|
2004
|
|
|
Berau, 1634eko matxinadan, formulatu zen honezkero. Gatzaren gaineko zerga edo monopolio ezarri behar zuenaren aurka altxatu zen Bilboko herria eta beste
|
batzuk
. Gemikan bildu zirelarik matxinoek aldarrikatu zuten benetako bizkaitarrak menditarrak zirela, mendiko biztanleak eta ez hiriko kapa beltzadunak.
|
|
|
Bilbo inguruan, garai horretan, hainbat gabon kanta argitaratu ziren, goian gogoratu izan dugun legez. Mogel eta astarloatarren artean, ideiak behin eta berriz errepikatzen dira eta formula jakin
|
batzuk
egile desberdinen kopletan agiri zaizkigu: Adibidez borrokarako deialdia egiten den unean, euskaldunak «emetu» ohi direla salatuz.
|
|
|
Funtzio komunikatiboa barik, erakusle bereizgarritzat hartzen zuen. Eta hizkuntza izan lukeen bezala berpentsaturik berrasmatzen saiatu zen, balizko printzipio
|
batzuen arabera
, hizkuntzaren komunikazioaren funtzioa bigarren mailan alboratuz. 1893ko Larrazabaleko hitzaldian, helburu garbia erakusten du:
|
|
|
Bizkaiko berregituratzea burutu litzateke bere kabuzko asmaturiko paradigmapean. Euskara eta Bizkaiko historia berrasmatu beharra zegoen, printzipio jakin
|
batzuen arabera
, aurretiaz eta aurreiritziz erbestekotzat definitzen zena desagertarazteko eta beraz gizarte mota berria eraikitzeko, pentsamolde guztiari ikuspegi teokratikoan oinarriturik.
|
|
|
Eta horrez gainera, populu eta hiriko burgesiaren arteko klase desberdintasuna, ohiko bizimoduan eta ohituretan nabarrnen desberdina zen. Ezkondu aurretik, emaztegaia Bilbora bidali zuen, hilabete
|
batzuetarako
mojen kolejiora, garaiko burgesiaren manerak eta usadioak hartzeko eta bereziki gaztelaniaz ikasteko. Beraz, euskara, baserritar populuarentzat baino ez ote zen baliagarria?
|
|
|
Hortik ere, urte
|
batzuk
geroago, Orixek egin zion kritika: euskera gaixoak operazio asko dauzka egin bearrak, eta, guztiak batean egin ezkero, illiteke (1).
|
|
|
Horretan ere nabari daiteke Aranaren desagertu ondorengo urteetan bere ekimenak izan zuen indarra Euskal Administrazioan. Sabino hil eta urte
|
batzuetara
(1917), abertzaleek eskuratu zuten Bizkaiko Foru Aldundiaren gobemua, Ramon de la
|
|
|
Testuen itzultzaileak zintzo zintzo bete zituen Sabino Aranaren arauak, eta ugari sartu ere (2). Horietako
|
batzuk
baziren ordurako Euskaltzaindiak sortua bere lehen ekimenetan ontzat emandako hitzak (3). Sabino Aranaren eragina, beraz, XX. mendean euskara juridiko administratiboan hasiera hasierako ahaleginean dago, gerorako ere gerra denboran Euzko Jaurlaritzaren eskupean egingo zenaren aurrelari (4).
|
|
|
Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi zituen abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza berriak, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen zituena. Haren heriotzondoan ere, ekimen horretan jardungo dute biztaitar abade
|
batzuek
, euskalgintzari heltzeko puntuan eta katolikotasunaren mezua euskara garbian zabaltzekotan, gerora Jaungoiko zafe bazkuna izango dena sortuz, garbizaletasunaren errekatik.
|
|
|
Labur zurrean esanda, haren ideia
|
batzuk
zalantzan jartzekoak badira ere egun eta gure iritzipean, agerikoa da haren ekimenaren ondorioa, luze eta zabal baldintzatu duena Bizkaiko eta Euskal Herriko euskalgintza. Horrek, zalantzarik gabe, on gaitzak eta argi ilunak izan ditu.
|
|
|
Ezkerraldeko fabriketan erdaldunak trumilka sartzen ziren eta Bizkaiko kaletarrek euskara pidjintua zerabilten, Sabinok euskararen idaztea, eta «euzkera ona» hiztegi garbi batekin idaztea bultzatu nahi izan zuen. Euskara hobearen egiteko lparraldeko idazleen tradizioan eta Hegoaldeko
|
batzuen
idazkietan hitzak aurkituko zituen, baina idazki horik ez ziren inon erosgai eta sarritan jadanik euskaran errotu hitzak ez ezagutuz bere izparriak eskaini zituen.
