|
2005
|
|
|
Aditz laguntzailearen elipsia bereziki kontaeran baliatzen du, aditzoina usu hutsik ezarriz, edo aditz nagusia partizipioan.
|
Baina
aditz nagusia ere badaki ezabatzen, edo aditzik bat ere gabe hizketa eta kontaerako esaldi laburrak osatzen. Aditz laguntzailea ren elipsia da Ithurrik syntaxe de la rapidité de la phrase deitzen duenaren oinarri (Grammaire, 445). Aditzaren bere gisa lekuratzeak (are SOV delako ordena kanonikoa maíz elkarrizketan ere ez gordetzeak) nahiz aditzaz landako inversioek, anakoluto ek eta figurek Hiriart Urrutiren hitzordenaren askatasuna baina mintzairaerretorikoaren edo estilistikaren manupekoa salatzen dute.
|
|
2008
|
|
|
Bertan irakur dezakegunez, erreflexibotasuna adierazteko euskarak bi baliabide erakusten ditu: bata egitura iragankor arrunt batean ren> burua> izenordaina erabiliaz, eta bestea hemen aipatu dugun adizki mota iragankorraren bidez.
|
Baina
aditz guztiek ez dute joera bera erakusten bi baliabideekiko: aditz ba tzuek ren> burua z bakarrik egin dezakete erreflexiboa; beste batzuek aditza iragan gaitz bihurtzen soilik, eta badira biak onartzen dituztenak:
|
|
|
Ez, euskaraz bezala,?* las mitades?.
|
Baina
aditzak ad> sensum> komunztadura egin dezake edo ez. Euskaraz komunztadura berezi hori, nonbait, bi aldiz gertatzen da.
|
|
2010
|
|
|
Orduan bai aldarrikatu, aditzera eman, ots eguin, aitortu...
|
Baina
aditz horiek ez daude etsaiaren eskura, ez dira C barrutiko enuntziatzaileen hizketa egintzak markatzeko erabiltzen. Kasuren baten bakarrik agertzen da Luteroc (etsaia izanik) eracutsi zuan zerbait.
|
|
2015
|
|
|
|
Baina
aditz laguntzailea zen benetako korapiloa, ordu arte sekula ukitu gabea. Aukera egin beharra zegoen:
|
|
2021
|
|
|
Edo elkarbizitza" elkarrekin bizitzea" (ikus bizikidetasun).
|
Baina
aditzekin ere aurki dezakegu, elkarbanatu, baita adjektiboekin ere, elkarneurgaitz, elkarneurgarri. Honek ere, kategoria bateko baino gehiagoko mugakizunekin agertzeak, aurrizkien ezaugarria dakarkigu gogora.
|
|
|
Hor, gizondu aditzak norbait ‘gizon bihurtu’ dela esan nahi du.
|
Baina
aditzak sortzeko bide hau arrunta izanik ere, ohar pare bat egin beharra dago. Batetik, ezin da izen guztietatik aditza sortu:
|
|
|
Medikua ere laster etorriko dela uste dut).
|
Baina
aditz nagusia ‘zubi aditz’ sailekoa bada (uste izan, esan), galdegaia mendeko perpausetik atera eta perpaus nagusiko galdegai posizioan jar daiteke: Honela diozu eginen duzula (Axular); Zer uste zuten emango ziela Jainkoak?
|
|
|
Aditzak berez intrantsitiboak direnekin esana dugun bezala, ez dago lekurik elkar objektu gisa erabiltzeko.
|
Baina
aditza trantsitiboa bada, erreprozitatea adierazi nahi bada, bistan da elkar ez baliatu behar dugula: Guk elkar jo genuen; Zuek elkar gorrotatzen duzue.
|
|
|
Hola, jo dezagun, esate baterako, Hiru egunez egon zen jan gabe argaldu nahi zuelako baldin badiogu, hor ez dugu objektu zuzenik (ez dugu argumentu hori agerian), eta inguruneak ere ez digu markatzen zer den jan ez duena.
|
Baina
aditzaren murriztapen semantikoek adierazten digute, besterik aipatu gabe, aditzak zerbait eskatzen duela, eta zerbait horren izaeraren berri ere ematen digute. Adibidez, zuzenak dira Hiru egunez egon zen (ogia) jan gabe; Hiru egunez egon zen (patatak) jan gabe; Hiru egunez egon zen haragia jan gabe, baina ez luke inork ere ulertuko* Hiru egunez egon zen (zapatak) jan gabe;* Hiru egunez egon zen (burdina) jan gabe eta abar.
