|
2013
|
|
|
Prozedura berrian, aldiz, idazketa nagusitu zen. Demandatzaileak idatziz aurkeztu
|
behar
zuen bere demanda auzitegian. Demandatuari idazki hori helarazi behar zitzaion, demandatu horrek bere defentsa formaliza zezan.
|
|
|
Bestalde, Inperioko kantzelaritzaren zerbitzupean ziharduten langileez gain, eta jurisdikzio sistemako organo desberdinak osatzen zituzten epaileez gain, probintziako gobernadoreek eta barrutietako vicarius deiturikoek aholkulari juridikoa
|
behar
zuten. Aholkulari horiek izena eman gabe lan egiten zuten, eta, Paulo edo Ulpiano alde batera utzita, ez zuten asko lagundu literatura juridikoa gara zedin.
|
|
|
Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako. Egia esan, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme bat barik, bi berme eman
|
behar
zituenean. Halakoetan esan zitekeen, alderdiek kontrakoa adierazi ezik, alderdiok kontratua egiten zutela ohitura hori kontuan hartuta.
|
|
|
Bilduma nahiko goiz bukatu zen, 438 urtean, alegia. Egiatan, lana Inperioaren ekialdeko zatirako pentsatuta zegoen, bertan betearaziko zelakoan; baina mendebaldeko gunera ere kopiak bidali ziren, eta, bertan, enperadore Valentiniano III.ak eta senatuak testua onetsi
|
behar
zuten.
|
|
|
Nolanahi ere, ez da erabiltzeko erraza, beraren hizkera jasoa, eta, askotan, iluna delako. Dirudienez, Inperioko ofizialek kode horretako konstituzioak prestatu zituztenean, haientzat garrantzitsuagoa zen Inperioaren legeriak inperio burokraziaren ospea islatzea, konstituziomanuak bete
|
behar
zituztenentzat haiek ulergarri egitea baino. Mendebaldean behintzat, interpretationes deiturikoak gaineratu behar izan ziren, haien edukia hizkera errazagoan azaltzeko.
|
|
|
Programa horrek Erromako Inperioaren antzinako loria berriztatu nahi zuen bere alde guztietan. Justiniano energia handiko eta adimen argiko gizona zen, eta, Napoleonek bezala, lo ordu gutxi
|
behar
zituen. Haren emazte Teodorak, aurretiaz aktore izan zenak, eragin handia izan zuen Justinianorengan.
|
|
|
Biltzaileek zati bakoitzaren iturria zehaztu ez ezik, iturri hori testuan ere sartu
|
behar
zuten, inskripzio berezia eginda. XIX. mendean Bluhme irakasle alemaniarrak inskripzio horien azterketa egin eta hauxe frogatu zuen:
|
|
|
Aitzitik, beronen helburua jarraikoa da: antzinako zuzenbide erromatarraren izaerari buruz hausnartzea eta horren testuek nolabaiteko lege supermerkatua eratu dutela deskribatzea; supermerkatu horretan, garai desberdinetako juristek unean unean
|
behar
zutena aurkitu dute. Zuzenbide erromatarraren izaerak zalantzarik gabeko eragina izan du, Europako pentsamendu politikoan eta juridikoan.
|
|
|
Esate baterako,. XII Taulak? izeneko bildumak xehe xehe garatu zituen prozedurako arauak; horrela, herritarrek jakin zezaketen euren burua nola defendatu, auzitegietara jo gabe, eta zer egin
|
behar
zuten, hala zenean, auzitegietan prozedura eragiteko. Errepublikaren lehenengo garaietan, funtzionario gutxi batzuen ardura zen lesiodunei laguntasuna ematea, jasandako kalte galeren ordaina jaso zezaten; horrela, lesiodun horiek ez zuten euren kabuz jardun behar, lege makineria abian jartzeko.
|
|
|
Epe horretan, demandatzaileak, kateatua? erakutsi
|
behar
zuen plazan, merkatuko hiru egun jarraian, haren egoeraren berri jendaurrean emateko, eta, horrela, haren familiari eta lagunei aukera emateko, eurek konponbidea eskain ziezaieten. Prozedurak porrot eginez gero, azken mehatxua zen zoritxarreko zorduna esklabo gisa saltzea Erromatik kanpo, eta salmentatik lortutakoa zatitzea, kobratu gabe geratu ziren hartzekodunen artean.
|
|
|
Ildo horretatik, Tito Livio historialariak legeari buruz adierazi zuen, zuzenbide publiko eta pribatu osoaren iturria? zela; eta Zizeronek baieztatu zuen haur guztiek buruz ikasi
|
behar
zutela lege hori.
