|
2003
|
|
|
1977an lehergailu batek berriro ere isilarazi zuen Loiolako Herri Irratia eta 15 egunetan euskal herritarrek emaniko diru laguntzari esker berriro martxan jarri zen.
|
Baina
Frankismo garaiko zailtasunak gainditzen eta euskarari behar zuen lekua aitortzen jakin izan zuen. Esaterako, aipagarria da 1977ko martxoan antolatutako «24 orduak euskaraz» ekitaldia.
|
|
2004
|
|
|
38 Primo de Riveraren diktaduran, estatua gehiago indartzeko somaten a sortu zuten, talde paramilitar modura. Somaten aren jatorria berez katalana da eta Aro Berritik dator
|
baina
Frankismoak, FET de las JONS eko kideak somatenetan bildu zituen, muga babesteko eta makien infiltrazioak eragozteko. Unitate paramilitar hauek, oso erabilgarriak izan ziren gerrilarien aurkako partidetan aritzeko, maquis blanco bezala izenaz ere ezagutua zen.
|
|
2006
|
|
|
1959an ireki nuen kolegioa
|
baina
frankismoa ez zen nirekin behin ere sartu. Kolegio txikia da, pribatua, liberalaa baina ez zidaten kasurik egin eta, uste dut hain txiki izateagatik utzi gintuztela bakean.
|
|
2009
|
|
|
Egia jakitea, justizia administratzea eta frankismoaren biktimei ordainaematea, hiru gai horiek albora utzi eta ahaztu ditu Memoriaren Legeak. Legearenarabera, frankismoa da legez kontrakoa,
|
baina
frankismoaren ekintzak legezkoakizan ziren. Memoria Historikoaren Legearen eskasiez gain, justizia egitea alde batera uzten duelako, oraindik ere egin barik daude lege horren hainbat alderdigaratuko dituzten dekretuak; hamar hilebete pasatu behar izan dira lehen dekretuak aurkezteko; ematen du gobernuak ez dituela bere lehentasunen artean.
|
|
2010
|
|
|
Alcañiz herriaren bonbardaketa. Gutxienez 250 hildako eragin zituen bonbardaketak, ziurki gehiago,
|
baina
frankismoak ezabatu zuen arrasto oro. Erregistrorik gabeko gehienak presaka hobi komunetan ehortzi zituzten, tropa italiar eta nazionalkatolikoak barneratu aurretik.
|
|
2012
|
|
|
Begirada makurtu baino ez nuen egiten, eztarrian esaldi isildu bat bainuen, gestionatzen ez nekiena, gurasoak zerbait ezkutatzen ari zirela esan nahiko zukeena; zerbait ezinezkoa dudarik gabe. Gerora, hamasei bat urte nituela sabelaren ahoan loratu zen narrazioaren hazia izango zen perpaus madarikatua, hil baino lehen amonak oparitu zidan albornoz harekin batera; el otro día se tiró una vieja al lago y se mató, ume baten ahotan;
|
baina
frankismo betean hasi eta nire bizitza kolpatzera iritsi zen narrazio hura hasteko, gezurrei neurria hartzen ikastea falta zitzaidan, eta jainkoek ere esaten zituztela noizean behin. Gertaeren sintaxia ikasi eta elipsiak perpausa zehatzez isiltzen hasi arte, urte asko falta ziren, eta ordura arte, familia bazkarietan barre egin genuen gezurrak esaten ikasi omen nuen aldi hartaz, beste hainbesteren gerizpean, amona ezkutatzen zidatenak.
|
|
2013
|
|
|
Bada frankismoaren inposaketa dela argudiatuta uko egiten dionik ere.
|
Baina
frankismoa ez zen existitu Frantzian esate baterako, eta bikoizketa oso bizirik egon da eta dago herrialde horretan, «ezinbesteko baitute [frantsesa] ingelesetik babesteko» (Zubizarreta, 2007: 34).