|
|
|
Gero, Andima Ibinagabeitiak Parisen joera berria izan zuen, nahiz gipuzkera osotuan idatzi, euskal liburu zahar eta berrietarik sustraitu hitzen biltzen zebilen, biltzen eta eskaintzen. Honela Euzko Gogoan sabinista amorratu bakan
|
batzuek
izparrizaleek jarraitu bazuten hala nola Jemeindar Zeferin, gehienek gipuzkera osotuan, aldiz Eganen K. Mitxelenaren zuzendaritzapean eta haren eredua jarraikiz pixkanaka gipuzkera osotua, benetan beste euskalkiez osatzen hasi zen. Mirande eta biok gure gipuzkera osotuan «h» ak sartzen hasi ginen.
|
|
|
Sabindiar euskara horri bihurtzeko joan den mendeko hirurogeita hamargarren urteetan idazle berriek, sabinismoak baztertu nahiz, euskaniolera jo zuten. Ustez eta Sabinok asmatu zituen hitz
|
batzuen
baztertzen hasi, hala nola idatzi izkribatu erabiliz guk generabilan jakintza hitzaren ordez, zientzia espainolkeria. Ulergarriago izateko, omen?
|
|
|
enda, Gotzon, gotzain, eta beste. Hitz zaharkitu
|
batzuk
berpiztu zituen: agintari, idatzi, baita zubererazko ahul, zinegotzi.
|
|
|
Sabinok behintzat azpimarratu zuen Iparraldeko abertzale bun, 1
|
batzuek
eta Hegoaldekoek ere onartu ez dutena, euskara da euskotarren hizkuntza, beti erdaldun motz gelditzen zazikigunean eta zer egin behar dugun agindu nahi digutenak. Sabino beraren eragina hizkuntzan ezpada hain handia izan, gure kultura hurbil lokartua esnatu zuen.
|
|
|
Uste dut, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta haren ondokoen idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu behar lituzkela, desagertzera doan gizarte baten ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual
|
batzuk
edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu.
|
|
|
hiperbizkaieraren eredu hori onartu eta zabalduko dutenak. Horietako
|
batzuk
, hala nola Arriandiaga, Etxaide, Soloeta Dima eta, bizkaierazko joera garbizalea beste euskalkietara hedatzen ahaleginduko dira (266).
|
|
|
(269) < < Historia (lariaren) ren subjektibotasuna eta askotariko interes eta ikuspegiak euskala ritzaren historiaren esparruan ere antzeman daitezke: Esate baterako, ikerlari
|
batzuk
Arana Goiri ren lanetan hitz berri ugari sortzea, beste hainbaten asmakizunerako iturri izatea eta, horren bitar tez, euskaran tradizio aski luzea zuten mailegu 1atin erromaniko asko ezabatzen saiatzea azpimarratu dute; beste zenbaitek, aldiz, Larramendiren eraginarekiko haustura nabarmendu dute, horre1a euskaldunen jatorri iberikoa eta, ondorioz, euskaldunen Espainiarekiko lotura deuseztu as...
|
|
|
Ez ga ra gauza munduan zenbat arraza mota dauden jakiteko. Ikertzaile
|
batzuek
hi ruko sailkapena egiten dute, arraza handien artean beltzak, horiak eta zuriak aipatuz; beste batzuek, berriz, hirurogeikoa. Denak dira arbitrarioak.
|
|
|
Ez ga ra gauza munduan zenbat arraza mota dauden jakiteko. Ikertzaile batzuek hi ruko sailkapena egiten dute, arraza handien artean beltzak, horiak eta zuriak aipatuz; beste
|
batzuek
, berriz, hirurogeikoa. Denak dira arbitrarioak.
|
|
|
Ez gara horretaz luzatuko. Harenean, batez ere, hizkun tzarena ukituko dugu, baina honena ulertzeko beste puntu
|
batzuk
ere bai: arra zarena, zehazki.
|
|
|
Garaiko datu estatistiko en arabera, Bilbaoko hiritaren artean euskaldunak halako bi dira abizena es painola dutenak, 3.537 erdaldun 1.724 euskaldunen aurkez (21). Orobat, eskola nazionaletako maisu maistrak gero eta gehiago dira Bizkaian, 1894ko datu estastitikoen arabera, euskal abizenekoak 154 eta erdal abizenekoak, al diz, 129 Baina euskal abizenekoen kopuru hori oraindik areago murriztu be har da, baldin kontuan hartzen bada, horietako
|
batzuek
, Espainian jaiotakoak izaki, Euskal Herria mespresatu egiten dutela, euskara ez dakitela, edo, jakin da ere, gorrotoa diotela: «Total, que son muy contados los que(...) son biz kainos de naturaleza y en ideas, y los únicos en rigor que Bizcaya debiera sos tener para educar a sus hijos» (22).