|
|
|
Horri pretore deitu zitzaion, urtean urtean hautatzen zen eta haren eginkizun bakarra zen justizia administratzea. Egiatan, ez zeukan horretarako heziketa berezirik, baina, ustez behintzat, berak gainbegiratu
|
behar
zuen akzio juridiko bakoitzaren alde formala. Pretoreak akzioaren bi aldeak finkatzen zituen:
|
|
|
Horrela, epaileak, formula irekitzean, ziur jakin zezakeen formula hori manipulatu gabe zegoela. Formulak eratortzen zuen iudexaren agintea, eta, beraz, iudexak formula horren arabera jardun
|
behar
zuen. Hala eginez gero, askatasun handia zuen prozesua zuzentzeko, eta, are gehiago, lagunen consiliumari iritzia eskatzeko, hori lagungarria bazen erabakia hartzeko orduan.
|
|
|
Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen. Izan ere, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea
|
behar
zuela eta legeak konponbide hori eman behar zuela. Pretoreak hitz egiten zuenean, bazirudien indarreko zuzenbidea baliatzen zuela; baina, egia esan, pretorea zuzenbidea sortzen ari zen.
|
|
|
Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen. Izan ere, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea behar zuela eta legeak konponbide hori eman
|
behar
zuela. Pretoreak hitz egiten zuenean, bazirudien indarreko zuzenbidea baliatzen zuela; baina, egia esan, pretorea zuzenbidea sortzen ari zen.
|
|
|
Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen modura aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete
|
behar
baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte.
|
|
|
Aplikatu beharreko zuzenbidea idatzita zein idatzi gabe egon zitekeen, eta, horren arabera, erabilitako teknikak desberdinak izaten ziren. Errepublikako biltzarrak lege zehatza aldarrikatu eta gero, juristak lege horren testuaz arduratzen zirenean, edota pretorearen ediktuaz nahiz kontratu edo testamentu batez arduratzen zirenean, testuaren esaldi zehatzak interpretatu
|
behar
zituzten juristek, arazoak konpontzeko. Interpretazioarekin batera, denboran zehar pilatutako argudioak erabili behar zituzten.
|
|
|
Errepublikako biltzarrak lege zehatza aldarrikatu eta gero, juristak lege horren testuaz arduratzen zirenean, edota pretorearen ediktuaz nahiz kontratu edo testamentu batez arduratzen zirenean, testuaren esaldi zehatzak interpretatu behar zituzten juristek, arazoak konpontzeko. Interpretazioarekin batera, denboran zehar pilatutako argudioak erabili
|
behar
zituzten. Zeinek zuen lehentasuna:
|
|
|
Testuak interpretatzeko orduan, eurentzat ez zen garrantzitsua hitz berberek esanahi desberdina izatea testu desberdinetan. Prokuleiarrek, bestalde, testu guztien interpretazio hertsiaren alde egiten zuten, eta behin eta berriz adierazten zuten hitzek eta esaldiek kasu guztietan esangura bakar eta iraunkorra izan
|
behar
zutela. Idatzi gabeko zuzenbidearen kasuan, prokuleiarrek onartzen zuten hori erregela logiko eta koherenteen sistema zela, eta, ondorenez, erregelen atzean zegoenari erreparatuz gero, jakin zitekeela erregela horien zein printzipiotan oinarritzen ziren.
|
|
|
Bi enperadoreak borrokan aritu ziren, tribu germaniarren aurka, horien erasoei aurre egiteko eta Inperioaren mugei eusteko, Rhin eta Danubio ibaiek osatutako lerro horretan zehar. Germaniarrek, haatik, mendebalderantz jo
|
behar
zuten, beste tribu batzuen presioa zutelako, bereziki, huno beldurgarrien presioa. Mugak defendatzeko, beharrezkoa izan zen, gutxi gorabehera, milioi bat laguneko gudarostea.
|
|
|
Tribu horiek, ondorenez, Inperioan barruratu ziren, foederati moduan, Inperioa defendatzeko ahaleginetan lagunduko zutelakoan. Jabe askok soldaduak errekrutatzera eta soldaduok haien jabetzapeko lurretan hartzera behartuak ikusi zituzten euren buruak; bestela, jabeok ordaindu
|
behar
zituzten soldaduak beste toki batzuetan errekrutatuak izateko gastuak. Ondorenez, barbaro deitutako horietatik hainbat Erromako gudarostean sartu ziren, eta horietatik baten batek goi maila erdietsi zuen gudaroste horretan.