|
|
2014
|
|
|
Don Domingo deitzea maite zuen hark, eta beste garai batean berorika egin zitzaion halako bati,
|
baina
frankismoaren hegalpean hazitako kasta hark aspaldi hautsi zituen arbasoekiko lokarri lotsagarriak, eta erdaraz aritzen ziren praktikantearen kontsultara zihoazenak oro: erdara nola hala murduskatu batean batzuk, erdara erosoan bestetzuk, baina ahots dardartiz denak, ez hizkuntzak baizik pertsonaiak sortzen zuen larderiaren ondorioz.
|
|
2015
|
|
|
Ospakizunaz gain, oroitzapen eta aldarrikapen eguna ere bazen, hildakoen senideek eta gudariek ere parte hartzen zutelarik.
|
Baina
frankismoaren azken urteetan, Guardia Zibilak hitzordu historiko hura zapuzteari ekin zion, besteak beste, erromerian txistua jotzea debekatuz, bideko kable elektrikoetan nahiz Bizkargi mendi tontorrean jarritako ikurrinak kenduz. Arratsaldean Zornotzara jaisteko eta aldarrikapen eta festa giroarekin jarraitzeko ohitura zegoen.
|
|
|
Elkartasunaren bidez, bide berriak urratuz, ateak zabaldu behar zaizkio etorkizuneko gizakiari. Koherentea izan nahi duzu predikatzen duzun sozialismoarekin,
|
baina
frankismoak ez dizu ematen zure nortasuna garatzeko aukerarik. Sistemaren kontra egiten duzu behin eta berriz talka, eta, beharbada, hori da zure kontsolamendu nagusia, zeren azken batean aurrez aurreko borroka zuzena beste biderik ez daukazu.
|
|
|
Bartzelonan (Herrialde Katalanak) jaio zen, eta han eman zituen bere lehen urteak. Filosofian lizentziatu zen hiri horretan,
|
baina
Frankismoaren tunel ilunetik ihesi, Parisa joan zen, eta soziologia ikasi zuen han. Kubako Iraultzarekiko atxikimenduak Karibeko uharteraino eraman zuen 1970eko hamarkadaren hasieran.
|
|
|
18a)
|
Baina
frankismoaren hizkuntza zapalketarekin batera, demokrazia aurretik herri aginteen utzikeria euskararen erabilerari zegozkion kontuetan betidanik ohikoa izan zela kontuan hartzea ezinbestekoa dugu.18b) Baina ezinbestekoa dugu frankismoaren hizkuntza zapalketarekin batera kontuan hartzea demokrazia aurretik betidanik ohikoa izan zela herri aginteen utzikeria euskararen erabilerari zegozkion kontuet... **
|
|
2016
|
|
|
1 Hauteskunde kanpainan legezko parekotasunerako bermeak (estatuko hedabideetarako sarbidea, jendaurreko bilera, propaganda idatzia); eta hori guztientzat. 2 Txandakatzearen printzipioa, hots, boterea hartu eta herritarrek hala erabakitzean, hura uzteko konpromisoa, egun horri ez diogu zentzu handirik hartzen,
|
baina
frankismo luzearen ondotik...?; 3 Amnistia:
|
|
|
egiten dutela erregimen diktatorialek egiten dutena, zergatik egiten duten? azaltzea Sazen beste kritika bat, Linzek faxismoa ikertu bai,
|
baina
frankismoa berez hainbeste ez duela ikertzen da (Saz, 2004: 81 eta 153).
|
|
|
Berak esaten du nazismoak behintzat auzi bat eduki zuela, alde batetik, Nurenbergen; beste aldetik, Eichman bera Mossad ekoek hartu zutenean, Argentinan, eta gero juzgatu eta heriotzera kondenatu zutenean Jerusalemen.