|
|
|
Esandako arrazoi hauengatik guztiengatik, euskal gizarteak bizi duen ustel keriaren ondorioz, euskal arrazaren garbitasuna arriskuan dagoela iruditzen bai tzaio, haren defentsarako, neurri jakin
|
batzuk
hartzea proposatzen du, inmigratu entzat murriztaile izango direnak, horien artean bat, beti ere Euskadi independente hipotetiko batean, atzerritarrei sarrera debekatzea (27), eta bi, bertan kokatuak daudenak atzerritar gisa hartuak izatea, hots, gizarte bizitzan isolatuak edukitzea (28). Maketoen inbasioari gain hartzeko aterabide bakarra, erabateko isolamen duarena da (29).
|
|
|
Horregatik, hizkuntzaz aldatuta ere, ez luke nazio batek bere iza tea galduko (33). Beraz, harentzat hizkuntzak ez bide du zerikusirik ez pentsa menduaren antolaketan eta ez eraginik mundu ikuskeran, hizkuntzalari
|
batzuek
aitortzen dioten bezala. Bigarren ezaugarria da, euskara, literaturarako ez ezik, herritarrak irrelijiositatea eta inmoralitatea dakartzaten atzerritarren kontra de fendatzeko ere erabili behar dela, hura «babes» eta «kontrahorma» gisa hartuz, alegia (34).
|
|
|
Aranak, euskararen gizarte eragile gisa, hainbat ekintzatan parte hartzen du. Erakunde mailan, Bizkaiko Diputazioari Euskarazko Katedrari laguntza emateko eskaria egiten dion aldi berean (43), haren bizitza indartzeko bitarte ko eragingarri
|
batzuk
ezartzea proposatzen du, hala nola ikasle saiatuenentza ko sariak ezartzea, bertako ikasleen artean euskarazko lehiaketa publiko bat antolatzea literatura eta euskalaritzan, eta euskarazko liburu literario eta zien tifikoak idazteko laguntzak ematea (44). Izan ere, pozgarria da adineko jen dea euskara ikasten ikustea.
|
|
|
«autor veracísimo que, al tratar del cambio de a en e cita este ejemplo» (64). Berak herrian aita seme
|
batzuei
en tzuna, Kanpionek ez ezik, aita Uriarteren bertsoetan ere badatorrela gainera tzen du aita Akesolok (65). Hain anarkia handia aurkitzen den ortografiaren gainean, ordea, ez dira irizkideak.
|
|
|
|
Batzuek
uste dute, hauen artean Akesolok (77), Arana euskarazko bere la netan agertzen dela «barriztaria, eta aztertzaille eta kritikalari zorrotza», eta eus kalariek horietara jo luketela «zer irakatsi dauan eta nondik norako bi deak artu eta urratu dituen jakiteko». Teorian proposatutakoak praktikan nola aplikatzen diren jakitea argibide izan ohi da eta saiatuko gara alderdi hori ere aztertzen.
|
|
|
Zerrenda horien edukiaz, ordea, ohar
|
batzuk
egin beharrean gaude: lehe nik, zerrenda horietan agertzen diren zenbait hitz berri errepikaturik datozela; bigarrenik, zerrenda horietako hainbat hitz erro beretik eratorrita osaturikoak dituela egileak; hirugarrenik, berak euskara zaharretik hartutakotzat dauzkanak ere tartekatzen dituela, hala nola arrotz (extranjero), uin (ola), itz (palabra), ler (pino), lats (arroyo), baita euskara zaharretik hartutakaoak ere, hauen ar tean andera (señora), gogo (espíritu), euzko (cada pueblo vasko), eskar (mer ced, gracia), eta besterik.