|
|
|
Behin epaileak alderdi baten aldeko irizpena emanda, haren eginkizuna bukatuta zegoen, eta, une horretatik aurrera, iudex izateari uzten zion. Ondorenez, alderdietatik bati ere ezin zion agindu zerbait egitea edo ez egitea; izan ere, alderdiek erabaki
|
behar
zutenean epaia beteko zuten edo hori urratu behar zuten, une horretan iudexa halakoa izateari utzita zegoen. Gatazka mota askotan, konponbide egokia izan zitekeen demandatuak diru kopuru zehatza ordaindu behar izatea; baina kasu guztietan hori ez zen posible.
|
|
|
Behin epaileak alderdi baten aldeko irizpena emanda, haren eginkizuna bukatuta zegoen, eta, une horretatik aurrera, iudex izateari uzten zion. Ondorenez, alderdietatik bati ere ezin zion agindu zerbait egitea edo ez egitea; izan ere, alderdiek erabaki behar zutenean epaia beteko zuten edo hori urratu
|
behar
zuten, une horretan iudexa halakoa izateari utzita zegoen. Gatazka mota askotan, konponbide egokia izan zitekeen demandatuak diru kopuru zehatza ordaindu behar izatea; baina kasu guztietan hori ez zen posible.
|
|
|
Behin konponbidea emanda, alderdiek pretore akzio berezi batzuk baliatu ahal zituzten; akzio horiek eta transakzioa egin izan ez balitz alderdiek izango zituzkeenak antzekoak ziren. Pretoreak arreta bereziarekin jardun
|
behar
zuen, konponbide hau administratzeko orduan. Konponbidea modu zabalean emanez gero, txikiagoa izan zitekeen jendeak zuzenbidearen gainean zuen konfiantza.
|
|
|
Hori dela eta, halakoak ere zuzenbidearen eremuan barneratu behar izan ziren beren beregi. K. a. 242 urtean, bigarren pretorea ezarri zen; bigarren pretore horrek, zehatz mehatz, arazoak aztertu
|
behar
zituen, alderdietatik bat edo biak pelegrinak zirenean. Harrezkero, pretoreak elkar bereizi ziren:
|
|
|
Zuzenbide zibila, Erromako herritarrentzat, ondasun baliotsua zen, eta ezin zitzaien mugarik gabe hedatu pelegrinei ondasun hori. K. a. III. mendean, herritar izatea pribilegio bihurtu zen, eta pribilegio horrek ahalbidetzen zuen erromatarrak beste herri batzuetatik bereiztea; ustez, erromatarrek izan
|
behar
zuten beste herriek baino jokabide hobea. Liviok (34.1) gogoratzen duen bezala, K. a. 215 urteko Lex Oppiam deiturikoak ezarri zuen emakumezko erromatarrek jantzi xumeak erabili behar zituztela, inolako apaindurarik gabekoak; emakumezko pelegrinak, berriz, Erromako kaleetatik paseatzera ateratzen ziren, purpurazko eta urrezko jantziekin.
|
|
|
K. a. III. mendean, herritar izatea pribilegio bihurtu zen, eta pribilegio horrek ahalbidetzen zuen erromatarrak beste herri batzuetatik bereiztea; ustez, erromatarrek izan behar zuten beste herriek baino jokabide hobea. Liviok (34.1) gogoratzen duen bezala, K. a. 215 urteko Lex Oppiam deiturikoak ezarri zuen emakumezko erromatarrek jantzi xumeak erabili
|
behar
zituztela, inolako apaindurarik gabekoak; emakumezko pelegrinak, berriz, Erromako kaleetatik paseatzera ateratzen ziren, purpurazko eta urrezko jantziekin. Zernahi gisaz, pelegrinen arteko gatazkak konpontzeko, arau aitortuak erabili behar ziren.
|
|
|
Errepublikaren azken garaietan, formulen sistemak eta gainerako konponbide osagarriek prestakuntza tekniko handia erdietsi zuten; are gehiago, beharrezko egin zen espezialistek aholkua ematea hori
|
behar
zutenei. Pretoreak, iudexak eta alderdien ordezkari moduan ziharduten abokatuek ez zeukaten heziketa juridikorik, eta, horren ondorioz, guztiek ere adituen laguntza behar zuten.
|
|
|
Errepublikaren azken garaietan, formulen sistemak eta gainerako konponbide osagarriek prestakuntza tekniko handia erdietsi zuten; are gehiago, beharrezko egin zen espezialistek aholkua ematea hori behar zutenei. Pretoreak, iudexak eta alderdien ordezkari moduan ziharduten abokatuek ez zeukaten heziketa juridikorik, eta, horren ondorioz, guztiek ere adituen laguntza
|
behar
zuten. III. mendearen bigarren erdiaz geroztik, jurista jakitun batzuen parte hartzea onartu zen.