|
|
|
Hogei urterekin hasiko zara lantegian; artean, ikasi ahal duzun gehiena; Garbitu etxea zuek; bien bitartean, bazkaria prestatuko dut nik.
|
Baina
aditzaren osagarri ere izan daitezke: Aske etorriko da aurki, bitartean jasan dituenak ahaztuta.
|
|
|
Jakina, adibide bera pluralean ere ager zitekeen.
|
Baina
aditza aurretik joateak, hurrenkera horrek, errazago egiten du pluraleko komunztadurarik eza; intonazioaren aldetik ere, horrelakoetan eten bat egiten dela dirudi.
|
|
|
Gehienetan aditza izaten da isilean uzten dena, edo uzten denetako bat, ezkerreko perpauseko bera delako.
|
Baina
aditza ‘bera’ izate hori zertan datzan gehiago zehaztu behar da. Oro har, esan daiteke aditzoin bera behar dugula, eta aspektuak ere gutxienez bera izan behar duela.
|
|
|
RANTZ] ere hautatzen dute.
|
Baina
aditz batek ez badu, berez, norabide adiera duen argumenturik onartzen, da holako sintagmarik erantsi: * Etxerantz iritsi nintzen;* Belaunetarantz sartu nintzen baina bai Etxeraino iritsi nintzen edo Belaunetaraino sartu nintzen.
|
|
|
25.3.1c
|
Baina
aditz izena perpaus jokatugabeetan erabiltzen da gehien. Horietan badu, bai aditzetik, bai izenetik.
|
|
|
|
Baina
aditz guztiek ez dute eredu hori segitzen, eta argumentuen eta kasuen arteko parekotasun hori hautsia gelditzen da zenbaitetan. Batzuetan, aditz batek eskatzen dituen bi argumentuak ez ditugu kasu ergatiboan eta absolutiboan ikusten:
|
|
|
Perpaus horiek guztiak intrantsitiboak dira, argumentu bakarra dute.
|
Baina
aditzaren esanahia eta aditzak hartzen duen argumentuak aditzarekin duen erlazio semantikoa kontuan hartzen baditugu, berehala ohartuko gara erlazio semantiko desberdinak sortzen direla hor, puntu bati dagokionez. Perpaus horietako batzuetan subjektua ez da ekintzaren borondatezko egilea (gaixotu, esnatu), baina beste batzuetan egiazko egilea da (eskiatu, mintzatu).
|
|
|
|
Baina
aditza eta honen inguruko osagai hauek ere ez daude nolanahi elkartuak. Hemen ere hierarkia bada, eta, horrenbestez, perpauseko osagai horien artean mota desberdinetako loturak eta erlazioak gertatzen dira.
|
|
|
Debekatu, ez du inork egiten.
|
Baina
aditza mintzagai aurreratu bihurtzen dugunean, ezin esan dezakegu informazio zaharra ematen duela. Horrelakoetan zuzenagoa da esatea aditzak adierazten duen ekintza, jarduera edo gertaera hori dela gure diskurtsoaren unibertsoa, horretaz bereziki esan nahi dugula zerbait.
|
|
|
Gizon batek bi seme zituen, eta gazteena aitari senipartearen eske jarri zitzaion (Lardizabal).
|
Baina
aditz psikologikoekin zehar objektua aurrean duen egitura hartzen dugu ez markatutzat: Atezainari giltzak galdu zaizkio.
|
|
|
kontua... asuntoa da nor den dakizakeena. â
|
Baina
aditz hori ezta onartua egongo, ezta? â³ Ez:
|
|
2022
|
|
|
|
Baina
aditz batekin ere elkar dezakegu zehaztasun gehiagorako, jaioberri, ezkondu berri> ezkonberri edo hil berri sortu izan ziren bide beretik.
|
|
|
Aditz lokuziorik neutroenak, elkar hartu, bat egin edo bat hartu izan daitezke.
|
Baina
aditz lokuzio horri atzetik edo ostetik erantsita gardenago azaltzen da: atzetik edo ostetik bat egin edo elkar hartu.
|
|
2023
|
|
|
etorri zaitez edo zatoz; egin ezazu edo egizu.
|
Baina
aditz perifrastikoak oso luze ematen ditugu. Proposamena da horiek, besteak bezala, arautzea eta laburtzea.
|