|
|
|
Aranak zein neurritan asmatu zuen ala ez, beste kontu bat da, zenbait puntutan kritikatzekoa, beste batzuetan ez hainbeste, eta besteetan uste den baino gehiagotan, agian, txalotzekoa. Eta honen froga da Aranak asmatu edo eratutako hainbeste hitz txertatuta daudela,
|
batzuk
bes teak baino gehiago, ez gaurko hiztegietan bakarrik, baita ahozko zein idatziz ko erabileran ere. Hona hemen zerrenda horietatik jasotako hitz batzuk, be rak berritzat dauzkanak:
|
|
|
Eta honen froga da Aranak asmatu edo eratutako hainbeste hitz txertatuta daudela, batzuk bes teak baino gehiago, ez gaurko hiztegietan bakarrik, baita ahozko zein idatziz ko erabileran ere. Hona hemen zerrenda horietatik jasotako hitz
|
batzuk
, be rak berritzat dauzkanak: abenda (raza), aberri (patria), abertzale (patriota), abeslari (cantor), abesti (canto), abixen (apellido), adimen (inteligencia), ar pidedun (suscriptor), autetsi (elegir), batzoki (círculo, sociedad), bazkun (so ciedad), bildegi (depósito), edesti (historia), erdeltzale (erderáfilo), ereslari (músico), eresti (pieza musical), euskeltzale (euskeráfilo), Euzkadi (toda la nación vaska), euzkelgi (dialecto del Euskera), garagardo (cerveza), gotzon (ángel), gudari (soldado), ikastola (escuela), ikur (signo), ikurrin (bandera), ikurton (sacramento), irarkola (imprenta), ixenorde (seudónimo), izki (letra), laurleko (peseta), ludi (tierra), margo (color), oben (pecado), opaldu (dedi car), orlei (berde), sendi (familia), ugaztun (mamífero), zenbaki (número), etab., edota beste iturrietatik hartuak, Hervás enetik, adibidez, margo (color) bezala.
|
|
|
Ibon Sarasolak bere Euskal Hiztegia n ohartarazten duen bezala (80), hitz horietako
|
batzuk
abenda, batzoki, eresti, ereslari, ikurton, hizki, margo, oben, eta horrelakoak, egungo hiztegietan sartuta dauden arreo, gutxi erabiltzen di rela. Bego.
|
|
|
Bego. Edota beste hitz
|
batzuk
, garagardo bezala, ez direla hiztegi ho rretan agertzen, baina bai Elhuyar Hiztegia n (81). Bego hau ere.
|
|
|
Salbuespen bakarrak, Josu eta Miren izango lirateke, edota jato rrizko izenean kasuan, Keperin eta Karla, Zeperin (Zepherinus) eta Karol en (Carolus) ordez. Bestalde, atzerriko izenei euskal itxura emateko, izenen jato rrizko iturburura jotzen baitu, bide horretatik mota askotako izenak ateratzen zaizkio,
|
batzuk
, Koldobika bezala, aski bitxiak, eta beste batzuk, Kepa beza la, onartuagoak izan direnak. Izenak itxuraz euskalduntzean, egiazko premia bati erantzuten ziolakoan zegoen, euskal idazleak gehienetan inguruko erdere tatik gaztelaniatik eta frantsesetik hartuta ematen baitzituen izenak.
|
|
|
Salbuespen bakarrak, Josu eta Miren izango lirateke, edota jato rrizko izenean kasuan, Keperin eta Karla, Zeperin (Zepherinus) eta Karol en (Carolus) ordez. Bestalde, atzerriko izenei euskal itxura emateko, izenen jato rrizko iturburura jotzen baitu, bide horretatik mota askotako izenak ateratzen zaizkio, batzuk, Koldobika bezala, aski bitxiak, eta beste
|
batzuk
, Kepa beza la, onartuagoak izan direnak. Izenak itxuraz euskalduntzean, egiazko premia bati erantzuten ziolakoan zegoen, euskal idazleak gehienetan inguruko erdere tatik gaztelaniatik eta frantsesetik hartuta ematen baitzituen izenak.
|
|
|
Aranak asmatu eta eraldatutako hainbat izen ez ote daude aski ondo erro tuta euskal izendegian? Zerrenda zehatza emateko beste azterketa bat egin be harko litzateke, baina bihoaz
|
batzuk
: Miren, Garbiñe, Koldo, Koldobika, Ke pa, Joseba, Josebe, Miren, Mirena, Edorta, Josu, Josune, Eukeni, Gontzal, Julen, Julene, Andoni, Andone, Andoni, Lander, Gabirel, Bingen, Irene, Ixidor, Gorka, Jon, Jagoba, Ixaka, Balendin, Keperin, Elene, Gurutze, Markel, eta ge hiago (85).
|
|
|
Sabino Arana, politikari eta saiolaria, euskal poeten antologian ere sartu ta geratu da. Santi Onaindiaren Milla euskal olerki eder bilduman (1954) da toz haren poema
|
batzuk
. Baditu guztira 33 poema, gehienak txikitxoak.