|
|
|
Epaile horien ordez, toki bakoitzeko gizaki askeak agertu ziren, gatazkak herritarren bizitza ahalik gutxien aldatuz konpontzen saiatzeko. Gizaki askeen biltzar horiek zehaztu
|
behar
zituzten kasu bakoitzari aplikatu beharreko ohiturazko arauak. Edonondik begira dakiola ere, arauok ez ziren goitik behera aplikatu behar; haatik, gehienetan konpromiso gisako oinarrizko erreferentziak baino ez ziren, sor zitezkeen gatazkak konpontzeko orduan.
|
|
|
Bartolok Corpus iuriseko kasu zehatzak hartu eta bere erabakiak orokortu zituen, erregela praktikoen multzo koherentea osatuz; erregela horiek ez ziren esanbidez aipatzen Corpus iurisean, baina horren agintepean zeuden. Akzio zibila zein auzitegitan erabili eta auzitegi horretako zuzenbideak arautu
|
behar
zuen akzioaren prozedura. Aplikazio arauei helduta, kontratua non burutu eta toki horretako zuzenbidea aplikatuko zitzaion kontratu horren formari; kontratuaren betepenari zegokionez, ostera, kontratua non gauzatu eta bertako zuzenbideak arautuko zuen gai hori.
|
|
|
Ageri agerian uzteko itxuraz testu erromatarren beste erregelen azpian zegoen arrazoia, Bartolok arau berrien multzoa egin zuen, eta arau horiek inperioko zuzenbidearen agintea
|
behar
zuten. Juristek adostasunez onartu zuten aurrerantzean norbait jurista izateko bartolista izan behar zela (nemo iurista nisi Bartolista).
|
|
|
zor arrunten kasuan, hartzekodunak kontratuan zehazten du ordainketa lekua edo zordunarengana jotzen du berori kobratzeko; haatik, zordun feudala jaunaren mende dagoenez gero, bera joan behar da hartzekodunarengana. Pariseko Ohitura zelakoan zor feudalak ordaintzeko lekurik aipatzen ez zen arren, Dumoulinek berriro baieztatu zuen basailuak harreman feudaletan zuen egoeraren ondorioz, jauna aurkitu
|
behar
zuela ordainketa egiteko, hori jaunari zor zion begirunearen adierazpena zelako. Horretara, Dumoulinek modu eklektikoan erabili zituen zuzenbide zibileko iruzkingileen irakaskuntzak, harreman feudalak harreman ekonomiko hutsak zirelako ideiari aurre egiteko, eta antzinako kontzeptuak, beraren ustez Frantziako gizarte tradizionalaren oinarri zirenak, berrezartzeko.
|
|
|
Edonondik begira dakiola ere, zuzenbide erromatarra ulertzeko gaitasunik onena Italian aurki zitekeen. VIII. mendean, Liutprando errege lonbardiarraren ediktuak agindu zuen zuzenbide erromatarrak merkataritzako autuak arautu
|
behar
zituela, eta halakoek zuzenbide germaniarraren eragina zuten, neurri handi batean. Lonbardian jabetzaren eskualdaketa nahiz zorren sorrera adierazteko, idatzizko agiri formaletara jotzen zen aspaldiko tradizio errotuari ekinez; Italian, orobat, notario profesionalek prestatzen zituzten agiririk garrantzitsuenak, ohiko formularioak erabilita.
|
|
|
imperium kontzeptuak adierazitako aldi baterako aginte gorena eta sacerdotiumaren aginte espiritual gorena. Kodeak esanbidez adierazi zuen bere agintepeko pertsona guztiek San Pedrok erromatarrei utzitako fede ortodoxoa praktikatu
|
behar
zutela. Edonondik begira dakiola ere, XI. mendearen amaieran elizaren juristarik garrantzitsuena zen San Ivo Chartreskoak hauxe argudiatu zuen:
|
|
|
«gizakien eta jainkoaren gauzen gaineko jakituria». Horrek zer esan nahi du, galdetu zioten glosagileek euren buruari, juristek teologia ikasi
|
behar
dutela. Eta erantzuna ezezkoa zen, ondokoagatik:
|
|
|
Bolognako eskolako buru moduan, Bulgaroren ostean bere dizipulua zen Giovanni Bassiano agertu zen, eta horrek testuak azaltzeko metodoa hobetu zuen. Bassianoren iritziz, testu zail baten azterketa egokia egiteko prozesuak lau fase bete
|
behar
zituen. Hasteko, arazoaren deskripzio laburra egin behar zen, hori gehiegi landu gabe.
|
|
|
Hasteko, arazoaren deskripzio laburra egin behar zen, hori gehiegi landu gabe. Bigarrenez, irakasleak elkarren kontrako testuak aipatu
|
behar
zituen, baita proposaturiko solutionesak ere. Hirugarrenik, gaia goitik behera azaldu behar zen, kasuari begira kontuzkoak izan zitezkeen erregela orokor guztiak hizpidera ekarrita.
