxuraz berdin zitzaion aliantza Espainiarekin egin zein beste edozeinekin egin (beti ere euskal interesentzat onuragarria izatekotan). Ezaxola hau eta aliantza edozein herrialderekin onartzeko prestutasuna ezin uler daiteke ez bada euskal nazionalista baten ikuspegitik.
|
|
|
|
Beraz
Azkuek «separatisten aurka» egin nahi bazuen aski zitzaion Liga sostengatzea. Horren, ordez, eta Ligakoen politika zentralistaren aurka, alternatiba autonomistak bilatzeari ekin zion, jeltzaleak ere barne hartzen saiatuz.
|
|
|
Zentzu
|
berean
Azkuek gestio autonomista diskretuekin segitu zuen urteetan ere, Julian Elortzarekin mintzatuz batez ere. Honek adierazi zionez, auzia Eusko Ikaskuntzaren bidez bideratuko zen, autonomiaren inguruko kongresu batean53 Gasteizen izan behar zen delako kongresua 1924.
|
|
|
bihurriak baina azken finean jende ona.
|
Beraz
Azkuek jeltzaleekin eta bereziki sektore sabindarrenarekin zituen diferentziak agertu arren, aldeak alde, haiekiko begirunez mintzatzen saiatzen zen. Horretan guztian, argi ikusten da Azkuek alderdi jeltzalearen jarraitzaile itsua izan nahi ez bazuen ere, bai gura zuela haiekin ondo konpondu eta elkarlana bilatu.
|
|
|
Azkueren aldetik manipulazioa nahia baino transkribapen deskoidatua eta aipua zuzenki berari buruz zelako konbentzimentua bide zegoen, hala jasotzeko. Eta egia esan, Euzkadi-n agertutako artikulua generikoki euskaltzale ez jeltzaleei zuzenduta egon arren (eta
|
beraz
Azkueri adina Nazario Oleagari, Urkixori, Txomin Agirreri, agian Campioni eta halakoei zuzendu arren), testuaren egile zen. Jadarkak? (Keperin Jemein) Azkuerekiko gertutasunagatik (Bilboko institutuan bere ikasle izan zelako) eta euskaltzale «ez politiko» gisa ezagunena zelako bereziki bilbotar apaizarengan pentsatuz idatzi bide zuen.
|
|
|
«Napar euskaldunak» ere euskaldunen artean kokatzen zituen
|
beraz
Azkuek. Itxura guztien arabera Azkuek, garaikoek bezala, ez zeukan lurralde kanona bat ere argi finkatuta, hiru zein lau probintzien erreferentziak tartekatuz.
|
|
|
|
Beraz
Azkuerentzat, bere karrera intelektualaren lehen unetik, argi zegoen Euskal Herriko biztanle oro nolabait euskaldun dei zitekeela, baina euskara jakin gabe ez zirela egiazko euskaldunak. Azkuek «bere taldea» hizkuntzaren arabera definitzen zuen.
|
|
|
Azkuek «bere taldea» hizkuntzaren arabera definitzen zuen.
|
Beraz
Azkuerentzat ez zen arraza (ezezaguna ez bazitzaion ere) euskalduntasunaren gakoa, baizik hizkuntza. Horregatik bere ideala izendatzeko euskaldunizendapena baliatuko zuen aukeran, are erdarazko testuetan, vasco hitza eduki aldetik anbiguo xamarra egiten baitzitzaion.
|
|
|
Egitaraua zuzentzeko mahai bat osatu zen. Bertako buru izateko aukera handienak Azkuek zituen, baina «para estos casos de Presidencia cedía su puesto indiscutible a su angelical amigo» Txomin Agirre217
|
Beraz
Azkue, Eleizalde eta Olabide bokal gisa kokatu ziren mahaian, eta Luis Biziola idazkari lanean aritu zen. Ekitaldietarako Oñatiko unibertsitateko areto nagusietako bat, goiko klaustrokoa erabili zen.
|
|
|
Militantzia xume horiek XIX. mendearekin amaitu ziren, geroztik Azkue ez baitzen gehiago alderdi jardunetan, publikoki behintzat, inplikatu.
|
Beraz
Azkueren eperik alderdikoienean ere ez zen bereziki alderdi gizona izan. Zentzu horretan, alderdiekiko" koketeo" hauek ez dute intelektualei eskatzen zaien ez politikari baldintza baliogabetzen.
|
|
2016
|
|
|
Horrez gainera, Azkueren aburuz Lakoizketaren liburua bezain ongi taxuturik legoke, eta Althabe zuberotarrarena baino hobea dateke. Dena den, Lakoizketarena oso osorik dugun bitartean, Althaberenak Xiberoako deiturei egiten die aipamena orobat,
|
beraz
Azkueren baieztapena ez bide da egin moduan berberean onartu behar denik. Jose Maria Etxebarriak" XIX. gizaldiko landare hiztegi bat" artikuluan argitaratu zituen 400 sarrera inguruk osatzen dute zortzi hizkien zerrenda hori Euskara aldizkarian.
|
|
|
Bigarrena 2015ean," Joan ihes egin baino lehen". Urte
|
berean
Azkue fundazioak antolatutako Banden Lehian lehen saria ardiesten zuela taldeak eta parte hartzen ere Bilboko BBK Live eta Bartzelonako EH Sona festibaletan. Eta hara hirugarren obra batekin heldu zaikula gaur," Hatsa" izenekoa, Andoainen grabatua (Baga Biga disketxea, 10€).
|
|
2018
|
|
|
" Zazpiak Bat" armarria, Gipuzkoako eta Lapurdiko armarri zaharrekin. zituen Madrilgo gobernuak hartu zituen neurriak; haiek argitaratu zituen Eskualduna k. Aldiz, ez zuten lerro bakar bat ere sartu Broussainen gogoeta abertzaleez, hala nola" Zazpiak bat" aren ideiaz, Gernikako arbolaz eta euskaldun guztiak bateratzeko xedeaz, beti ere Broussainek
|
berak
Azkueri jakinarazi zionaren arabera.270 Manex Hiriart Urruti Eskualduna ko zuzendariak zorrozki idatzi zuen, 1914an, bere astekarian, baietz, mendiz bi aldeetako euskaldunak ahaideak direla, baina euskal estatu baten sortzearen kontra zegoela, batzuk Frantziarekin ezkondu zirela eta besteak Espainiarekin, eta hori ongi iruditzen zitzaiola.271
|