|
|
|
Zentzu honetan, Aranarenak badu gaurko tasunik, seriotan galdetzea baita, euskal kasura etorrita, literaturaren garape nak XX. mendeaz geroztik zer nolako eragina izan duen nazio askapenean. Euskal Pizkundeak, Aitzol buru zela, fede itsua ezarri zuen 1936ko gerraurre ko literatur mugimenduan; posfrankismoko azken hamarkada hauetan bide za bala ireki izan zaio literaturari eta bere ugaritasunean lortu da, Madriletik pa sata, euskal idazle
|
batzuk
atzerriko hizkuntza batzuetan ezagutzera ematea ere itzulpenen bidez. Baina zer suposatu du literaturaren loraldi honek aberrigin tzaren gorakadan. Honetaz eztabaida publikorik ez da egin.
|
|
|
Zentzu honetan, Aranarenak badu gaurko tasunik, seriotan galdetzea baita, euskal kasura etorrita, literaturaren garape nak XX. mendeaz geroztik zer nolako eragina izan duen nazio askapenean. Euskal Pizkundeak, Aitzol buru zela, fede itsua ezarri zuen 1936ko gerraurre ko literatur mugimenduan; posfrankismoko azken hamarkada hauetan bide za bala ireki izan zaio literaturari eta bere ugaritasunean lortu da, Madriletik pa sata, euskal idazle batzuk atzerriko hizkuntza
|
batzuetan
ezagutzera ematea ere itzulpenen bidez. Baina zer suposatu du literaturaren loraldi honek aberrigin tzaren gorakadan. Honetaz eztabaida publikorik ez da egin.
|
|
|
Kontua da, etxeko zein kanpoko euskaltzale
|
batzuek
Aranari bere garai an leporatu ziotela Bizkaitarra aldizkarian euskarazko testu gutxi agertzen zela. Aranak bere erantzunean dioenez, hasierako asmoa osorik euskaraz argi taratzearena zen, baina hainbat arrazoirengatik, funtsean jarraiko hiru hauen
|
|
|
Baina Batzar haien inguruan gertatuak ez dira hain sinpleak
|
batzuen
eta besteen iritzi zenbait puntutan kontrajarriak modu horretan polarizatuak eta sa
|
|
|
Izan ere, historiografia gezurtatzeko modu asko daude, eta ho rietako bat, datuak manipulatzea, edo aipatzeke uztea da. Gu ere ibiliak gara gai honen inguruan Orixeren lana aztertu genuenean, baina lehengo iturriak berrikusi eta berriak aztertzean, orduko balorazio
|
batzuk
findu beharrean aur kitu garela aitortzeko lotsarik ez dugu (112).
|
|
|
Remen basten dira nahasketak.
|
Batzuen
ustez, Manuel lrujok 1954ko artikulu batean idazten zuen bezala (115), ez bat, baizik hiru gai hauek jorratu omen ziren bertan, hots: hizkun tzaren defentsarako bide egokiak hartzea, euskal kultura zabaltzea eta euskal ortografia batzea.
|
|
|
Geroztik, Pierre Charrittonek, Broussainen iturrietan oinarrituta, zeheta sun
|
batzuk
eransten dizkio Sabino Aranaren testuari, hots: hiru batzorde hau etako buruak Adema Zalduby, Kanpion eta Arana Goiri izan zirela eta Batzar Nagusian onartua izan zela Arana Goirik ortografi batasunerako proposatuta ko plangintza, esaten denez aipu espliziturik eman gabe, ordea, beste ba tzorkideak horretara behartu omen zituelako:
|
|
|
Kontra erasoaren beroan, hasieran Donostian 1902ko otsailaren 24an bilkura bat egi tea bururatu zitzaien, baina gero atzera egingo dute; horren ordez, beren hari ko batzarkideak bildu, orotara 72, eta erreferendum bat idaztea erabakitzen da, zeina Guilbeau idazkariak egin baitzuen 1902ko otsailaren 12an, besteak bes te, zuzenean Aranaren proposamenaren kontra, oinarrizko bi punturen gaine an argitasunak emateko. Lehenengoak dio, arazo
|
batzuk
tarteko, egiteko orto grafikoa eta literarioa nahastu egin direla:
|
|
|
Txostena egin, egin zuen Aranak, baina txosten hori ez zi tzaien batzarkideei heldu. Hendaiako Batzarreko kide garrantzitsu
|
batzuek
or tografiaren arazoa bizpahiru urtez atzeratzea komeni zela argudiatu baitzuen, Ademak txostenari ez zion segidarik eman. Sabino Aranak, noski, begi txarrez hartu zuen erabakia, salatzeko modukoa iruditzen zaiona:
|
|
|
Bestalde, ezin ukatuko da, ezta ere, Aranak bere irizpide ortografikoak zeuzkala, arras bereak, eta askotan esan izan denez, argudio logikoaren inda rrari zion fede itsuagatik, ez zuela amore ematen jakin izan e abaki adostu
|
batzuetara
heltzeko testuinguruak zalutasun gehiago eskatzen zuen uneetan. Aranak ortografía eta fonetika garbiki ez bereiztean huts egin zuen eta badi rudi, Azkuerekin izandako gutunezko harremanetan azaltzen den bezala (149), Hendaia eta Hondarrabiako Batzarretan sortutako kalapita horretan zetzala.