|
|
|
Ildo horretatik, quod omnes tangit debet ab omnibus approbari dioen printzipioa (guztiok ukitzen gaituena, guztiok onetsi
|
behar
dugu), esparru politikoan baten baino gehiagotan eztabaidatua izan dena, bat dator Liber sextusaren 29 arauarekin. Jatorriz, printzipio hori beste xedapen baten zatia zen; bertan, Justinianok azaltzen zuen apopiloak tutore bat baino gehiago izanez gero, horien guztien ahobateko adostasuna behar zela ondasunen baterako administrazioa azkentzeko (C.5, 59,5, 2).
|
|
|
Zuzenbide zibileko juristak, ordea, esparru horiek bereizten ahalegindu ziren. Horien aburuz, zuzenbide zibilak ondasunak jorratu
|
behar
zituen, gizakiak lurrean gozatzen zituenak, alegia, eta zuzenbide kanonikoaren ituak, aldiz, izan behar ziren, hala gizakia bekatutik aldentzea, nola horren arima hilezkorraren salbamena bermatzea. Accursiok adierazi zuen aita santuak ez zuela eskurik sartu behar aldi baterako gaietan, ezta enperadoreak ere, espiritu gaietan (gl. conferens generi ad Auth.
|
|
|
esparru horretan kokatzen ziren maileguak, korrituak, salerosketak eta zorrak aseguratzeko berme erreal zein pertsonalak. Ezkontza sakramentua zenez gero, zuzenbide kanonikoak arautu
|
behar
zuen, eta, ondorenez, familia estatutuari lotutako arazo guztiak horren arau esparruan geratzen ziren.
|
|
|
ezkongai batengandik hasi, arbaso erkidea aurkitu eta beste ezkongaiarengana jaitsi behar zen. Zenbatze sistema horren ondorioz, zuzenbide kanonikoan zuzenbide zibilaren erregelen mende egongo liratekeenak baino lehengusu lehengusin gehiago sartzen ziren maila debekatuen barruan, eta halakoek aita santuaren lekapena
|
behar
zuten ezkondu ahal izateko. Lateranioren laugarren kontzilioak zehaztu zuen debekua laugarren mailaraino bakarrik heltzen zela.
|
|
|
1224 urtean, berriz, enperadore Federico II.ak Napoleseko Unibertsitatea sortu zuen, eta bertan zuzenbide erromatarra bakarrik irakasten zen. Unibertsitate berriaren arrakasta ziurtatzeko, enperadoreak agindu zuen bere mendekoek bertan ikasi
|
behar
zutela, eta ez, ordea, Bolognan. Hasieran, Siziliako erreinuan bakarrik aplikatu zen agindu hori, baina gero, Lonbardiako Ligarekin izandako liskarraren ondorioz, eta Bologna liga horretako kide izateagatik, bere agintepeko lur lonbardiarretako mendeko guztiei zabaldu zien Bolognan ikasteko debekua, baita Alemania eta Borgoinako mendekoei ere.
|
|
|
Ingalaterran, aldiz, irakaskuntza berriak Vacario lonbardiarrarekin lotzen dira; Teodoro Canterburykoa artzapezpikuak hartu zuen berori 1140 urtea aldera Bolognan, konpondu
|
behar
zituen «liskar estali» batzuetan bere laguntza izateko. Agidanez, Vicariok noizean behin irakatsi ohi zuen Canterburyko katedral eskolan; horren irakaskuntza formala, alabaina, ez zen hasi Oxforden 1150 urtean, oraintsu arte pentsatu izan den bezala, ezpada
|
|
|
Bolognako juristak, eskuarki, laikoak ziren; Italiatik kanpo, ostera, apaizek ikasten zuten zuzenbide zibila, elizaren auzitegietan justizia administratu
|
behar
zutenek, buruen buruenik ere. Horrek ez du esan nahi zuzenbide zibila azaletik bakarrik jorratu zutela, ezta hurrik eman ere; arean, jakin bazekiten zuzenbide zibila ikasi ezean, ezin izango zutela behar bezala ulertu zuzenbidearen izaera edota epai prozesuak.
|
|
|
Unibertsitate berriak sortu ahala, ezari ezarian onartu zen ikuspegi akademiko batetik helduta zuzenbidea ez zela tokiko ohiturazko arauen azterketa bakarrik; kontrara, zuzenbideak zuzenbide zibila eta kanonikoa bibiak barneratu
|
behar
zituen. Eratze juridiko bi horiek bakarrik zuten unibertsitateko jakintzagai batek erdietsi beharreko izaera.