|
Baina
frankismoak ez du auzirik eduki, biktimek ez dute errekonozimendurik eduki, ez da hor gertatutakoaz ia hitz egin. Are txarragoa, isiltasuna da gehien nagusitu dena etxeetan.
|
|
2019
|
|
|
Euskal Herrira itzulita, abokatu lanetan jarraitu zuen Donostian. 1950eko hamarkadan Gipuzkoako buruzagi karlista nagusia izan zen,
|
baina
frankismoarekiko kolaborazionismoa bultzatzen zuen Espainiako tradizionalismo ofizialarekiko oposizio etengabean. Ikuspegi ideologiko doktrinario alderdikoi batetik, euskal kultura sustatzeko ekintzetan parte hartu zuen, bereziki hizlari gisa.
|
|
|
Era berean, Pirinio Behereetako kideak izendatzeko beste arrazoi bat izan zitekeen.
|
Baina
frankismoaren errepresioaren menpeago zeuden euskaltzainek geldiarazi egin zuten:
|
|
2020
|
|
|
Behin kofradia desagertu zenean, batelak moilan zituzten arrantzaleek Batelarien Elkartea sortu zuten,
|
baina
frankismo garaian biltzea eta antolatzea galarazita zegoenez, 1989ra arte ez zuen hartu taldeak elkarte izaerarik. Gaur egun, moilan egoten diren ontzi guztien jabeak dira elkarteko kide.
|
|
|
Izan dugu beste idazle donostiar handiago bat, antigutarra, zazpi nobela eta ehundaka artikulu urregorrizko idatzi zituena,
|
baina
frankismo betean Francori baketsuki eskariak egin beharrean, ez zuen, ba, sortu zuen erakundea sortu, beste halako moduko dozena erdi bat lagunekin, eta, gainera, Espainiari egindako bekatu larri hori inoiz aitortu ez; gustura askorik egon liteke Antiguako Gaskuina plazan buru erdiko monumentu bat izatearekin; zer da udal liburutegiari haren izena jartzeko eskari burugabe hori, lehen esan bezala,...
|
|
|
" Paradoxikoa da ETAren kasuan zenbait biktimaren jarrera. Horietako askok ETAren indarkeria ez ahazteko esaten dute,
|
baina
frankismoaren krimenak ikertzeko esaten dietenean, orduan, bai, ahaztea komeni da, etorkizunera begiratu behar dugu".
|
|
2021
|
|
|
Bertsozaletasuna etxetik zetorkion,
|
baina
frankismo garaiko lehen txapelketekin beste dimentsio bat hartu zuen Amurizaren interesak:
|
|
|
1960ko eta 70eko hamarraldietako Pizkundeko Euskal Kantagintza Berriak ahozko euskal ondarearen berreskurapen eta berrerabiltze abangoardistarekin lan itzela egin zuen, eta Letek mugimendu hartan parte hartze garrantzitsua izan zuen. Bertsolaritza zaletasun, iturri eta langai garrantzitsu bat izango zuen gerora ere [1],
|
baina
frankismo garaiko urte haietan ere eskani zituen proiektu interesgarriak: Gabon Txirrita antzezlana idatzi eta zuzentzea, esaterako.
|
|
|
1955 urtean zehar isunak udaletxean pilatu eta hainbat etxola eraitsi zituzten, baita teilatua zutenak ere, ustezko lege idatzi gabeak zioenaren aurka.
|
Baina
frankismo garaiko botereak zaharkituta zeuden eta beren gaitasuna oso mugatua zen halako arazo bati aurre egiteko. Urteak falta ziren arazoari konponbidea emateko.
|
|
|
Hasiera bazen akordioa biolentziaren intentsitatea emendatzeko, gerla herrikoiari edo erakundearen eraginkortasunari begira.