|
|
|
«Uno de ellos que habla y escribe bastante bien euzkera, pero es un carlista furibundí simo, otro que no es carlista y habla y escribe el euzkera, pero no bien y que debiendo escribir crónicas no las escribe, y el tercero que ni habla ni escribe el euzkera, pero habla y escribe acerca del euzkera» (176). Eleizalderentzat ho rietatik inork ez bide du autoritate linguistikorik Alderdiak (177) proposatuta ko euskal izenak «mote»
|
batzuk
besterik ez direla esateko. Urkijori ez dio inork eman euskalari patenterik, Karmelo Etxegaraik ez du gai horretan ezagutzarik, Txomin Agirrek euskarazko bi nobela ditu.
|
|
|
Politika norberaren ideologiari dagokion zer bait da, zerbait partikularra; kultura, aldiz, komunitate baten ondarea, zerbait kolektiboa (185). Zentzu honetan, kulturaren eta politikaren arteko bereizketa hori egin zutelako, hain zuzen, eredutzat jartzen dira euskal kulturan nor izan diren
|
batzuk
, hala nola Julian Elorza, Azkue, Pierre Lhande, Juan de lturral de y Suit, Wentworth Webster, edo berriagotan, Julio Caro Baroja, edo Jose Migel Barandiaran bera. Fundamentalismorik ez da behar:
|
|
|
Baina, askotan esaten bada ere, gaur ozenki esan dezakegu, orduko ez Arana bat, baizik bat baino gehiago errebindikatzen dituztela:
|
batzuek
lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren bidetik gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian.
|
|
|
Baina, askotan esaten bada ere, gaur ozenki esan dezakegu, orduko ez Arana bat, baizik bat baino gehiago errebindikatzen dituztela: batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste
|
batzuek
azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. Euzkerea koek, hain zuzen, lehen Sabino erasokor hura, politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza izango baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren bidetik gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian.
|
|
|
euskara irakasteko esko lak ematea, iritzi publikoan eragina izan eta euskal pentsamendua euskaraz lantzeko aldizkari bat sortzea jadanik aurreko urtean bideratua eta, azkenik, abertzaletasuna zein euskaltzaletasuna pizteko liburuak argitaratzea. Azken as mo hau betetzeko, Euzkerea aldizkariaren jabetzakoa den Pizkundea argitale txea daukate eta honek hainbat liburu kaleratzen ditu, horietako
|
batzuk
, bere garaian izan zuten arrakastarengatik berehala agortu zirelako, berralgitapenak direnak, hala nola Método gradual para aprender el Euzkera, Egutegi Euzko tarra, aldizkariak berak bizkaieraz eta gipuzkeraz prestatua, eta Aranaren Tra tado Etimológico de los Apellidos Euzkéricos, eta besterik (188). Beste libu ru batzuk ere argitaratzeko prest zeudela iragartzen zen, hauek zehazki:
|
|
|
Azken as mo hau betetzeko, Euzkerea aldizkariaren jabetzakoa den Pizkundea argitale txea daukate eta honek hainbat liburu kaleratzen ditu, horietako batzuk, bere garaian izan zuten arrakastarengatik berehala agortu zirelako, berralgitapenak direnak, hala nola Método gradual para aprender el Euzkera, Egutegi Euzko tarra, aldizkariak berak bizkaieraz eta gipuzkeraz prestatua, eta Aranaren Tra tado Etimológico de los Apellidos Euzkéricos, eta besterik (188). Beste libu ru
|
batzuk
ere argitaratzeko prest zeudela iragartzen zen, hauek zehazki: aita Zabala Aranaren Otoidi kistarra, Goyaldek itzulitako lpuñak (Sienkevicz po loniarraren ipuinak), Hamaika gabetako ipuñak, Nabarriztarrak itzuliak, Zen bakiztija (Aritmética), Daneurtiztija (Geometría), Goizparra (Ebanjelioak), Jo seba Altunaren Ume euzkaldunaren laguna, eta Amandarroren Azijerea ta osasun bidia (Urbanidad e higiene) (189).