|
|
|
Hala zibilistek nola kanonistek onartu zuten hagitz garrantzitsua zela prozedura arrazionala eratzea, erabiltzeko moduko testuetatik abiatuta; horrexegatik, batera ekin zioten gai horri. Kanonistek halako prozedura
|
behar
zuten euren auzitegiei begira, zuzenbide zibilak bakarrik eskaini ahal zituelako oinarri moduan erabiliko zituzten argudio esanguratsuak. Erromatarrek ez zituzten bereizi prozedura eta zuzenbide substantiboa; ondorenez, gai horren inguruko testu esanguratsuak sakabanaturik agertu ziren Corpus iuris civilis osoan.
|
|
|
Zernahi gisaz, zuzenbide erromatarraren testuetan oinarritutako prozedura arrazional bat egitea ez zen zeregin akademiko hutsa. Heziketa juridikoa zuten aita santuek, Alexandro III.ak esaterako, apaiz erkidegoen arteko gatazkak konpondu
|
behar
zituzten apaizei eskatu zieten ordoaren erregelak aplikatzea, auzilarien interesak babestuta gera zitezen. XII. mendearen amaieran, prozedurako ordinen loraldia bizi izan zen, erreinu anglo normandiarrean buruen buruenik ere.
|
|
|
Guglielmo Duranteren (Durandus) Speculum iudiciale izenekoak (justiziaren ispilua), 1271 urtean agertu zenak, eman zien buru prozeduraren inguruko lan horiei. Jatorriz Proventzakoa zen Durantek Bolognan ikasi zuen zuzenbide kanonikoa; jarraian, aita santuaren auditore bihurtu zenez gero, mundu kristau osotik Erromara heldutako gora jotze guztiak ebatzi
|
behar
zituen, eta, horrezaz landara, bere jaioterriko gotzain ere izan zen. Neurri handi batean aurreko lanek osatu zuten Speculum izenekoaren oinarria; Durantek euren artean eginiko loturei esker, erraz kontsulta zitezkeen lan horiek.
|
|
|
Beste alde batetik, Julianok ohituraren inguruan idatzitako testuan (D. 1, 3, 32) baieztatu zuen herriaren onespenak bidezkotzen zuela legearen nahiz ohituraren agintea; testu hori aipatu dugu dagoeneko («Zuzenbide klasikoaren ostekoa eta prozedura», 34 or. eta hurrengoak). Enperadorea herriaren ordezkari izatearen ideia C. 1, 14, 4an oinarritzen zen (Digna vox), hau da, Teodosio II.ak 429 urtean aldarrikatutako konstituzioan; bertan esaten zen enperadoreak adierazi
|
behar
zuela legeen mende zegoela, horren agintea legeek eratorri zutelako, eta Inperioko agintarien ezaugarria zelako zuzenbidearen mende jartzea.
|
|
|
Kasuan kasuko lekuan, erregearen ordezkariei agintzen zitzaien idazkian aipatutako demandatua erregearen epaileen aurrera eramateko, horrek demandatzailearen galderei erantzun ahal izateko. Demandan zenbait inguruabar zehazten ziren, eta halakoak frogatzeak demandatzailearen aldeko erabakia ekar zezakeen. Erregearen epaileek xehetasunez erabaki
|
behar
zuten alderdiek azaldutako egitateak bat zetozten demandarekin edo ez, eta jarraian, aditua ez zen epaimahai bati eskualdatzen zioten arazoa; tokiko hamabi gizonezkoek osaturiko epaimahai horrek erabakia hartu behar zuen, lekukotza guztiak jendaurrean entzun eta gero. Akzioa hasten zen, bada, ofizial publikoak jarritako demandarekin, eta horrek kontrola zitzakeen errege auzitegira helduko ziren gaiak; amaitu, akzioa amaitzen zen aditua ez zen epaimahaiak kasuan kasuko egitateen inguruan hartutako erabakiarekin.
|
|
|
Kasuan kasuko lekuan, erregearen ordezkariei agintzen zitzaien idazkian aipatutako demandatua erregearen epaileen aurrera eramateko, horrek demandatzailearen galderei erantzun ahal izateko. Demandan zenbait inguruabar zehazten ziren, eta halakoak frogatzeak demandatzailearen aldeko erabakia ekar zezakeen. Erregearen epaileek xehetasunez erabaki behar zuten alderdiek azaldutako egitateak bat zetozten demandarekin edo ez, eta jarraian, aditua ez zen epaimahai bati eskualdatzen zioten arazoa; tokiko hamabi gizonezkoek osaturiko epaimahai horrek erabakia hartu
|
behar
zuen, lekukotza guztiak jendaurrean entzun eta gero. Akzioa hasten zen, bada, ofizial publikoak jarritako demandarekin, eta horrek kontrola zitzakeen errege auzitegira helduko ziren gaiak; amaitu, akzioa amaitzen zen aditua ez zen epaimahaiak kasuan kasuko egitateen inguruan hartutako erabakiarekin.