|
Baina
frankismotik demokraziara pasatu ginen, krisia zela eta klase langilearen deliberamendua ahultzen ari zen, eta gure ingurunean zabaltzen ari ziren mugimendu sozial berriekin aurrera jotzeko, ikusten zen gero eta jende gehiagoarentzat biolentzia hilgarria ez zela justifikatua, ez eta onartua ere.
|
|
|
ETA Militarrak demokrazia nahi zuen,
|
baina
frankismoarekin hautsiz, eta paralelismo osoa ikusten zuen Euskadin autogobernua eta Estatuan askatasuna hedatze artean.
|
|
2022
|
|
|
Hala eta guztiz ere, bi Espainien irudiak —faktikoa eta beltza alde batetik eta aurrerazalea bestetik— oraindik ere indar handia dauka. Nahi besteko ñabardura egin litezke
|
baina
frankismoa inoiz baino biziago dago egitura guztietan: epailetzan, politikan, komunikabideetan eta ekonomian, besteak beste.
|
|
|
Ez orduan ez geroago ere, baserritarrentzat.
|
Baina
frankismoa iritsi zen eta diktadoreak baimena eman zion Elizari aurrean aipatutako ziurtagiririk gabe larre, lur eta soro immatrikulatzeko; nahikoa zen gotzain jaunak «uso y disfrute» hori sinatzea.
|
|
|
Ez dut asko sartu nahi XX. mendean. Ez da nire espezializazioa, eta oraindik ez dut aski perspektiba hori aipatzeko,
|
baina
frankismoaren alderdi batzuk ikertu ditut, eta esan behar da Gasteizko hiriaren historian, bederen, emakumeak orduan egon direla okerren. Hori, batik bat, genero indarkeriari dagokionez antzeman daiteke.
|
|
|
|
Baina
frankismoaren urte gogorrak ziren 1950eko hamarkadako haiek. Espainiatik kanpo lanera ateratzeko debekua ezarria zuen erregimenak.
|
|
2023
|
|
|
Hala, Siscaren pertsonaia, adibidez, fikziotik jaio da,
|
baina
frankismo garaian jazotako benetako kasu bat du oinarri, idazleak zehaztu duenez. Izan ere, lehenago bezala geroago, andre asko abortatzeagatik sartzen zituzten preso; oso baldintza txarretan eta goseagatik egiten zutena, idazleak gehitu duenez.
|
|
|
Zain zain egon ginen, egunero irratia entzunez; izugarri luzatu zen amaiera hura.
|
Baina
frankismoaren atzaparren kontua etxetik sentitu nuen nik dezente. Gure aita kartzelan egon zen, nik 15 urte nituela, lau urtez, ETArekin kolaboratzeagatik.
|
|
|
Hamasei urteko gerraren eta ia hiru hamarkadako su etenaren ostean, sahararrek berriz ere armak hartu dituzte. Mendebaldeko Sahara Espainiako kolonia izan zen, 53 probintzia,
|
baina
frankismoak ez zuen behar bezala amaitu deskolonizazio prozesua. Traizioen kateaketa etengabea da orduz geroztik.
|
|
|
Ez, ez diat xantza onik izan hirekin. Etxerako moduko euskaldun zangarren bat garaiz agertu izan balitzait esku eske edo gaurko neska gazteek duten askatasuna izan banu, ez ninduan berehalakoan harrapatuko hire sare likatsuan,
|
baina
Frankismoaren hondarreko gizarte bidegabe hartan zer aukera genuen ba emakumeok. Lehenbailehen ezkondu ahal zenarekin eta kitto, etxeko lanak egitera.
|
|
|
Azalpen honetan, XIX. mendeko eta XX. Mendeko hasierako kontrolen gaineko azalpen txikia ematen da, gaia lehenengo kapituluan ere jorratu delako,
|
baina
Frankismo garaian emandako kontrolei garrantzia emango zaizkio, horiek izan bait ziren gaur eguneko kontrol sistemen oinarri eta toki erakundeen finantza jardueraren oinarri ere.
|