|
|
|
2.2.1 Maisuaren kontraesale horiek, Euzkadi, Euskera eta horrelako al dizkarietan idazten dutenak dira. «Errolegi» ezizena daraman egilea da erro tarriaren zapadura ezagutzen lehena, Euzkadi aldizkarian, 5.067 zenbakian, Sabino Aranaren Lecciones de Ortografía del Euzkera Bizkaino liburuan ager tzen diren iritzi
|
batzuk
kritikatzen edo zuzentzen omen dituelako, hala nola
|
|
|
Azken batean, ongi asmatutako edo herritik jasotako hitzen egokitasun kontua erabilerak erabakitzen baitu, beude hor auzi horiek. Elorregi kritikaria, hau ere esan beharra dago, ez zebilen beti zuzen, zeren, Bizkaian erabiltzen diren «bier> >, «bijar» eta «bijer» forma ortografikoak direla eta, Aranaren tes tuan kontraesan
|
batzuk
ikusi bide baitzituen ez zeuden lekuan eta, lege fone tiko eta ortografikoen arteko bereizketaz egiten dituen zehaztapenez ez ohar tzean, ondorio faltsuak ateratzen baititu (206). Sabino Aranak, hain zuzen, hiru forma horietatik Lekeitioko «bijar» hobesten du eta, beraz, horrela ahoskatu eta idaztearen aldekoa agertuko da.
|
|
|
Eztabaidak aurrera egingo zuela espero zen unean, Errolegik uztea era bakitzen du, Sabino Aranaren erroreak ezin direla argitaratu eta, Euzkerea ko en presioz Euzkadi-ko aholkulariek hala eskatu omen diotelako (207). Egun kari honetako
|
batzuk
maisuaren izena gutxiesten ari zirelakoan zeuden Euzkerea koak eta horregatik kexatu ziren hango zuzendaritzaren aurrean (208). Une horretan Euzkadi-ko «Euzkel atala» saileko arduraduna Orixe bai tzen, Kirikiñoren lekukoa hartu zuena, hain zuzen, honek bere sailetik Errole gi lankidea arrazoi ez linguistikoengatik isilarazi zutela idatzi zuelako (209), antisabinisten buruzagi deklaratu zuten eta, harrezkero, gerra pertsonala egin go diote.
|
|
|
Euskararen gainbehera gertatu dela azken berrogei urte hai etan zenbait herritan? Egia da, baina ez, haren ustez, Altubek dioen bezala eus kal idazle garbizaleen erruz, beste arrazoi
|
batzuk
ere tartekatu izan direlako baizik, batik bat hauek: bat, Errioxa, Araba eta Nafarroan, adibidez, euskal idazlerik ez zen garaian gertatu zen euskararen hondamendia; bi, hizkuntza, familian ez ezik, kalean eta eskolan ere erabiltzen baita, Nafarroan azken ho riek izan dira euskara baztertzeko bide nagusi; hiru, komunikabide idatziek ere beren eragina dute, eta hor Euzkadi eta El Día egunkariak, adibidez, gehien bat gaztelaniaz ari baitira, horiek ere «euzkera baztertu eta atzerazoteko bide rik zabalenak» gertatu dira; lau, herriari artez eragiteko, ahalik eta euskara gar
|
|
|
Kirikiñoren adibide ak ere ez bide du askoz gehiago balio, honen lanak ere, garaiko beste idazle gehienen antzera, gutxi irakurriak baitira. Haren Bigan·en Abarrak liburutik ale bakar
|
batzuk
bakarrik saldu zirelako kexu omen ziren argitaratzaileak. Kiriki ño, gainera, hainbat hitz berriren sortzaile izan zen, «fué uno de los más pu ristas que han existido» (231), eta neologismoak erabiltzeari ere ez zion uko rik egin, hala nola auteskunde, itz egin, aots, bentasun, abesti, gudate, osa/ ari, guda, izpar, garazki,/ aterri batza, irakurle, irakurri, izparringi, idatzi, ingi, ele, andrakila, orraztontzi, deun, endore...
|
|
|
Mindura agertzen dute Sabino Arana euskalariaren jakintza auzitan ja rri duelako, lehen transkribatu dugun hari buruzko esaldian erdi trufazko hi tzak erabiltzen baititu, hala nola «la bébue», «faire une trouvaille», «son ig norance». Ohar
|
batzuk
egiten dizkiote: bat, Bidasoaz hemendik ez deJa inoiz maestu esan, maisu baizik, eta bera dela txirrist egiten duena; bi, Arana Goi rik jendearen aurrean ez duela sekula errienta hitza erabili izan; hiru, Hego
|
|
|
Lehen aroan, bada, jarrera moderatua erakutsi zuen ortografian bezala politikan Azkueren gerizpean. Harenean aldaketa nabarmena EAJko kide bihurtzean ematen da, 1909an Bizkaitarra astekariko euskal sailaren ardura eta 1913an Euzkadi egunkariarena hartzen duenean, hain zuzen, bigarren arotzat jo daitekeen honetan hasten baita sabindar eredura hurbiltzen, batez ere, foneti ka eta ortografian, tarteka neologismo
|
batzuk
ere sartzen dituelarik (lbid., 138.or.). Garbizalea ba da, bai, baina neurri dosifikatuan.