|
|
|
Constitutio puritatem deitutakoak agerian utzi zuen zein zen Federico enperadorearen juristek zuten kezka, elkarren gainean jartzen ziren legeen aniztasunari ekiterakoan. Hasteko, erregearen legeria aplikatu
|
behar
zuten. Legeria horretan ez bazegoen kasu zehatzaren inguruko arau berezirik, tokiko usadioa aplikatu behar zen, hori onartuta zegoenean; lege edo ohiturazko araurik izan ezean, epaileek Ius commune izenekoa erabiliko zuten, zuzenbide lonbardiar edo erromatar gisa aurkezten zena.
|
|
|
Gaztela eta Leongo ohiturazko zuzenbidea, zuzenbide erromatarra, zuzenbide kanonikoa eta Itun Zaharrak nahiz Berriak eratorritako arauak, baita patristikak ekarritakoak ere. Alfontso X.aren zaletasunak Erromako zuzenbiderantz jo arren, mendekoek ulertzeko moduko zuzenbide bihurtu
|
behar
zuen berori.
|
|
|
Pretoreak ez zituen eskubideak aztertu. Eman beharreko konponbidea zehaztu
|
behar
zuenean, unean uneko beharrizan ekonomikoen arabera hartzen zuen erabakia.
|
|
|
Zuzenbide erromatarraren merezimendu iraunkor moduan aipa daiteke herri baten lana dela, arrazen bokazioa orain baino zehatzagoa eta bakanagoa zen garaian horrexetarako goratu den herriarena, hain zuzen. Ildo horretatik, zuzenbidea ikasteko, behar beharrezkoak ditugu erromatarrak, artea ikasteko greziarrak
|
behar
ditugun bezala [Law Magazine NS, 7, 1859, 382 orr.].
|
|
|
Teoria horren ildotik, sozietateak eta bertako kideak guztiz desberdinak ziren. Mende bukaeran Maitlandek aipatu zuen Alemanian fikzioaren teoriaren ostean teoria errealista nagusitu zela; horren arabera, subjektu kolektiboa talde borondatea zuen erakundea zenez gero, zuzenbideak kontuan hartu
|
behar
zuen gizartea zuzentzen zutenen izaera. Lorden Ganberak fikzioaren teoria erabili zuen Salomon kasuan (1897 A.C.22), eta teoria errealista, berriz, Daimler kasuan (1916 2 A.C.307).
|
|
|
Testuen aldaketak identifika zitezkeen bai formaren aldetik, latinezko adierazmolde zehatzak erabiltzen zirenean, eta esaten zen halakoak Bizantziokoak zirela eta ez klasikoak, bai edukiaren aldetik, testuan jasotako doktrinaren arabera eduki hori klasizismotik kanpo zegoela zirudienean. Arazoa zen irizpide bakoitzak bere printzipioak
|
behar
zituela. Konparaziorako, ez dakigu zehaztasunez Ulpianok III. mendean zer nolako latina erabili zuen, bera jatorriz ez zelako erromatarra, Tirokoa baizik, ekialdeko Mediterraneokoa, alegia.
|
|
|
Idazle garrantzitsuena Carl Gottlieb Suarez izan zen, Christian Wolffen diziplinarekin bat zetorrena; horren arabera, gobernadoreari zegokion mendekoak bizitza bikain eta arrazional batera eramatea, bertan gizabanako bezain herritar onak izan zitezen. Horrezaz landara, Prusiako kodeak heziketarako ere balio
|
behar
zuen, eta horren jasotzailea kaleko gizakia izango zenez, ulergarria, argia eta zehatza izan behar zen.
|
|
|
Erantzunik gehienak bat zetozen ondokoan: Kodeak argiago zehaztu
|
behar
zituen zuzenbide arrazionalak gobernu zentralaren botereari jarri beharreko mugak. Martinik konpromiso zaila erdietsi zuen hurrengo bi ikusmiren artean:
|
|
|
Erreformaren aurreko kantziler gehienak apaizak ziren, zuzenbide zibila nahiz kanonikoa zekiten eta euren artean askatasunez mugitzen ziren Equity hori garatzeko. Horren erakunde garrantzitsuena, berbarako, trust izenekoa zen; horren arabera «ondasunen legezko jabeak» (trusteek) beste norbaiten alde jardun
|
behar
zuen, «ekitatezko jabe»aren (beneficial owner deitutakoaren) alde, alegia. Trustee deitutakoek trusteko ondasunak erabiltzeari begira zituzten eginbeharren arazoa konpontzeko, kantzilerrek zuzenbide zibileko eztabaidak erabili ahal zituzten, hain zuzen ere, apopiloen ondasunak administratzeko ardura zuten tutoreen eginbeharrei buruzko eztabaidak, apopilo horiek puberrak baino gazteagoak zirenean.