|
|
|
Galdetu izan da, orobat, Aranak zenbateraino ezagutzen zituen autore kla sikoak.
|
Batzuen
ustez, idazle zahar asko irakurri zituen. Bizkaikoak seguru as ka bai, hala nola Astarloa, Zabala, Kapanaga, Añibarro, Fray Bartolomé, El gezabal, Uriarte (256), eta, bereziki, Mogelen Peru Abarka, oso zehatz (257); Hemaniko Agustín Kardaberaz ere bai.
|
|
|
Ro ni buruz esan dezakeguna da, euskalaritzaren sailean egin diren ekarpenen bi bliografía espezializatua irakurtzean, gaurko euskal hizkuntzalari profesiona lek apenas aipatzen dutela Arana Goiriren izena. Hala ere, ugalduz doaz Aranari buruzko lan monografikoak (260) eta horietako
|
batzuen
edukia azter tzera pasatuko gara.
|
|
|
ERAKUNDETZEA BESTE ARLO
|
BATZUETAN
|
|
|
Sabinoren lanetan azterketa tematiko zehatz bat egiteko dagoela uste dut eta onuragarria izango litzateke alderdi askotatik. Haren idazlan ezagunetatik azterketa xume bat eginda, hara hor, beste arlo
|
batzuetako
erkundetzeaz jaso tako adibide zenbait:
|
|
|
Beste
|
batzuentzat
, espainiazaleentzat, aspaldiko partez oso erasokor ari diren horientzat, Sabino Arana aipatzerakoan badirudi euren aurkako zerbait esan dela, eta gaur eguneko testuinguru europearrean izan litezkeen adierazle rik ezezkorrenak egozten dizkiote, batez ere arrazakeriazale eta xenofobo hu tsa izan zela. Horretarako, bada, Aranaren mezuak eta lanak berezko duten tes tuinguru historikotik atara besterik ez dute egiten behin eta berriz.
|
|
|
Sabi no Arana Goiri, bizkaitarra. Aurten haren heriotzaren mendeurrena betetzen da, eta, beraz, bidezkoa da euskaldun guztiok harekin dugun zorra kitatzeko, beraren omenez oroitzapen ekitaldi
|
batzuk
antolatzea. Gaurkoan, beraz, Eus kaltzaindiak Sabino Arana Kultur Elkartearekin hatera, Abandoko seme argi ak Euskal Herriaren hizkuntza nazionalean eta gure kulturan izandako eragi na eta ondoko belaunaldiei utziriko emaitzak gogoratu eta haren testuinguruan balioetsi nahi ditu.
|
|
|
Eta Azkue, apaiza izateaz gai nera, karlista izana zen, eta ideietan askotan ez zetorren bat Sabinorekin, bai na halere, haren merezimenduak ezagutu eta aitortzen zituen zintzoki, hark Eta ez zen eskandalizatu giro eta testuinguru berean bizi zirelako, hain zuzen. Eta orain, desorduan, haren aurka jo eta ke ari diren baskofobo
|
batzuek
hori ho beki jakin Iukete.
|
|
|
Nolanahi ere den, ez nuke neure aurkezpen hau amaitu gura Aranaren euskal ekarpen
|
batzuk
gogoratu barik: lehenengo eta behin, euskara ikasi zu en, geroagoko euskaldun berri askorentzat eredua izanik; euskarak gure nazio aren osaeran daukan garrantzia azpimarratu zuen; euskararen batasunerako le hen pausoak ezarri zituen, ipar eta hegoaldeko euskaldun guztientzat ortografia batzea planteatu zuenean; onomastika arloan frantses eta espainolaren azpian geneukan menpekotasunetik irten eta euskal santutegi berria eratu zuen, gaur ko lñaki, Jon, Miren edo Edume ugarien sortzaile espirituala izanez, eta, az kenik, hizkuntza txukuntzeko kezkaz oroitu beharra dugu, euskarak kultur eta zientzi terminologia berria bere erroetatik sortzeko daukan ahalmena nabar menduz.
|