|
|
|
Erromarekin zituen loturak apurtu zituenean errege Henrike VIII.ak zuzenbide kanonikoaren irakaskuntza formala deuseztatu zuen, baina praktikan, Ingalaterrako elizako auzitegiek berori aplikatu zuten ezkontza zein testamentu gaietan; are gehiago, erreformaren osteko doktrina kontinentala ere izan zuten kontuan. Beste alde batetik, zuzenbide zibilaren irakaskuntza indartu zen, Henrike VIII.ak hori hautatu zuelako Oxford eta Cambridgen ezarri zen Regius Chairsaren barruko gai bezala, Berpizkundeko beste gai batzuekin batera, hala nola, greziera, hebreera edota teologia protestantea; halako gaiak koroak aukeratu
|
behar
zituen, eta oraindik ere horrela egiten da.
|
|
|
Onartu zen auzitegi bakoitzak bere eginerak zituela, auzitegietako ohitura edo usus fori osatzen zutena, eta hori frogatzeko, auzitegien erabakietara bakarrik jo zitekeela. Auzilariek, beraz, erabaki horiek ezagutu
|
behar
zituzten, batez ere epaiak «ziodunak» zirenean, hau da, auzitegiak erabakia emateko arrazoiak azaltzen zituenean, zein aginteri eusten zion zehaztuz. Europan halako epaiak emateko auzitegi ospetsuena Erromako Rota zen; herri guztietako eliza katoliko erromatarraren gora jotzeak ez ezik, auzitegi horrek aita santuaren estatuetan sortutako arazo sekularrak ere aztertzen zituen.
|
|
|
Zuzenbide zibilaren jokaraua, Justinianok aipatutakoa, izan zen non exemplis sed legibus iudicandum (C.7, 45,13): epaileek zuzenbidea interpretatu
|
behar
dute, ez da nahikoa aurrekariari ekitea. Aurreneko bildumek batez ere zuzenbide zibileko izen ospetsuak aipatu zituzten, batzuetan ondokoa iradokita:
|
|
|
Ius commune aplikatuko da, komenigarria den heinean eta kontrako toki arau edo ohitura zehatzik ez dagoen bitartean bakarrik. Aurkako eginerarik izan ezean, abokatuek zuzenbide zibileko testu egokiak plazaratu
|
behar
zituzten, auzitegiari laguntzeko.
|
|
|
Baieztapen orokorrei zuzenbide natural eta nazioena deitu zitzaien, eta jatorrizko testuetan esanbidez adierazi zen halako batzuk «arrazoi naturala»ren ondoriozkoak zirela. Orduz geroztik ulertu zen gizaki trebeak naturaren printzipioen arabera jardun
|
behar
zuela, adierazpen horiek aplikatu behar zirelako bai zuzenbidearen erregela moduan, baina baita bakoitzaren moraltasun printzipio moduan ere.
|
|
|
Hizkera horretara bildu ziren zuzenbideari hurbiltzeko modu dotorea eta, aldi berean, praktikoa; beste hitz batzuez esanda, mos gallicus eta mos italicus deitutakoak nahastu ziren modu egokian. Ikasleak eginera judizialari begira trebatu behar ziren, baina aldez aurretik ikasleok zuzenbidearen printzipio orokorrak ikasi
|
behar
zituzten.
|
|
|
XIX. mendearen berrogeita hamarreko hamarkadan argi zegoen zuzenbide erromatarra garai hartako Alemanian garrantzitsua izatea nahi bazen, berriro asmatu behar zela. Savignyk bere System horretan deskribatu zuen bezala, ordu arteko zuzenbide erromatarraren ezaugarria zen gizaki borondatearen askatasunik handiena aintzatesten zen; garai hartan, ostera, zuzenbide erromatarrak gizarte burgesaren balore materialistak adierazi
|
behar
zituen.
|
|
|
Auzitegiaren jurisdikzioan gora jotzeak ebazten ziren, buruen buruenik ere. 1495 urtean auzitegia eraldatu zen, hamasei magistratuek interes desberdin eta esanguratsuenak ordezkatzen zituztela ziurtatzeko; horietatik erdia, gutxienez, zaldunen estamentukoa izan behar zen, eta beste erdia, berriz, heziketadun juristek osatu
|
behar
zuten. 1548 urteaz geroztik, ordea, kide guztiak izan behar ziren juristak.
|